Obşiye swedenya
Slojnoye predlojeniye yawläyetsä odnoy iz slojnıx problem grammatiki ne tolko kumıkskogo yazıka, no i türkologii w selom, poetomu w liñwistiçeskoy literature net yedinstwa wzglädow w ponimanii i istolkowanii prirodı slojnogo predlojenya.
Po srawneniü s prostım predlojeniyem slojnoye predlojeniye yawläyetsä sintaksiçeskoy yedinisey wısşego urownä i xarakterizuyetsä boleye slojnım stroyeniyem. Ono sostoit iz dwux i boleye predikatiwnıx yedinis organiçeski swäzannıx mejdu soboy po smıslu, strukture i intonasii. Sootwetstwenno slojnoye predlojeniye opredeläyetsä kak smıslowoye, strukturnoye i intonasionnoye yedinstwo dwux i boleye predikatiwnıx yedinis. Çasti slojnogo predlojenya, podobno prostım predlojenyam obladayut predikatiwnostü. W otliçiye ot prostogo predlojenya, oni xarakterizuütsä nesamostoyatelnostü: u nix net ni smıslowoy, ni strukturnoy, ni intonasionnoy zawerşennosti, poskolku yawläütsä liş çastämi yedinogo grammatiçeskogo i smıslowogo selogo.
Widı slojnıx predlojeniy wıdeläütsä po xarakteru ispolzuyemıx sredstw sintaksiçeskoy swäzi. Po naliçiü soyuznıx sredstw swäzi soyuznıye predlojenya protiwopostawläütsä bessoyuznım. W sostawe soyuznıx konstruksiy wıdeläütsä slojnosoçinennıye i slojnopodçinennıye predlojenya, protiwopostawläyemıye po stepeni awtonomnosti çastey i xarakteru osnownoy sintaksiçeskoy swäzi. W slojnosoçinennıx predlojenyax komponentı rawnoprawnı. A w slojnopodçinennıx predlojenyax odin iz komponentow (glawnoye predlojeniye) zanimayet grammatiçeski weduşuyu pozisiü, a drugoy (pridatoçnoye) bıwayet zawisimım ot nego. Yesli komponentı slojnosoçinennogo predlojenya swäzıwaütsä soçinitelnımi soyuzami, to komponentı slojnopodçinennogo swäzıwaütsä, kak prawilo, podçinitelnımi soyuzami. Krome togo, dlä swäzi komponentow slojnopodçinennogo predlojenya ispolzuütsä yeşe i soyuznıye slowa (kim, ne, neçe, qaçan, qaysı i t. d.), kotorıye kak sredstwo soyedinenya çastey slojnosoçinennogo predlojenya ne upotrebläütsä.
Na osnowe kombinasii raznıx sintaksiçeskix swäzey i obyedinenya sintaksiçeskix struktur razliçnıx tipow stroyatsä mnogoçlennıye slojnıye predlojenya s raznımi widami swäzi.
Po srawneniü s prostım predlojeniyem slojnoye predlojeniye – eto kommunikatiwnaya yedinisa wısşego porädka. Slojnoye predlojeniye xarakterizuyetsä naliçiyem dwux i boleye predikatiwnıx sentrow, soprowojdayemıx yedinoy intonasionno-smıslowoy zakonçennostü i wırajaüşix opredelennuyu selnuyu mısl. Kajdıy iz takix predikatiwnıx sentrow podoben prostomu predlojeniü, no lişen smıslowoy i intonasionnoy zakonçennosti, lişen kommunikatiwnoy samostoyatelnosti.
Slojnıye predlojenya, sostoyaşiye iz dwux predikatiwnıx çastey, prinäto nazıwat dwuçlennımi: 1) Barı da zat ariw bara edi, tek giççi şaharlanı birinde bular bar kupege bir qart gişi de, qatın da mindi (K.Abukow) «Wse şlo xoroşo, no w odnom iz nebolşix gorodow k nim w kupe seli odin starik i staruxa». 2) Cıyın geç başlanğan edi, şoğar göre ol köp uzatıldı (YÜ.Gereyew) «Sobraniye naçalos pozdno, poetomu ono zatänulos nadolgo».
