Udareniye
Obıçno w potoke reçi odin iz slogow slowa ili slowo reçewogo takta wıdeläyetsä temi ili inımi fonetiçeskimi sredstwami sredi drugix. Takoye wıdeleniye sloga ili slowa nazıwayetsä udareniyem, kotoroye tesno swäzano s intonasiyey golosowogo tona.
Obıçno wıdeleniye sloga w slowe prinäto sçitat slowesnım udareniyem, a wıdeleniye kakogo-libo slowa w predlojenii – frazowım.
Slowesnoye udareniye w sowremennom kumıkskom yazıke yawläyetsä dinamiko-muzıkalnım i proyawläyetsä w usilenii golosa i zametnom powışenii tona. Pri etom usileniye glasnogo swäzano s uweliçeniyem napräjennosti golosowıx swäzok, kotoroye wızıwayet sujeniye golosowoy şeli i umenşayet potok wozduxa.
W kumıkskom yazıke kak w dwuslojnıx, tak i w mnogoslojnıx slowax udarnıye glasnıye obıçno otliçaütsä bolşey wısotoy osnownogo tona po srawneniü s neudarnımi: ata «otes»; atğa «konü»; atıbıznı «naşego konä».
Udareniye padayet na posledniy slog slowa i xarakterizuyetsä podwijnostü – pri affiksasii posledowatelno perexodit na wnow obrazuyemıy slog, zamıkaüşiy slowoformu: bala «rebenok», balalar «deti», balalağa «detäm».
Odnako imeütsä isklüçenya iz etogo prawila.
- Nepodwijnoye udareniye na perwom sloge imeüt morfologiçeski neizmenäyemıye slowa sleduüşego roda:
1) woprositelnıye mestoimenya kimdir? «kto?», nedir? «çto?», soyuzı amma «no», yada «ili», çastisa hatta «daje» i dr.;
2) nepodwijnoye udareniye na wtorom sloge imeyet çastisa ayroqda «osobenno», modalnıye slowa ozoqda «koneçno», ayhay da «bezuslowno».
- Na perwıy slog udareniye stawitsä dlä pridanya slowu bolşey wırazitelnosti:
1) dlä usilenya znaçenya formı 2-go lisa powelitelnogo naklonenya: olturuğuz! «sadites!», taşlağız! «broste!», aytığız! «skajite!»;
2) dlä usilenya znaçenya kratnosti ili dlitelnosti deystwiya pri powtorenii sprägayemıx form glagola: İzledim, izledim, tek tabıp bolmadım «Ya iskal, iskal, no ne naşel».
K slowam s udareniyem ne na poslednem sloge otnosätsä mejdometya, obraşenya, zwukopodrajatelnıye i slujebnıye slowa i nekotorıye znamenatelnıye slowa. Mejdometya, wırajaya razliçnıye emosii, bolşey çastü peredayut raznoobraznıye ottenki çuwstw. Naprimer: hay aman (wırajeniye sojalenya), wöre (wırajeniye predosterejenya), woha «wozglas, kotorım ostanawliwayut wolow», sawbol «spasibo», inşalla «yesli Allax dast» i t. d.
W powtoräüşixsä dwuslojnıx zwukopodrajatelnıx slowax udareniye padayet obıçno na posledniy slog perwogo komponenta zwukopodrajatelnogo slowa: dağır-duğur, taqır-tuqur.
Wsegda bezudarnı: 1) affiksı skazuyemosti, pri naliçii kotorıx imä soxranäyet swoye isxodnoye udareniye: yazıwçuman «ya pisatel», nasiplisen «tı sçastliw», muallimlerbiz «mı uçitelä»; 2) affiksı kategorii lisa pri sprägayemıx formax glagola, zamıkaüşiye yego slowoformu i zanimaüşiye zaudarnoye polojeniye: barğansan «tı xodil», oxuğansız «wı çitali», barajaqsız «wı poydete», barırman «ya poydu»; 3) zaudarnıy otrisatelnıy affiks -ma/-me, posle kotorogo mogut bıt affiksı s glasnımi, w drugix sluçayax nesuşiye s soboy udareniye: oxuma «ne çitay», oxumağanbız «mı ne çitali», tıñlamağansız «wı ne sluşali», görmegenmen «ya ne widel».
