Mejdometya
Mejdometiye – neizmenäyemaya çast reçi, wırajayuşaya razliçnıye çuwstwa i wolewıye pobujdenya subyekta, yego oşuşenya, wızwannıye obyektivnoy deystwitelnostü.
Sredi drugix çastey reçi mejdometya zanimayut osoboye polojeniye. Wo-perwıx, oni, w otliçiye ot znamenatelnıx slow, ne obladayut nominatiwnoy funksiyey, lişenı ponätiynogo soderjanya, i, wo-wtorıx, w otliçiye ot slujebnıx slow, ne swäzanı s osobımi grammatiçeskimi funksiyami.
Neizmenäyemost w morfologiçeskom otnoşenii i izolirowannost po otnoşeniü k çlenam predlojenya w sintaksiçeskom plane yawläütsä xarakternımi priznakami mejdometiy. Odnako dannoye utwerjdeniye dlä kumıkskogo yazıka ne yawläyetsä kategoriçeskim. Pri opredelennıx uslowyax mejdometya priobretayut priznaki znamenatelnıx slow i stanowätsä strukturnım elementom predlojenya w kaçestwe yego çlena.
-
Pri pomoşi affiksa -lar, -ler mejdometiye mojet substantiwirowatsä i upotreblätsä kak suşestwitelnoye: ah-way “ox-ax” – ahwaylar “oxi – wzdoxi”, alleley – mejdometiye udiwlenya – Alleleyler eşitile “Slışatsä wozglası alleley”; Alleleyleni köp ayta “ Çasto goworit alleley”.
-
Mejdometya wwodätsä w strukturu predlojenya pri pomoşi wspomogatelnogo glagola de – “goworit”: Yaxşı çı bir qazaq er, Hayt degende wayt dep cawap aytağan (folk.) “Xoroş mujçina-kazak, kotorıy kogda goworät «xayt», otweçayet «wayt»”; Awurtmaqlıqdan way dep qıçırdı “(On) ot boli kriknul «way»”.
-
W soçetanii so slowami awaz “zwuk”, tawuş “golos” mejdometya wıpolnäüt funksiü opredelenya: Hayt tawuşlar eşitile “Slışatsä golosa «xayt»”.
Ot mejdometiy, no reje, çem ot podrajatelnıx slow, obrazuütsä glagolı pri pomoşi aff. – ılla i wspomogatelnogo glagola: ahılla – ah et ”stonat”.
Po proisxojdeniü mejdometya delät na perwiçnıye i proizwodnıye.
Perwiçnıye mejdometya ili sobstwenno mejdometya, woznikli iz neproizwolnıx wıkrikow: ah, way, oh, hay, üx, ey, tu, mah, yah, ya, oy.
Proizwodnıye mejdometya woznikli iz znamenatelnıx slow putem pereosmıslenya: sawbol “spasibo”, “do swidanya”, qoççağım! “molodes”, xoşgeldi “dobro pojalowat”. K proizwodnım mejdometyam otnosätsä takje nekotorıye zaimstwowannıye iz arabskogo yazıka slowa: maşalla – mejdometya odobrenya, barakalla «spasibo», yalla (ya Allah) – mejdometiye prizıwa k naçalu deystwiya, salam aleykum, aleykum assalam (formulı priwetstwiya).
K proizwodnım mejdometyam mojno otnesti i nekotorıye blagopojelanya i proklätya, w tom çisle otdelnıye slowa, slowosoçetanya i selıye predlojenya, faktiçeski wıpolnäüşiye funksiü mejdometiy: Ösmegir! “Çtobı tı ne wıros!”; Qaralğır! “Çtobı tı poçernel!”, Qalmağır! “Çtobı tı umer!”, Muna sağa! “Wot tebe!”, Üyüñ yığılmağır! “Da ne razruşitsä twoy dom!”.
Po sostawu razliçaütsä sleduüşiye tipı mejdometiy: odinarnıye: ah, oh, way, hayt, bax, oy, hey, üx; parnıye: ah-way, hayt-huyt, ah-uh, waya-waya; parno-powtornıye: oh-oh, way-way, ay-ay, üx-üx, wöw-wöw, huya-huya, ha-ha, hı-hı; sostawnıye: ğay Aman!, Aman Allah ya!, hey zalim!, wöw adarşay! Tfu maşalla! Biy ölegen accal!
