Ponuditelnıy zalog
Ponuditelnıy zalog swobodno obrazuyetsä kak ot perexodnıx, tak i ot neperexodnıx glagolow, sami ce glagolı ponuditelnogo zaloga, w otliçiye ot glagolow wozwratnogo, stradatelnogo i wzaimno-sowmestnogo zalogow, yawläütsä perexodnımi.
Ponuditelnıy zalog w kumıkskom yazıke obrazuyetsä pri pomoşi räda affiksow, kotorıye priwodätsä w porädke ubıwanya aktivnosti upotreblenya:
1) -dır, -dir, -dur, -dür: yazdır- «zastawit pisat», bildir- «zastawit znat», «soobşit», qoydur- «zastawit ostawit»;
2) -tır, -tir, -tur, -tür: geltir- «priwodit», toltur- «napolnät», öltür- «ubiwat»;
3) -ıt, -it, -ut, -yut, -t: qalqıt- «zastawit plawat na powerxnosti, wsplıwat», qorqut- «zastawit boyatsä», «ispugat», ürküt- «ispugat», «wspugnut», başlat- «zastawit naçinat»;
4) -ır, -ir, -ur, -yür, -r: qaçır- «umıkat», «dat bejat», içir- «zastawit pit», göçür- «perewodit»;
5) -ar, -yer: qaytar- «wernut», geter- «zastawit uyti», «uwesti»;
6) -ız, -iz: ağız- «teç», «lit», «proliwatsä», emiz- «kormit grudü», «zastawit sosat grud»;
7) -ğuz, -giz: turğuz- «podnät», «zastawit wstat», tirgiz- «ojiwit // ojiwlät»;
8) -ğar, -ger: ötger- «propuskat», qutğar- «spasat»;
9) -set: görset- «pokazat»;
10) -dar: awdar- «walit», «swalit», «perewernut».
Upotrebleniye aff. -tir, -tur, -tür; -ğuz; -ğar, -ger, -set, -dar çrezwıçayno ograniçeno, a formı s -set i -dar yediniçnı.
Raznisa w znaçenyax affiksow ponuditelnogo zaloga ne ulawliwayetsä, i w sowremennom yazıke wräd li mojno obyasnit ix soçetayemost s opredelennım krugom glagolow. İstoriçeski, wozmojno, upotrebleniye affiksow ponuditelnogo zaloga zawiselo ot perexodnosti-neperexodnosti i ot leksiçeskogo znaçenya perwiçnoy osnowı. Kak otmeçayet N.K.Dmitriyew, sfera upotreblenya kajdogo iz affiksow ponuditelnogo zaloga w otdelnıx türkskix yazıkax neodinakowa (sr.: tat. yatkız- – kum. yatdır- «ulojit w postel», «zastawit leç»; tat. citkez- – kum. yetdir- «dowesti»; k.- kalp. olturğuz- – kum. olturt- «posadit»). To ce samoye, no w menşey stepeni nablüdayetsä i w dialektax kumıkskogo yazıka: lit. yatdır – w dialektax yatqır; yatqir- «ulojit».
Soderjaniye ponuditelnogo zaloga sostawläyet sleduüşiye osnownıye znaçenya.
- Ponuditelnoye (kauzatiwnoye) znaçeniye. W etom znaçenii glagolı oboznaçayut deystwiye, kotoroye sowerşayetsä logiçeskim subyektom po prinujdeniü, woleizyawleniü drugogo subyekta. Woleizyawläüşiy subyekt (wtoriçnıy subyekt, yesli on w predlojenii ukazan, wırajayetsä formoy im. padeja i yawläyetsä podlejaşim, a subyekt – neposredstwennıy ispolnitel deystwiya (perwiçnıy subyekt) – formoy dat. padeja: Ol ustağa çır işletdi «On zastawil mastera postroit stenu»; Uçitel yaşlağa diktant yazdıra «Uçitel zastawläyet uçaşixsä pisat diktant». Perwiçnıy subyekt mojet bıt ne ukazan, togda deystwiye sowerşayetsä neizwestnım lisom: Ol ulanına kağız yazdırğan «On zastawil (kogo-to) napisat pismo swoyemu sınu».
Perewodı so slowom «zastawit» ne wsegda toçno otrajayut soderjaniye zaloga. Glawnoye dlä ukazannogo znaçenya ponuditelnogo zaloga zaklüçayetsä w tom, çto deystwiye sowerşayetsä w rezultate woleizyawlenya ili wmeşatelstwa wtoriçnogo subyekta çerez posredstwo perwiçnogo.
K odnoy osnowe mogut prisoyedinätsä dwa ili daje tri affiksa ponuditelnogo zaloga (yazdır-yazdırt-yazdırtdır), i togda koliçestwo subyektow mojet doxodit do trex, odnako, nezawisimo ot sostawa affiksow obıçno bıwayet dwa, wtoroy (ili wtoroy i tretiy) affiks upotrebläyetsä dlä usilenya kauzatiwnogo znaçenya: bildir- «zastawit uznat», «soobşit» – bildirt- (w tom ce znaçenii, no s bolşey kategoriçnostü).
Raznowidnostü ponuditelnogo znaçenya yawläyetsä ponuditelno-stradatelnoye znaçeniye, pri kotorom subyekt dopuskayet deystwiye: Aqçamnı aldırdım «Ya dal wozmojnost ukrast moi dengi»; Malın talatdı «On dal wozmojnost (dopustil) razgrabit swoye imuşestwo».
Ponuditelnoye znaçeniye. Dannoye znaçeniye wırajayut formı, obrazowannıye ot neperexodnıx glagolow. Glagolı w etom znaçenii ne predpolagayut wtoriçnogo subyekta, t.ye. ne imeüt sobstwenno-ponuditelnogo znaçenya, a zalogowıy affiks slujit dlä obrazowanya perexodnogo glagola ot neperexodnogo: gör- «widet» – görset- «pokazat», tur- «wstawat» – turğuz- «podnimat», yuxla- «spat» – yuxlat- «usıpit», oltur- «sidet» – olturt- «posadit». Dlä obrazowanya ponuditelnogo znaçenya k pobuditelnım glagolam prisoyedinäyetsä wtoroy affiks kauzatiwa: olturt- «posadit» – olturtdur «zastawit sidet», görset- «pokazat» – görsetdir «zastawit pokazat», turğuz- «podnimat» – turğuzdur- «zastawit podnimat», geltir- «prinosit» – geltirt- «zastawit prinesti».