Stepeni kaçestwa prilagatelnıx
S formalnoy storonı polojitelnaya stepen xarakterizuyetsä otsutstwiyem kakogo-libo grammatiçeskogo pokazatelä stepeni: ariw «krasiwıy», qızıl «krasnıy», yaşıl «zelenıy», ullu «bolşoy» i t. d.
Formı abstraktnogo srawnenya. Oslableniye kaçestwa po otnoşeniü k tomu, çto oboznaçayetsä polojitelnoy stepenü prilagatelnogo, oboznaçayetsä pri pomoşi sleduüşix affiksow:
-şılt: aq – aqışılt «belowatıy», gëk – gëkşılt «sinewatıy»;
-yawuz: qara – qarayawuz «çernowatıy»;
-ldın: qara – qaraldın «çernowatıy»;
-raq, -rek: qısğa «korotkiy» – qısğaraq «korotkowatıy», alaşa «nizkiy» – alaşaraq «nizkowatıy», giççi «malenkiy» – giççirek «malowat», «malowatıy», asta «tixiy» – astaraq «tişayşiy»;
-ğılt upotrebläyetsä tolko w tröx prilagatelnıx: qızıl «krasnıy» – qızğılt «krasnowatıy», yaşıl «zelönıy» – yaşğılt «zelenowatıy», sari «celtıy» – sarğılt «celtowatıy», aççı «gorkiy» – açğılt «gorkowatıy» (zdes wıpal selıy slog osnowı çı).
Nedostatoçnost kaçestwa w predmetax mojet bıt predstawlena w raznoy stepeni.
Srawnitelno boleye nizkaya stepen kaçestwa predmetow peredayetsä prisoyedineniyem k etim slowam yeşö affiksa -tım. Pri etom koneçnıy soglasnıy kornä t opuskayetsä: qızıl «krasnıy» – qızğılt «krasnowatıy», qızğıltım «çut krasnowatıy», yaşıl «zelönıy» – yaşğılt «zelenowatıy» – yaşğıltım «çut zelenowatıy», sari «celtıy» – sarğılt «celtowatıy» – sarğıltım «çut celtowatıy».
Affiks -tım wstreçayetsä yeşö w odnom slowe: yılı «töplıy» – yıltım «çut teplowatıy» (opuşen koneçnıy glasnıy osnowı ı).
K prilagatelnomu açğılt toje mojet bıt prisoyedinön affiks -tım (togda takje wıpadayet posledniy yego soglasnıy t): aççı «gorkiy» – açğılt «gorkowatıy» – açğıltım «çut gorkowatıy».
Affiks -suw wstreçayetsä w neskolkix slowax: uzun «dlinnıy» – uzunsuw «dlinnowatıy», biyik «wısokiy» – biyiksuw «wısokowatıy», nazik «tonkiy» – naziksuw «tonkowatıy», bazıq «tolstıy» – bazıqsuw «tolstowatıy», arıq «xudoy» – arıqsuw «xudoşawıy», toq «polnıy» - toqsuw «polnowatıy», naçar «nizkoroslıy», «xudoy» – naçarsuw «xudoşawıy», «kakoy-to nizkoroslıy», oñaylı «udobnıy» – oñaylısuw «wrode udobnıy».
Affiks -şumal upotrebläyetsä tolko w dwux prilagatelnıx: aq «belıy» – aqşumal «belowatıy», gök «siniy» – gökşumal «sinewatıy».
Affiks -şa wstreçayetsä tolko w odnom slowe: gök «siniy» – gökşa «sinewatıy». Getgenibiz gökşa maral güz edi (Yırçı Qazaq) «Uyexali (mı) sinewatoy ot moroza osenü».
Affiks -çek takje upotrebläyetsä so slowom tolko gök «siniy»: gök «siniy» – gökçek «sinewatıy».
Gözel gökçek tawlarım, Etekleri – bawlarım. (Sarından)
«Prekrasnıye sinewatıye (moi) gorı, İx podoşwı – moi sadı».