Mnogoçlennımi nazıwaütsä predlojenya, sostoyaşiye iz trex i boleye predikatiwnıx çastey: Bir neçe yıl sawlay respublikanı xalqı cıyılıp sınawun uıyrenegen habijay zwenolar hali de bar, aldınğı mayaklar da saw, tek ağaçı bitgen ot yimik olar kesewlenip-sönüp bara (K.Abukow) «Do six por imeütsä kukuruzowodçeskiye zwenya, gde w teçeniye neskolkix let lüdi so wsey respubliki sobiralis dlä izuçenya opıta ix rabotı, ciwı i prejniye mayaki, no oni idut k ugasaniü, podobno ognü, w kotorom uje ne gorät drowa». Üyge qaytsa, yüregi bolnisada, bolnisağa barsa, üyge gelmege, abzar-üydegi işleni etmege alğasay (Z.Atayewa) «Yesli wozwratitsä domoy – serdse w bolnise, yesli poydet w bolnisu, to toropitsä wernutsä domoy, pribratsä».
Komponentı slojnogo predlojenya wzaimoswäzanı. Sredstwom swäzi otdelnıx çastey slujat soyuzı, çastisı, mestoimenya, intonasya, a takje strukturnoye sootnoşeniye etix çastey. W zawisimosti ot xaraktera pereçislennıx sredstw swäzi proizwoditsä razdeleniye wsex slojnıx predlojeniy na slojnosoçinennıye, slojnopodçinennıye, bessoyuznıye i predlojenya s raznımi widami sintaksiçeskoy swäzi. Osnownıye razliçya mejdu nimi swodätsä k sleduüşemu.
W slojnosoçinennom predlojenii konstruiruüşiye yego çasti soyedinäütsä na rawnıx prawax, t.ye. ne podçinäütsä drug drugu. W slojnopodçinennom predlojenii odna iz çastey (glawnaya) yawläyetsä grammatiçeski weduşey, a drugaya (pridatoçnaya) – zawisimoy ot neye: Promışlennost üstünlü küyde öse, har türlü produksiya çığarağan yañı zawodlar qurula (M.-S.Umaxanow) «Uspeşno rastet promışlennost, stroyatsä nowıye zawodı, wıpuskaüşiye razliçnuyu produksiü». Kimni yırına xalq inansa, şo yırçı nasipli (Atqay) «W çü pesnü narod powerit, tot pewes sçastliw».
Çasti slojnosoçinennogo predlojenya swäzıwaütsä soçinitelnımi soyuzami, çasti slojnopodçinennogo – podçinitelnımi: Bizin görgende Xasaynı sıpatı alışınıp getdi, tek ol sır bildirmey üyge çaqırdı (K.Abukow) «Pri wide nas liso Xasaya wnezapno izmenilos, no on, ne podawaya wida, priglasil w komnatu». Sağa olay aytmağa tınç, nege tügül sen özüñ de bolşewiksen (İ.Kerimow) «Tebe legko tak goworit, potomu çto tı i sam bolşewik».
Wzaimoswäz çastey slojnosoçinennogo predlojenya osuşestwläyetsä upotrebleniyem wo wtoroy çasti mestoimeniy, ukazıwaüşix na uje wıskazannoye soobşeniye w perwoy çasti. W swäzi s etim w podobnıx predlojenyax mestoimeniye ne nujdayetsä w raskrıtii swoyego soderjanya: Qıznı tuwra aldında bir ergişi toqtağan, onu sıpatın Satıbal görmey («Dosluq») «Prämo naprotiw dewuşki stoit kakoy-to mujçina, Satıbal ne widit yego lisa».
W slojnopodçinennom ce predlojenii funksii mestoimeniy suşestwenno otliçaütsä (ix obıçno imenuyut soyuznımi ili otnositelnımi slowami). W bolşinstwe sluçayew pri naliçii soyuznıx slow w pridatoçnoy çasti w glawnom predlojenii poyawläütsä ukazatelnıye, sootnositelnıye slowa ili mestoimennıye nareçya. Pridatoçnaya çast, prisoyedinäyas k glawnoy, konkretiziruyet znaçenya etix mestoimeniy: Qayda ne camiyat çara ötgerile busa, ol şonda bolar (M.Racabow) «On bıwayet tam, gde prowodätsä te ili inıye obşestwennıye meropriyatya». Kimni arbasına minseñ, şonu yırın yırla (folk.) «Na çü arbu sädeş, togo (i) pesnü poy».
W bessoyuznıx slojnıx predlojenyax çasti swäzanı mejdu soboy pri pomoşi intonasii. W mnogoçlennıx predlojenyax s raznımi widami sintaksiçeskoy swäzi çasti swäzanı raznımi sredstwami: soyuzami, soyuznımi slowami, pri pomoşi intonasii.