Woprositelnıye mestoimenya
Mestoimenya etogo razräda obladayut semantikoy «trebowaniye informasii» w ramkax dannoy situasii reçi (dannogo liñwistiçeskogo konteksta). W kaçestwe primerow dannogo razräda mojno priwesti: w klasse suşestwitelnıx – kim? «kto?», ne? «çto?»; w klasse prilagatelnıx – qaysı? «kakoy?», «kotorıy?», neçik? «kakoy?»; w klasse çislitelnıx – neçe? «skolko? neçençi? «kotorıy?»; w klasse nareçiy – qayda? «gde?», qaydan? «otkuda?» qaçan? «kogda» i t.p.
Mestoimenya kim? ne? sootnosätsä s imenami suşestwitelnımi i xarakterizuütsä wsemi grammatiçeskimi priznakami etoy çasti reçi – kategoryami padeja (kim? kimni? kimge? kimden?), çisla (kim? – kimler? ne? – neler?) i prinadlejnosti (kimim? kimiñ? kimi?).
Mestoimeniye qaysı? sootnositsä s prilagatelnımi: neçe? neçew? neçeşer? neçençi? neçaqı? – s çislitelnımi; neçik? qayda? qaçan? – s nareçyami i, kak bılo ukazano wışe, xarakterizuütsä priznakami etix çastey reçi.
Woprositelnıye mestoimenya kim? ne? ukazıwayut, otnositsä li wopros k lisu ili predmetu. Kim? upotrebläyetsä tolko po otnoşeniü k lüdäm. «Kimni buyruğudur?» – dedi Ullubiy, sabur küyde oğar qarap (M.Yahyayew) «Çye prikazaniye? – sprosil Ullubiy, spokoyno smoträ na nego»; «Bu nedir?» (İ.Qaziyew) «Eto çto?» Wo wsex ostalnıx sluçayax upotrebläütsä woprositelnoye mestoimenya ne?
Rassmatriwayemıy razräd mestoimeniy upotrebläyetsä w soçetanii s poslelogami: ne uçun? «zaçem, dlä çego?», kim uçun? «komu? dlä kogo?», ne bulan «s çem?», kim bulan? «s kem?», qaysı bulan? «s kotorım?» Dannıy priznak sblijayet ix s imenami suşestwitelnımi.
Mestoimeniye neçe? «skolko?» mojet soçetatsä s aff. -nçi: neçençi? «kotorıy (po sçetu)?» Poslednäya osnowa w swoyu oçered mojet prinimat padejnıye pokazateli: neçençini? «kotorogo?», neçençige? «kotoromu?» i t.d.
Woprositelnıye mestoimenya qayda? «gde?» qaydan? «otkuda?» ne prinimayut padejnıx pokazateley, odnako mogut oformlätsä affiksami skazuyemosti i nekotorımi drugimi morfologiçeskimi pokazatelämi: Men qaydaman? «Ya gde (naxojus)?»; Sen qaydansan? «Tı otkuda?», Qaydağı bulaqnı aytasan sen? «Tı o kakom rodnike goworiş?»
W kaytagskom dialekte upotrebläyetsä mestoimeniye hari? «gde?», kotoroye otsutstwuyet w drugix dialektax kumıkskogo yazıka. W literaturnom yazıke yemu sootwetstwuyet mestoimeniye qayda? Hari şo sen aytağan kitap? (dialekt) // Qayda şo sen aytağan kitap? (literaturnıy yazık) «Gde ta kniga, o kotoroy tı goworiş?»
Woprositelnıye mestoimenya prinimayut padejnıye affiksı, affiksı prinadlejnosti, skazuyemosti, pokazatel mnojestwennosti, affiks modalnosti -dır: Dağı kimlerden kömek izleyik biz? (A.Qurbanow) «U kogo ce nam yeşe prosit pomoşi?. Hey, kimsen? (A.Salawatow) «Ey, tı kto?»; Yaxşı, bular kimlerdir? (A.Qurbanow) «Xoroşo, a eti kto takiye?». Ayt xari, onu sebebi nedir? (A.Qurbanow) «Skaji-ka, w çem priçina etogo?». Neñ bar? (A.Salawatow) «Çto u tebä yest?».
Sredi woprositelnıx mestoimeniy wıdeläyetsä gruppa mestoimeniy-nareçiy, wıstupaüşix w predlojenii w kaçestwe obstoyatelstw. K nim otnosätsä qayda? «gde?», qaydan? «otkuda?», qaçan? «kogda?», qaçandan berli? «s kakix por?», qaçanğa yerli? «do kakix por?»: Qaçandan berli xan qara xalqğa tıñlayğan bolğan? (A. Qurbanow) «S kakix por etot xan stal sluşat bednogo naroda?». Qaçan bolğunça sozup turma yaray? (İ. İbrahimow) «Do kakix por mojno zatägiwat?» Wse nazwannıye mestoimenya yawläütsä obşetürkskimi, i türkologi wozwodät ix k kornü qay, kotorıy wstupil w soçetaniye so starinnım tworitelnım padejom slowa – çaq «wremä» i proşel sleduüşiye etapı w swoyem fonetiçeskom razwitii: 1) qay çağın > qay çaın; 2) qay çaın > qay çaan > qay çan; 3) qay çan > qayçan; 4) qayçan > qaçan. Eti mestoimenya ne prinimayut affiksow pritäjatelnosti, pokazatelä mnojestwennosti -lar.
W kumıkskom yazıke naxodit mesto parnoye i udwoyennoye upotrebleniye nekotorıx woprositelnıx mestoimeniy: kim-kim? kimni-kimni? kimden-kimge? qaydan-qayda? qaysı-qaysı? neni-neni? neçe-neçe?: Olar şaharğa kim-kim baralar? «Oni w gorod kto s kem yedet?»
W slojnopodçinennıx predlojenyax dannıye mestoimenya funksioniruyut i kak otnositelnıye slowa, swäzıwaüşiye pridatoçnıye predlojenya: Kim xali yaysa, özü olturur (posl.) «Kto postelit kower, sam sädet na nego».
Woprositelnıye mestoimenya dowolno çasto substantiwiruütsä, pri etom oni izmenäütsä po padejam, prinimayut formu prinadlejnosti i pokazatel mnojestwennosti -lar.