Infinitiv
Infinitiv w kumıkskom yazıke obrazuyetsä pri pomoşi aff. -mağa, -mege: almağa «brat», bermege «dawat», görmege «widet», qurmağa «stroit». Parallelno suşestwuyet i stäjennaya forma infinitiva, kotoraya obrazowalas w rezultate wıpadenya interwokalnıx [ğ] i [g]. Takim obrazom, suşestwuyet dwa varianta affiksa infinitiva: -mağa, -mege i -ma, -me, priçem wtoroy, stäjennıy variant w sowremennom yazıke yawläyetsä boleye upotrebitelnım. Affiks infinitiva -ma, -me yawläyetsä boleye upotrebitelnım. Affiks infinitiva -ma, -me yawläyetsä omomorfnım s affiksom otrisanya -ma, -me. W proiznoşenii eti formı otliçaütsä tem, çto affiks infinitiva yawläyetsä udarnım, a na affiks otrisanya udareniye ne padayet: alma «ne beri» – alma «brat», gelme «ne prixodi» – gelme «prixodit».
Grammatiçeski infinitiv na -mağa, -mege kumıkskogo yazıka sootwetstwuyet infinitivam na -rğa drugix kıpçakskix yazıkow, naprimer, karaçayewo-balkarskogo, tatarskogo i başkirskogo. Forma na -rğa w kaçestwe infinitiva wstreçayetsä w folklore i w ustoyçiwıx oborotax, iz çego mojno zaklüçit, çto ona upotreblälas i w kumıkskom yazıke, no bıla wıtesnena, wozmojno, pod wliyaniyem yazıkow oguzskogo tipa formami na -mağa.
Infinitiv w kumıkskom yazıke ne izmenäyetsä po lisam, ne sklonäyetsä (poskolku sam yawläyetsä izolirowannoy padejnoy formoy), ne prinimayet affiksow prinadlejnosti, ne imeyet otrisatelnoy formı, t.ye. yawläyetsä tipiçnoy neopredelennoy formoy glagola. İz glagolnıx swoystw infinitiv soxranäyet perexodnost-neperexodnost i kategoriü zaloga, çto pozwoläyet wklüçit yego w sistemu glagola. Po nekotorım swoystwam infinitiv w kumıkskom yazıke sblijayetsä s deyepriçastiyami. K takim swoystwam otnosätsä neizmenäyemost infinitiva, yego sootnesennost s koneçnım skazuyemım, wırajennım liçnoy formoy glagola. Neredki sluçai, kogda infinitiv i deyepriçastiye w analitiçeskix formax wzaimozamenäyemı bez uşerba dlä obşey semantiki predlojenya: Xalq cıyıla başladı // Xalq cıyılmağa başladı «Narod naçal sobiratsä»; Oğar bir zat da aytıp bolmadım // Oğar bir zat da aytmağa bolmadım «Ya niçego ne smog yemu skazat».
Neizmenäyemost infinitiva wırajayetsä takje w tom, çto affiks -mağa // -ma wsegda zamıkayet slowoformu. W redkix sluçayax w dialogiçeskoy reçi w nepolnıx predlojenyax infinitiv mojet imet woprositelnuyu formu: – Bawğa barman «İdu w sad». – İşlemegemi yada yal almağa? «Rabotat ili otdıxat?» Odnako formant -mı wıpolnäyet funksiü çastisı (wo mnogix rabotax on i rassmatriwayetsä w sostawe çastis) i formı s dannım formantom ne yawläütsä slowoizmenitelnımi.
Infinitiv w kumıkskom yazıke obladayet opredelennoy walentnostü. Soçetayas s liçnımi formami glagola i s modalnımi slowami gerek, tarıq, tiyişli, tüşe, yaray, infinitiv grammatiçeski zawisit ot nix, ne mojet upotreblätsä w pozisii koneçnogo skazuyemogo, wsledstwiye çego infinitivu swoystwenna izwestnaya nesamostoyatelnost w strukture predlojenya. Eto swoystwo infinitiva na -mağa, -ma otliçayet yego ot infinitiva na -rğa drugix kıpçakskix yazıkow, kotorıy mojet upotreblätsä w kaçestwe nezawisimogo skazuyemogo w osobıx infinitivnıx predlojenyax. Sr., naprimer, tat. Bişyellıknı durtte utarge! «Wıpolnit pätiletku w çetıre goda!; Atlardan teşerge! «Speşitsä!».
