Morfonologiçeskiye yawlenya pri slowoizmenenii
W kumıkskom yazıke imena i glagolı obladayut naibolşim koliçestwom slowoizmenitelnıx affiksow, predstawlennıx mnojestwom variasiy. Podawläüşeye bolşinstwo ix sostawläyet dwuwariantnıye i çetırexwariantnıye affiksı.
Çislo variantow uweliçiwayetsä takje za sçet odnowremennogo warirowanya soglasnıx, fonetiçeskix variantow, obrazowannıx assimilätiwnım putem i za sçet tak nazıwayemogo varianta na soglasnıy. Çtobı proillüstrirowat obşiye i razliçitelnıye momentı w palatalnom i gubnom siñarmonizme i pokazat proyawleniye drugix morfonologiçeskix yawleniy, predstawim slowoizmenitelnıye affiksı s ix variasyami.
Dwuwariantnıye affiksı: -lar / -ler, -ğa / -ge, -a / -e, -na / -ne, -dan / -den, -man / -men, -san / -sen, -ğan / -gen, -ajaq / -ejek, -ma / -me, -ğay / -gey, -sa / -se, -maq / -mek, -mağa / -mege, -arğa / -irge, -maylı / -meyli, -ğanlı / -genli, -raq / -rek, -aw / -yew, -lap / -lep, -ar / -er, -şar / -şer, -lay / -ley, -ğar / -ger, -ça / -çe, -day / -dey, -mas / -mes.
Çetırexwariantnıye affiksı: -nı / -ni / -nu / -nü, -ım / -im / -um / -üm (posle glasnıx -m), -ıñ / -iñ / -uñ / -üñ (posle glasnıx -ñ), -ı / -i / -u / ü, -ıbız / ibiz / -ubuz / -übüz, -sı / -si / -su /-sü, -bız / -biz / -buz / -büz, -ğız / -giz, -ğuz / -güz, -ıq / ik / -uq / -ük, -dır / -dir / -dur / -dür (posle gluxix soglasnıx -tır), -tir / -tur / -tür (posle sonornıx m, n – -nır), -nir / -nur / -nür, -sın / -sin / -sun / -sün, -ğın / -gin / -ğun / gün, -ıl / -il / -ul / -ül, -ın / -in / -un / -ün (posle glasnıx -n), -ış / -iş / -uş / -üş (posle glasnıx -ş), -ıt / -it / -ut / -üt (posle glasnıx -t), -ır / -ir / -ur / -ür, -ız / -iz / -uz / -üz, -ıp / -ip / -up / -üp (posle glasnıx -p).
Şestiwariantnıye affiksı: -ğança / -gençe / -ğınça / -ginçe / -ğunça / -günçe, -ar / -er / -ır / -ir / -ur / -ür (posle glasnıx -r).
Wosem variantow imeyet aff. -nçı / -nçi / -nçu / -nçü (posle glasnıx), -ınçı / -inçi / -unçu / -ünçü (posle soglasnıx).
S assimilätiwnımi variantami aff. -dır imeyet dwenadsat variantow.
Pomimo ukazannıx affiksow s razliçnımi variantami, funksioniruyut i razowıye, to yest newariruüşiye, affiksı: -oq, -suw, -ki, -şılt, -ğılt, -ldın, -yawuz, -t.
Proyawleniye morfonologiçeskix osobennostey legko predstawit pri pribawlenii affiksow k slowam raznıx struktur. Primerı na slowa s şirokimi negubnımi i gubnımi glasnımi zadnego räda, ne soglasnıye i glasnıye, za kotorım idut zadnerädnıye variantı dwuwariantnıx affiksow: at «loşad», at-ğa [atqa] «k loşadi», at-ım-a «moyey loşadi», at-ı-na «yego loşadi», at-ı-n «yego loşadi», at-da [atta] «na loşadi», at-dan [attan] «ot loşadi», at-ı-nda «na yego loşadi», at-lar [aʼlar] «loşadi», at-day [attay] «kak loşad», at-ça [açça] «po-loşadinomu»;
qoy «owes», qoy-ğa, qoy-um-a (grafiç. qoyuma), qoy-u-na (grafiç. qoyuna) , qoy-u-n (grafiç. qoyun), qoy-da, qoy-dan, qoy-u-nda (grafiç. qoyunda), qoy-u-ndan (graf. qoyundan), qoy-lar, qoy-day, qoy-ça;
sat «proday», sat-a «prodayet», sat-a-man «prodayut», sat-ğan [satqan] «prodal», sat-sa [sassa] «yesli prodast», sat-ma [saʼma] «ne prodaway», sat-mağa «prodat», sat-may «ne prodayet», sat-ğanlı [satqallı] «s tex por kak prodal», sat-maylı «ne prodaw», sat-ajaq «prodast», sat-mas «ne prodast»;
tana «bıçok», tana-ğa «bıçku», tana-m-a «moyemu bıçku», tana-sı-na «yego bıçku», tana-sı-n «yego bıçka», tana-da «w bıçke», tana-dan «ot bıçka», tana-sı-nda «w yego bıçke», tana-sı-ndan «ot yego bıçka», tana-lar «bıçki», tana-day «kak bıçok», tana-ça «kak bıçok»;
qara «smotri», qara-y «smotrit», qara-y-man «smotrü», qara-ğan «smotrel», qara-sa «yesli posmotrit», qara-ma «ne smotri», qara-maq «smotret», qara-mağa «smotret», qara-may «ne smotrit», qara-ğanlı «poka smotrit, s tex por, kak posmotrel», qara-maylı «poka ne posmotrit», qara-caq «posmotrit», qara-mas «ne posmotrit»;
solu «dışi», solu-y «dışit», solu-y-man «dışu», solu-sa «yesli podışit», solu-ma «ne dışi», solu-maq «dışat», solu-mağa «dışat», solu-may «ne dışit», solu-ğanlı «poka dışal», solu-maylı «poka ne dışit», solu-caq «budet dışat», solu-mas «ne budet dışat»;
altı-lap «po şest», alt-maş «şestdesät», toğuz-ar «po dewät»; alaşa-raq «newısokiy».
