Winitelnıy padej
Etot padej wıstupayet kak morfologiçeskoye sredstwo ukazanya na to, çto predmet, nazıwayemıy isxodnoy osnowoy, wosprinimayetsä awtorom wıskazıwanya kak obyekt prämogo neposredstwennogo wozdeystwiya. Raşit şo yerde ağası Ataynı oyladı (M.Yahyayew) «Raşit w eto wremä wspomnil swoyego starşego brata Ataya».
Winitelnıy padej mojet uprawlätsä i substantiwirowannımi glagolnımi formami. Atasın öltürgenni ulanı unutmas (Poslowisa) «Sın ne zabıwayet togo, kto ubil otsa». Şağarda birinçiley bolğanımnı bir de unutmayman (İ.İbrahimow) «Ya nikogda ne zabıwayu den, kogda ya perwıy raz bıl w gorode».
Winitelnıy padej, narädu s osnownım padejom, yawläyetsä formoy prämogo dopolnenya. W otliçiye ot osnownogo padeja, ispolzuyemogo tolko w pozisii prilegaüşego dopolnenya, winitelnıy padej upotrebläyetsä kak w prilegaüşey, tak i w otstoyaşey pozisii.
Razliçya w znaçenyax prilegaüşix prämıx dopolneniy, wırajayemıx winitelnım i osnownım padejami, naglädno wıstupayut pri upotreblenii oboix padejey w odnoy i toy ce sintaksiçeskoy pozisii w odnom kontekste i swodätsä k razliçeniü opredelennosti i neopredelennosti. Maşinler indırğa buday taşıylar. Onda kombayndan çıqğan budaynı tazalay (M.Yahyayew) «Maşinı wozät na tok pşenisu. Tam çistät pşenisu, wıdannuyu kombaynom».
Takim obrazom, obşiye konturı razliçiy w znaçenyax prilegaüşix dopolneniy pri upotreblenii ix w odnom i tom ce kontekste w oboix padejax ot odnogo i togo ce slowa predstayut kak razliçya w ramkax protiwopostawlenya znaçeniy opredelennosti i neopredelennosti. Kogda imeyetsä w widu neopredelennıy predmet, sootwetstwuüşeye yemu slowo lişayetsä padejnogo okonçanya i primıkayet k skazuyemomu, obrazuya pri nem obyektnuyu gruppu. Kogda reç idet ob opredelennom predmete, on poluçayet padejnuyu formu i stanowitsä w predlojenii na samostoyatelnoye mesto. Pri nem w etoy pozisii mojet obrazowatsä atributiwnaya gruppa. Primıkaüşeye k glagolu imä suşestwitelnoye w osnownom padeje peredayet w etom predlojenii neutoçnennıy obyekt.
Takoye primıkaniye glagola k obyektu naruşayetsä, kogda predmet naprawlennosti deystwiya stanowitsä opredelennım. W etom sluçaye wıstupayet prämoye dopolneniye, oformlennoye winitelnım padejom. Utoçnäyemıy obyekt, zanimaya w predlojenii samostoyatelnuyu pozisiü, mojet soprowojdatsä opredeleniyem, obrazuya atributiwnuyu gruppu pri prämom dopolnenii: Yaşlanı birdağı bir gruppası şo kürçüdegi taşnı çığara (Z.Atayewa) «Yeşe odna gruppa detey wıtaskiwayet kamni iz togo fundamenta». Podobnoye atributiwnoye postroyeniye, kak obşeye prawilo, w türkskix yazıkax ne mojet imet mesta pri dopolnenii, primıkaüşem k skazuyemomu i wırajennom osnownım padejom, tak kak, poluçaya opredeleniye, obyekt uje stanowitsä opredelennım. Tem samım naruşayetsä postroyeniye obyektnoy gruppı.
Sowerşenno awtonomnuyu sferu sostawläyet ispolzowaniye winitelnogo padeja w pozisyax, gde osnownoy padej w funksii prämogo dopolnenya upotreblätsä ne mojet: w otstoyaşey pozisii (a) i pri inversii (b):
a) Eldar bulutnu yurtuna bağıp burdu (H.Dawudow) «Eldar powernul oblako w storonu swoyego sela»… Ol gazetni stolğa yaydı (M.Yahyayew) «On postelil gazetu na stol». Piratnı Wowa qapu artda salam töşep etgen yerge yatdırdı (M.Yahyayew) «Pirata Wowa ulojil za worotami, posteliw solomu».
b) Men de beremen şo darslanı (İ.İbrahimow) «Ya toje prepodayu te ce dissiplinı». «Kim qura şo şkolanı?» – dep soradı Zaynap (Z.Atayewa) «Kto stroit tu şkolu?»- sprosila Zaynap». Paqır, neçe de köp süye edi kürzeni (M.Yahyayew) «Bednäga, kak on lübil kürze (pelmeni)».