Sintaksiçeskiye funksii infinitiva obuslowlenı yego walentnostü i xarakterom soçetaniy, soderjaşix infinitivnuyu formu.
Infinitiv w soçetanii s polnoznaçnımi liçnımi glagolami upotrebläyetsä w kaçestwe samostoyatelnogo obstoyatelstwa seli: Nina Xayrullağa olturmağa şanjalnı oñarıp saldı (Atqay) «Nina poprawila stul, çtobı Xayrulla sel»; Men onu bulan söyleme gelgenmen (M.Yahyayew) «Ya prişel s nim pogoworit».
Naiboleye xarakternım sintaksiçeskim swoystwom infinitiva yawläyetsä yego upotrebleniye w kaçestwe perwogo komponenta sostawnogo skazuyemogo. Osnownuyu smıslowuyu nagruzku w sostawnom skazuyemom neset infinitiv, no on grammatiçeski zawisim ot wtorogo, wspomogatelnogo komponenta, kotorıy yawläyetsä nositelem kategorialnıx priznakow sostawnogo skazuyemogo (wida, naklonenya, wremeni, lisa i çisla).
Po sposobu wırajenya komponentow sostawnıye skazuyemıye s infinitivom mojno razdelit na 3 gruppı.
-
Sostawnıye skazuyemıye, wırajennıye infinitivom i modalnımi slowami gerek, tarıq «nado», «neobxodimo», tiyişli «stoit», «neobxodimo», tüşe «stoit», yaray «mojno», «wozmojno»: Biz ülgülü kolxoz bolmağa tarıqbız (Atqay) «Mı doljnı bıt obrazsowım kolxozom»; Bir neçe keren bolnisağa barma tüşgen edi (M.Yahyayew) «Neskolko raz prişlos sxodit w bolnisu»; Uzun yarışda Canatlı alğa çığıp getme de yaray (Atqay) «W dolgom sorewnowanii Djanatlı mojet i wıti wpered».
-
Sostawnıye skazuyemıye, obrazowannıye soçetaniyem infinitiva s modalnımi slowami i infinitiva s prilagatelnımi, yawläütsä osnownoy formoy wırajenya skazuyemogo bezliçnogo predlojenya: Onu axşam üyge çaqırmağa gerek (A.Suleymanow) «Nado yego weçerom priglasit domoy»; Sağa zatnı añlatma qıyın (Atqay) «Trudno tebe çto-nibud obyasnit»; Teatrğa barma yaxşı «Xoroşo bı sxodit w teatr».
-
Sostawnıye skazuyemıye, wırajennıye analitiçeskimi formami glagola, sostoyaşimi iz infinitiva i wspomogatelnogo glagola. Analitiçeskiye formı ukazannogo tipa w zawisimosti ot wspomogatelnogo glagola wırajayut razliçnıye aspektualnıye i modalnıye znaçenya. W kaçestwe wspomogatelnoy çasti w takix formax wıstupayut obıçno glagolı başla-, bol-, tura-, urun-, giriş-, qara-, bajar-, süy-: Tar soqmaq bulan tawğa örlenmege başladıq (İ.Kerimow) «Po uzkoy tropinke mı naçali podnimatsä w goru»; Ondağı Mustapanı süldürün haran görme boldu (M.Yahyayew) «On s trudom smog uwidet oçertanya Mustapı, kotorıy bıl tam»; Poema tabıp, xırından yantaydı wa oxuma girişdi (M.Yahyayew) «Naydä poemu, on leg na bok i naçal çitat».
Soçetaniye infinitiva s liçnoy formoy glagola ot odnoy i toy ce osnowı obrazuyut osobıy tip glagolnogo sostawnogo skazuyemogo. Dannıy tip skazuyemogo, gde liçnaya forma glagola neset osnownuyu smıslowuyu nagruzku, soderjit w swoyem sostawe usilitelnuyu çastisu da, de. Infinitiv i çastisa da, de usiliwayut znaçeniye, wırajennoye liçnoy formoy glagola. Barma da barğan, görme de görgen «(On) xodil i widel»; Tanıma da tanımayman şo ulannı (M.Yahyayew) «(Ya) i ne znayu togo parnä wowse».