Otsutstwiye nominatiwnoy funksii, blizost k neproizwolnım wıkrikam, emosionalnaya nasışennost obuslowili bogatstwo i raznoobraziye intonasii i melodiçeskogo risunka mejdometiy. Odno i to ce mejdometiye w zawisimosti ot intonasii i melodiçeskogo risunka mojet wırajat raznıye çuwstwa. Naprimer, mejdometiye oh, proiznesennoye rezko i s powışennoy intonasiyey (oh!) wırajayet ispug ili udiwleniye. To ce mejdometiye, proiznesönnoye spokoynım tonom, s dolgim glasnım (o-o-oh) wırajayet udowletworeniye ili sojaleniye. Skazannım wışe obyasnäütsä i nekotorıye fonetiçeskiye osobennosti mejdometiy, ne xarakternıye dlä kumıkskogo yazıka w selom, naprimer, dolgoye proiznoşeniye glasnıx i spirantow (o-o-o, e-e-eh, way-y–y, he-z–z-za).
İnteresnım yawleniyem w kumıkskom yazıke yawläyetsä naliçiye «mujskix» i «censkix» mejdometiy. Naprimer, mejdometiye-otklik way upotrebläüt tolko mujçinı, a mejdometiye-otklik hay – tolko cenşinı. “Mujskimi” mejdometyami udiwlenya ili sojalenya yawläütsä bax, bah, biş, wayaya, censkimi – huya, wöw.
Semantiçeskiye funksii mejdometiy bogatı i raznoobraznı, pri etom nekotorıye mejdometya mnogoznaçnı.
Po znaçeniü mejdometya delätsä na emosionalnıye, wırajaüşiye razliçnıye çuwstwa i perejiwanya goworäşego, i imperatiwnıye, wırajaüşiye woleizyawlenya i pobujdenya.
Emosionalnıye mejdometya wırajayut sleduüşiye znaçenya.
- Radost, wosxişeniye, wostorg: Waya Azatxan, ne yaxşı iş etip qoyğansan (A. Qalsınow). “Ux Azatxan, kakoye tı sdelal xoroşeye delo!”; Oho-hoy, tabiat da meni yanım boldu (Ayaw). “İ priroda pereşla na moyu storonu”; Ho-ho-ho, bi özünü dewüründe neçe de kür yaşaw sürülgen yer bardır (İ. Xamaw) “ Eto takoye mesto, gde w swoye wremä protekala burnaya cizn”; Hurra! Bizinkiler üst boldu. “ Ura! Naşi pobedili”.
Mejdometiye oh mnogoznaçno, krome wostorga, ono wırajayet: 1) bol: Oh, tişim bek awruy. “Ox, zub silno bolit”; 2) sojaleniye: Oh, yaman etgensen. “Ox, tı ploxo postupil”; 3) celaniye: Oh, bir qoluma tüşgey ediñ! “Ex, popalsä bı tı mne w ruki!”.
-
Udiwleniye, udiwleniye s ottenkom wosxişenya: He-hey-za! Ne ariw külep – oynap yiberdi xari eki yanıbızda çabıp aylanağan yaşlar (İ. Xamaw) “Ox zdorowo! Kak zaigrali – zasmeyalis beguşiye wokrug nas deti”. Bah, İzgiyadan qalğan ulan sama tügülmüsen? (B. Atayew) “Ba, a ne sın li tı pokoynogo İzgii?” Ohay-ohay! Siz dağıstanlı qumuqlarmısız? (R. Rasulow). “Ogo-ogo! Wı dagestanskiye kumıki?” Way-y-aw-waya bolup getdi şonda eki yanıbızda (İ. Xamaw) “ Wokrug nas razdalis golosa udiwlenya «way-y-aw-waya»”.
-
Sojaleniye, gore, sokruşeniye, sostradaniye: Wöw, wöw adarşay, – dep, töşüne qaqdı (Ş. Alberiyew) “Ona stuknula sebä po grudi: «Gore, gore mne»”. Ehey! Hawada faşistleni samoletları! (R. Rasulow). “E-gey! Na nebe faşistskiye samoletı!” Way, qazaqlar yallatdı Bizin rahat ojaqnı. (T. Biybolatow). “Ox, kazaki sojgli naşi mirnıye oçagi”.