W slojnıx glagolnıx formax s razdelnım napisaniyem komponentow nablüdayetsä takoye ce aksentno-ritmiçeskoye stroyeniye: bara edim «ya şel; poşel bı», gele edim «ya wozwraşalsä», ayta edim «ya goworil».
Kak bılo otmeçeno wışe, mnogoslojnıye slowa w kumıkskom yazıke, kak i w drugix türkskix yazıkax, obrazuütsä putem affiksasii, sledowatelno, podwijnost udarenya w slojnıx slowax zawisit ot xaraktera etix affiksow. İz bolşogo çisla affiksow w kumıkskom yazıke ne prinimayut udarenya affiksı: -ma/-me (affiksı otrisanya), -mı, -mi, -mu, -mü (affiksı woprosa), -çı, -çi, -çu, -çü (çastisa s ottenkom prosbı), -bız, -biz, -buz, -büz, -sız, -siz, -suz, -süz, -dır, -dir, -dur, -dür (affiksı skazuyemosti). Naprimer: bardı «poşel», barmadı «ne poşel», geldi «prişel»; gelmedi «ne prişel»; atmı? «loşad li?»; ağaçmı? «derewo li?»; barğanmı? «poşel li?»; gelgenmi? «prişel li?», oxuwçuman «ya uçenik».
Priçina neudarnosti takix affiksow, widimo, kroyetsä w neobxodimosti soblüdenya grammatiko-fonetiçeskoy differensiasii omonimiçeskix affiksow. Dlä ubeditelnosti rassmotrim sleduüşiye primerı: bizin xonşubuz «naş sosed» (-buz – pritäjatelnıy affiks) i biz xonşubuz, «mı sosedi» (-buz – affiks skazuyemosti).
Pri çastiçnoy reduplikasii prilagatelnıx udareniye padayet na perwıy komponent: sap-sarı «sowsem celtıy» qıp-qızıl «sowerşenno krasnıy»; zıl-qara «sowerşenno çernıy»; tüppe-tüz «sowerşenno werno».
W slowax s udareniyem na perwom sloge wısota osnownogo tona udarnogo glasnogo wışe wısotı osnownogo tona posleduüşix – glasnıx: turma «ne wstaway»; bar çı «idi-ka»; qoyma «ne ostawläy».
Udarnıy glasnıy w bolşinstwe sluçayew imeyet i bolşuyu dlitelnost, çem neudarnıy. Odnako w otliçiye ot russkogo yazıka, w kumıkskom dlitelnost udarnogo glasnogo mojet bıt i ne postoyannoy: baredi «on şel»; aytedi «on goworil»; ili ce buzuq «isporçennıy»; biçaq «noj». W perwıx dwux primerax udarnıye glasnıye proiznosätsä so znaçitelnoy dolgotoy, togda kak w dwux posleduüşix primerax udarnıye glasnıye proiznosätsä kratko. Sledowatelno, koliçestwennaya storona udarenya ne igrayet osoboy roli.
Slowesnoye udareniye kumıkskogo yazıka, wopreki suşestwuüşemu mneniü o yego tolko swäzannom xaraktere, faktiçeski w nekotoroy stepeni yawläyetsä raznomestnım i podwijnım i igrayet smıslorazliçitelnuyu funksiü.
Kak izwestno, swäznoye udareniye ukazıwayet na to, kakim slogom naçinayetsä ili konçayetsä slowo, i mesto takogo udarenya ne mojet differensirowat znaçenya slow. W otliçiye ot nego swobodnomu udareniü swoystwenna, w perwuyu oçered, razliçitelnaya funksiya. Rol yego sxodna s rolü otdelnoy fonemı. Tak, w sozwuçnıx slowax dlä razliçenya ix po smıslu dostatoçno razliçenya w meste udarenya tüyme «pugowisa» i tüyme «ne bey»; alma «yabloko» i alma «ne beri», qoyçu «çaban» i qoy çu «ostaw-ka»; adamsız «wı (nastoyaşiy) çelowek» i adamsız «bez çeloweka»; yazda «letom» – yaz da «i leto», başda «nawerxu» – baş da «i golowa».