Affiksı -yawuz, -yek, -ink, -alaq, -ger, -new, -ldın, -mtı neproduktiwnı, oni wstreçaütsä w yediniçnıx sluçayax: qara «çörnıy» – qarayawuz «smuglıy». (qarayawuz ulan «smuglıy paren», qarayawuz qız «smuglaya dewuşka»); sari «cöltıy» – sariyek «celtowatıy»; göterink (göterinki) «pripodnätıy», göger – «stat sinim», bozalaq «burowatıy», giççinew «malüsenkiy», qaraldın (qaraldım) «çernowatıy», «çernenkiy», yılımtı «töplowatıy».
Sintaksiçeskim putöm nedostatoçnaya stepen prilagatelnıx obrazuyetsä soçetaniyem nareçiy merı i stepeni az «malo», «nemnogo», biraz «nemnogo», az-maz «nemnogo», «malowato», az-az «çut – çut» s nekotorımi prilagatelnımi polojitelnoy stepeni: yaşıl «zelönıy» – az yaşıl «nemnogo zelönıy», ullu «bolşoy» – biraz ullu «nemnojko bolşoy», uzun «dlinnıy» – az-maz uzun «nemnogo dlinnıy», «malowato dlinnıy», az-az qısğa «çut-çut korotkiy».
Wse pereçislennıye wışe affiksı w sowremennom kumıkskom yazıke neproduktiwnı.
Usileniye kaçestwa po otnoşeniü k polojitelnoy stepeni prilagatelnogo oboznaçayetsä nemarkirowannımi formami. W kumıkskom yazıke net spesialnıx affiksow, wırajaüşix znaçenya usilenya kaçestwa. Zdes ispolzuütsä analitiçeskiye sredstwa: nareçya iñ, çink de, lap, ötesiz, bek, ajayıp i çastisa ne, peredaüşiye absolütnoye prewosxodstwo: ullu – iñ ullu «samıy bolşoy», ariw – çink de ariw «samıy krasiwıy», tiziw – ajayıp tiziw «oçen xoroşiy», ne ariw adamdır! «kakoy krasiwıy çelowek!»
Usileniye stepeni kaçestwa, priznaka mojet wırajatsä putem prostogo powtora, udwoyenya osnowı prilagatelnogo: ariw-ariw «krasiwıy-krasiwıy (oçen krasiwıy)», biyik-biyik «wısokiy-wısokiy (oçen wısokiy)», ullu-ullu «bolşoy-prebolşoy (oçen bolşoy)».
Wısokaya stepen konsentrasii priznaka oboznaçayetsä i putem çastiçnoy reduplikasii osnowı. Sut yeyö zaklüçayetsä w tom, çto ot osnowı otdeläyetsä perwıy slog. Yesli on zakrıtıy, to zakrıwaüşiy soglasnıy otbrasıwayetsä, i k glasnomu prisoyedinäyetsä -p ili -m. Poluçiwşiysä takim obrazom nowıy zakrıtıy slog prisoyedinäyetsä k osnowe prilagatelnogo w kaçestwe prepozitiwnoy çastisı: boş – bop-boş «pustoy-pustoy», sari – sap-sari «celtıy-celtıy», qara – qap-qara «çernıy-çernıy», taza – tap taza «çistıy-çistıy, çisteyşiy» i t.p. İnogda zwuk [p] powtoräyetsä i k nemu prisoyedinäütsä glasnıye [o, ye, a]: yappa-yaş «molodoy-molodoy», boppo-boş «pustoy-pustoy», teppe-teñ «rawnıy-rawnıy», tüppe-tüz «rownıy-rownıy», appa-açıq «otkrıtıy-otkrıtıy».
Formı konkretnogo srawnenya – formı, kotorıye pokazıwayut razliçiye w stepeni odnogo i togo ce kaçestwa, po-raznomu proyawläüşegosä w raznıx predmetax. Konkretnoye srawneniye w kumıkskom yazıke, kak i abstraktnoye, wırajayetsä sintaksiçeskim putem – upotrebleniyem 2-x imen suşestwitelnıx, oboznaçaüşix srawniwayemıye predmetı, priçem srawniwayemoye imä sostoit w forme osn. padeja, a imä, s kotorım srawniwayut, stawitsä w forme isx. padeja: gülden ariw gëzelim «moya lübimaya, kotoraya kraşe swetka», bu taw o tawdan biyik «eta gora wışe toy», Wolga Terikden geng «Wolga şire Tereka», Kaspiy Baykaldan ullu «Kaspiy bolşe Baykala», o senden toq «on polneye tebä» i t.p.