-
Udowletworeniye, soglasiye: Wöw-w, nege bolmadıñ, osal, bir zat da etip! (Ayaw). “E-ex, ne smog ce tı, maloduşnıy, niçego sdelat!”; Oy, köp barakalla sizge, rahmulu adamlar! “Oy, bolşoye wam spasibo, dobrıye lüdi!”; Tfu maşalla, epsiz ariw yaraşa (Ş. Alberiyew). “Tfu, çtobı ne sglazit, oçen podxodit”.
-
Prizıw, kliç: Hurra! Uruğuz duşmanğa! (R. Rasulow). “Ura! Beyte wraga!”.
-
Prezreniye, nenawist, brezgliwost: Tfu, yah, namus tas bolğan Mahammat-apendi! (Y. Qazaq). “Tfu, sowest i çest poteränı, Magomed-efendi!” Tfu, allahnı nalätı bolsun sağa! “Tfu, bud tı proklät!”.
-
Nadejdu: Bizin oramda da bolar bayram, inşalla. “İ na naşey ulise budet prazdnik, day bog”; İnşalla, barı da yaxşı bolar. “Day bog, wse budet xoroşo”.
-
Utwerjdeniye s ottenkom udowletworenya ili sojalenya: Wollah, Salawnu öltürüp qoyğan. (İ. Xamaw). “Yey bogu, Salawa ubili”. Wollah, tüz (Ş. Alberiyew) “Yey-bogu, prawilno”.
-
Uprek: Ay-yay-yay, siz neçik öktem bolup qalğansız. “Ay-yay-yay, kak wı wozgordilis”; Yaxari, qatın başıñ bulan üyde sönüp turmaymısan! (B. Atayew). “Tı wed cenşina, sidela bı doma!”.
-
Uspokoyeniye: Yaxari, sen qarsalama (A. Qalsınow). “Da tı ne nervniçay”.
-
Nedoumeniye, somneniye s ottenkom upreka: E-e–e, Qahir ağaw, biraz göpdürdüñ buğay (İ. Xamaw). “E-e–e, dädä Kagir, kajetsä, tı nemnojko preuweliçiwayeş”.
-
Bezrazliçiye, soglasiye, konstatasya: Hay, neçik de ötüp bara zamanlar (folk.). “Koye-kak proxodit wremä”; Ay, bolğanı bolar! “Ax, bud çto budet!”.
-
Utwerjdeniye, soglasiye, konstatasya: Ağa, sen mundasan. “Aga, tı zdes”; Hı, tap şolay etejekmen. “Da, sdelayu imenno tak”.
İmperatiwnıye mejdometya delätsä na neskolko grupp:
-
Mejdometya, wırajaüşiye prizıw, obraşeniye: hey, ey «ey», heyler «ey wı», hayt! «ey!», yaxari «slış». Eti mejdometya, za isklüçeniyem heyler, obıçno upotrebläütsä w soçetanii s obraşenyami: hey yoldaş “ey towariş”, yaxari, Ahmat “slış, Axmed”.
-
Mejdometya, wırajaüşiye otklik, otzıw: way, wayt, hay, hı “ya”, “da”, “nu”.
-
Mejdometya, wırajaüşiye razliçnıye woleizyawlenya: ma “na”, hayda! “ayda”, “poşli!”, ğı “ nu”, yalla “daway!”, “naçali”, wöre! “beregis!”.
-
Podzıwnıye i otgonnıye slowa po otnoşeniü k ciwotnım i ptisam: mah-mah – podzıwnoye mejdometiye, otnosäşeyesä k ciwotnım; cip – cip, cibiw-cibiw “ sıp -sıp”, qalaw-qalaw – mejdometiye dlä podzıwa gusey, hirt – dlä otgona sobak, küş – dlä otgona kur, hey! “no!”, woha – dlä ostanowki bıkow, dır – r – dlä ostanowki loşadey, baliw-baliw – dlä podzıwa buywolow, hejt – dlä otgona korow.
Osoboye mesto w semantiçeskom plane zanimayut komitatiwnıye mejdometya i mejdometnıye soçetanya, obslujiwaüşiye sferu etiketa: salamaleykum, aleykumsalam, salam! “priwet!”, sawbol “proşay”, “do swidanya”, xoşgeldi, xoşgeldigiz “dobro pojalowat”, tañ yaxşı bolsun “dobroye utro”, geç yaxşı bolsun “dobrıy weçer”, üyügüzge yaxşılıq “mir waşemu domu”, aş tatli bolsun “da budet wkusnoy yeda”.