Slowesnoye udareniye w kumıkskom yazıke wırajayet indiwidualnıy priznak otdelno wzätogo slowa. W imenax suşestwitelnıx, prilagatelnıx, çislitelnıx i mestoimenyax udareniye padayet na posledniy slog, w nekotorıx ce sluçayax w zawisimosti ot udarenya sozwuçnıye slowa dayut razliçnıye ponätya, naprimer, slowo sürme s udareniyem na poslednem sloge yawläyetsä suşestwitelnım, a s udareniyem na perwom sloge – glagolom.
W kumıkskom yazıke wse glasnıye w neudarnıx pozisyax bolşey çastü proiznosätsä otçetliwo. Poetomu bezudarnıye glasnıye w kumıkskom yazıke podwergaütsä reduksii w menşey mere, nejeli w russkom.
Na naş wzgläd, soxraneniye otçetliwogo proiznoşenya neudarnıx glasnıx w kumıkskom yazıke obyasnäyetsä naliçiyem poboçnogo udarenya w mnogoslojnıx slowax, a w dwuslojnıx i trexslojnıx slowax – neobxodimostü soxranenya znaçenya slowa. W otdelnıx sluçayax, kogda sozdaütsä takiye fonetiçeskiye uslowya, pri kotorıx wıpadeniye ili ce reduksiya predudarnogo glasnogo ne naruşayet smısla slowa, on podwergayetsä reduksii ili ce sowsem wıpadayet, naprimer: topuraq «zemlä, poçwa» > topraq; takoye ce yawleniye nablüdayetsä i pri peredwijenii udarenya – boyun «şeya» – boynu «yego şeya»; qoyun «pazuxa» – qoynu «yego pazuxa».
Takim obrazom, w kumıkskom yazıke narädu s otçetliwım proiznoşeniyem neudarnogo glasnogo dopuskayetsä yego reduksiya i wıpadeniye. Reduksiü i wıpadeniye predudarnıx glasnıx w dannom sluçaye mojno obyasnit uslowyami, dopuskaüşimi fonetiçeskuyu ekonomiü, i xarakterom udarenya, t. ye. stepenü uçastiya w dannom udarnom sloge sostawläüşix yego komponentow.
Slujebnıye slowa, primıkaya k predıduşemu slowu, obıçno prinimayut odno obşeye udareniye s nim, no pri etom udareniye padayet na predşestwuüşiye slowa. Naprimer: aytğan uçun «ot togo, çto skazal»; gün sayın «yejednewno». No w tex sluçayax, kogda slujebnoye slowo prinimayet affiks, udareniye padayet na etot affiks: seni bulanğı «to, çto s toboy»; seni uçunğu «to, çto dlä tebä».
Takoy perexod udarenya ot osnownogo slowa k affiksu slujebnogo slowa obyasnäyetsä neobxodimostü podçerknut to nowoye soderjaniye, kotoroye priobretayetsä blagodarä etomu nowomu affiksu.
Kumıkskiy yazık, kak i wse yazıki, postoyanno obogaşayetsä za sçet inoyazıçnıx zaimstwowaniy. W swäzi s etim leksiçeskimi zaimstwowanyami proisxodät i nekotorıye fonetiçeskiye yawlenya, okazıwaüşiye opredelennıye izmenenya w strukture kumıkskoy fonetiki. Eto kasayetsä i udarenya.
Osnownuyu massu inoyazıçnıx zaimstwowaniy w kumıkskom yazıke predstawläüt slowa, woşedşiye w dannıy yazık iz russkogo, kotorıye w osnownom i powliyali na xarakter kumıkskogo udarenya.
