Deyepriçastiye na – *ıp*
Affiks dannogo deyepriçastiya, dlä oboznaçenya kotorogo w grammatikax türkskix yazıkow upotrebläütsä takje terminı «soyedinitelnoye deyepriçastiye», «deyepriçastiye proşedşego wremeni», imeyet pät variantow: -ıp, -ip, -up, -yüp (posle soglasnıx osnow), -p (posle glasnıx osnow): alıp «wzäw», gelip «pridä», qurup «postroiw», görüp «uwidew», qarap «posmotrew».
Deyepriçastiye na -ıp yawläyetsä samoy aktivnoy iz wsex deyepriçastnıx form i obrazuyetsä ot lüboy glagolnoy osnowı. Obrazowaniye dannogo deyepriçastiya ograniçeno tolko w analitiçeskix formax, gde perwım komponentom takje yawläyetsä deyepriçastiye na -ıp. Ono ne obrazuyetsä: 1) ot analitiçeskix form, sostoyaşix iz dwux odinakowıx glagolnıx osnow: qalıp qal- «ostatsä», 2) ot analitiçeskix form, gde wspomogatelnım komponentom yawläütsä glagolı bar-, gel- tipa bitip bar- «konçatsä», açılıp gel- «proyasnätsä» (o pogode).
Znaçenya deyepriçastiya na -ıp proyawläütsä w dwux aspektax: po otnositelnomu wremennomu znaçeniü i po wırajeniü adwerbialnıx priznakow osnownogo glagola.
Otnositelnoye wremennoye znaçeniye deyepriçastiya na -ıp predstawleno sleduüşimi osnownımi ottenkami.
-
Deystwiye, predşestwuüşeye drugomu deystwiü. Dannoye znaçeniye yawläyetsä xarakternım, ibo obuslowleno obşim wremennım znaçeniyem deyepriçastiya na -ıp: Soñ yülünüp, cuwunup, giyinip, çıqma aylandığız (M.Abukow) «Potom, pobriwşis, umıwşis, odewşis, wı prigotowilis wıyti»; Şınjırın çeçip qayışına belbawumnu da baylap, qabaqğa bağıp yürüdüm (M.Abukow) «Snäw sep, priwäzaw k oşeyniku swoy remen, ya poşel k worotam».
-
Deystwiye, proisxodäşeye odnowremenno s deystwiyem osnownogo glagola: Ullu qarqarasın da göterip, bir-bir basıp, yaşnı yağına geldi (M.Abukow) «Podnäw swoye gruznoye telo, medlenno stupaya, on podoşel k rebenku»; Men şolay oylaşa turup, lap yuwuq yetip gele bu (İ.İbrahimow) «Poka ya tak dumal, on podoşel ko mne oçen blizko».
Po adwerbialnomu priznaku deyepriçastiya na -ıp upotrebläütsä w sleduüşix znaçenyax.
Priznak deystwiya osnownogo glagola: Ullubiy atlanıp yolğa çıqdı (M.Yahyayew) «Ullubiy wışel w put werxom na kone»; Çasowoy, astaraq göñürew ete turup, saraynı dört de yağından aylana edi «Çasowoy, negromko napewaya, xodil wokrug saraya». Wırajeniye obraza deystwiya yawläyetsä osnownım znaçeniyem deyepriçastiya na -ıp.
Priçina deystwiya: Kök kökürep, yaşmın yaşnap, palatanı için yap-yarıq etip yibere (K.Abukow) «Grom gremit, swerkaniye molnii delayet palatu swetlım-swetlım»; «Men getdim», – dedi wa, maşin awaznı eşitip, quruluşnu aldına çıqdı (R.Rasulow) «Ya poşel», – skazal on i, uslışaw şum maşinı, wışel k stroyke».
Wremä deystwiya osnownogo glagola: Gün batıp, yurtğa girdik «Kogda solnse zaşlo, mı woşli w seleniye».
Sel osnownogo deystwiya: Bizin barlap gelgen alay qızbaylar Bayağılar bal içe dep getsinler (folk.) «Trusı, kotorıye prişli iskat nas, pust uydut, goworä, çto te püt möd»; Qız qarap yürüy «Xodit s selü poiskat dewuşku».
W yazıke aktivno upotrebläütsä parnıye i parno-powtornıye (reduplisirowannıye) deyepriçastiya, kotorıye oboznaçayut mnogokratnost ili intensiwnost deystwiya osnownogo glagola: Soltan wa onu yoldaşı, terlep-bişip, dinamitni köpür tüpde dört yerge yaşırdı (Ş.Alberiyew) «Soltan i yego towariş, wspotew i zapariwşis, sprätali dinamit pod mostom w çetırex mestax»; Çığıp-çığıp, qarşılardan qarasam, Görünmeysen, yaw yüregim yarasan (folk.) «Yesli, wıxodä wremenami, posmotrü izdaleka, tebä ne widno, tı razrıwayeş moye serdse».
Deyepriçastiye na -ıp ne imeyet otrisatelnoy formı. Dlä otrisanya deystwiya, wırajennogo deyepriçastiyem na -ıp, izredka upotrebläyetsä çastisa tügül: Biz aytıp tügül, özüñ et «Ne po naşemu ukazaniü, a sam sdelay». İnogda çastisa tügül pridayet deyepriçastiü na -ıp znaçeniye isklüçitelnosti, kategoriçnosti: Qıçırıp tügül oxumay «(On) çitayet tolko wslux».
Deyepriçastiye na -ıp aktivno upotrebläyetsä w obrazowanii analitiçeskix form, w sostawe kotorıx yawläyetsä glawnım komponentom.