Arabskiye, persidskiye i drugiye zaimstwowanya upotrebläütsä po zakonam kumıkskogo udarenya: xabar «rasskaz», appası «dwadsat kopeyek», namaz «moleniye» i dr. Etot ce zakon rasprostranäyetsä na sobstwennıye imena: İbrahim, Ahmat, Mahammat i dr. To ce samoye nablüdayetsä i na udarenii russkix zaimstwowaniy dorewolüsionnogo perioda: çaynik, lampa, kapot i dr.
No pri naraşiwanii k zaimstwowannomu slowu kumıkskix affiksow nablüdayetsä sleduüşeye:
a) w slowax s udareniyem ne na poslednem sloge osnowı stalkiwaütsä zakonı dwux yazıkow i pri soxranenii udarenya w osnowe w koneçnıx affiksax woznikayet nowoye kumıkskoye udareniye. Eti dwa udarenya po sile razliçnı. Sobstwennoye udareniye zaimstwowannogo slowa wıdeläyetsä silneye, çem koneçnoye udareniye, kotoroye predstawläyet soboy rassmotrennoye nami wışe wtorostepennoye udareniye. Naprimer: partiya – partiyanı; politika – politikadan; traktor – traktorlar; awtobus – awtdbuslar – awtobuslardan i dr.;
b) w slowax s udareniyem na poslednem sloge osnowı peredwijeniye udarenya proisxodit po zakonam kumıkskogo yazıka, t. ye. ono perexodit na posledniy slog affiksa. Naprimer: konfet – kämpetler – kämpetlerden – kämpetleribizge.
Poslelogi wsegda obrazuyut yedinıy aksentualnıy kompleks s uprawläyemım slowom: seni uçun «radi tebä»; arslan yimik «kak lew»; sen sayalı «iz-za tebä»; gün sayın «kajdıy den».
İz wışeizlojennıx primerow widno, çto odnowremennoye uweliçeniye silı i dlitelnosti udarnogo sloga ili ce uweliçeniye tolko yego silı i wısotı yawläyetsä naiboleye xarakternım swoystwom kumıkskogo slowesnogo udarenya.
Takim obrazom, nazıwaya kumıkskoye udareniye dinamiko-muzıkalnım, mı pridayem yemu takoye ponätiye, po kotoromu muzıkalnost udarenya ne protiwopostawläyetsä dinamike, a oxwatıwayet wse komponentı udarnogo zwuka. Takuyu osenku udarenya nekotorıx türkskix yazıkow mı wstreçayem i u drugix awtorow (W. A. Bogorodiskiy, A. N. Kononow, T. Şaraf i dr.)
İtak, struktura kumıkskogo slowa xarakterizuyetsä sleduüşimi osobennostämi: 1) iz odnoslojnıx korney samoye bolşoye rasprostraneniye poluçil strukturnıy tip SGS; 2) kornewıye morfemı wıstupayut wosmeriçnoy sistemoy wokalizma, affiksalnıye morfemı wıstupayut şestü glasnımi. Affiksalnıye morfemı prisoyedinäütsä k kornewım, soglasuyas w wokalizme i konsonantizme s kornem; 3) w kumıkskom yazıke kak takowoye predstawleno ne slowesnoye udareniye, a skoreye wsego ritmiçno-sintagmatiçeskaya ekspressiwnaya wıdelennost togo ili inogo sloga w sostawe slowa ili frazı, kotoraya w zawisimosti ot xaraktera (powestwowatelnost, imperatiwnost) reçi ili ce wıskazıwaniye mojet menät swoye mesto, ne nanosä pri etom uşerba semantike dannoy leksemı. Wıpadeniye glasnıx swäzano ne s udareniyem, a s fonologiçeskoy prirodoy kumıkskogo slowa. Agglütinasya rastägiwayet slowo. İntonasionno wıdelennımi okazıwaütsä perwıy i posledniy slogi, seredinnıy slog kak bı «utopayet». Eto yawleniye nikak newozmojno rassmatriwat wne istorii kornä.