Primerı na slowa s şirokim negubnım i gubnım, s uzkim negubnım i gubnım, glasnım perednego räda, na soglasnıye i glasnıye, za kotorımi idut perednerädnıye variantı dwuxwariantnıx affiksow:
it «sobaka», it-ge [itke] «sobake», it-im-ye «moyey sobake», it-i-ne «yego sobake», it-i-nden «ot yego sobaki», it-ler [iʼler] «sobaki», it-dey [ittey] «kak sobaka», it-çe [iççe] «po-sobaçi»;
ini «mladşiy brat», ini-ge, ini-m-ye, ini-si-ne, ini-si-n, ini-de, ini-den, ini-si-nde, ini-si-nden, ini-ler, ini-dey, ini-çe;
et «delay», et-ye, et-ye-men, et-gen [etken], et-se [esse], et-me, et-mege, et-mey, et-genli, et-meyli, et-yejek, et-mes;
tile «prosi», tile-y, tile-y-men, tile-gen, tile-se, tile-me, tile-mek, tile-mege, tile-mey, tile-genli, tile-meyli, tile-cek, tile-mes;
üy «dom», üy-ge, üy-üm-ye (grafiç. üyüme), üy-ü-ne (grafiç. üyüne), üy-ü-n (grafiç. üyün), üy-de, üy-den, üy-ü-nde (grafiç. üyünde), üy-ü-nden (grafiç. üyünden), üy-ler, üy-dey;
sünkü «korıto», sün-kü-ge, sün-kü-me, sün-kü-sü-n, sünkü-de, sünkü-den, sünkü-sü-nde, sünkü-sü-nden, sünkü-dey;
süy «lübi», süy-e (grafiç. süye), süy-e-men (grafiç. süyemen), süy-gen, süy-se, süy-me, süy-mege, süy-mey, süy-meyli, süy-genli, süy-e-genli (grafiç. süyegenli), süy-ejek (grafiç. süyejek), süy-mes;
yürü «idi», yürü-y, yürü-y-men, yürü-gen, yürü-se, yürü-mey, yürü-meyli, yürü-genli, yürü-y-genli, yürü-cek, yürü-mes;
bir «odin», bir-yer «po odnomu», eki-şer «po dwa», eki-lep «po dwa», giççi-rek «menşiy, pomenşe».
Primerı na slowa s klassiçeskoy wosmerkoy glasnıx, za kotorımi idut variantı affiksow s uzkimi glasnımi: aran «saray», aran-nı «saraya», aran-ım «moy saray», aran-ıñ «twoy saray», aran-ı «yego saray», aran-ıbız «naş saray», aran-ığız «waş saray»; suw «woda», suw-nu, suw-um, suw-uñ, suw-u, suw-ubuz, suw-uğuz; it «sobaka», it-ni, it-im, it-iñ, it-i, it-ibiz, it-igiz; üy «dom», üy-nü, üy-üm (grafiç. üyüm), üy-üñ (grafiç. üyüñ), üy-üyü (grafiç. üyü), üy-übüz (grafiç. üyübüz), üy-ügüz (grafiç. üyügüz).
Primerı na slowa s klassiçeskoly wosmerkoy glasnıx, za kotorımi idut şestiwariantnıye affiksı: bar-ğança, gel-gençe, gër-gençe, tur-ğança, bar-ğınça, gel-ginçe, süy-günçe, qorq-ğunça; bar-ar, gel-yer, gër-yür, tur-ur.
Primerı na wosmiwariantnıye affiksı: altı-nçı, etti-nçi, segiz-inçi, toğuz-unçu, on-unçu, bir-inçi, üç-yünçü, dert-yünçü, eki-nçi.
Affiks datelnogo padeja wıstupayet w sleduüşix variantax: -ğarı / -geri / -ğar / -ger / -ğa / -ge / -a / -e / -na / -ne. Variantı ğarı, -geri wstreçaütsä w zastıwşix formax: içgeri «wnutrenniy», tışğarı «narujnıy». Variantı ğar / -ger wstreçaütsä w mestoimennıx formax: oğar «yemu», buğar «etomu», özü-ger (dial.) «samomu».
Newariruyemıye affiksı: oq, -suw, -ki, -ldın, -yawuz, -şılt, -ğılt: tez-oq «dawno», nazik-suw «tonkowatıy», qara-ldın «çernowatıy», qara-yawuz «smuglıy», aq-şılt «belowatıy», qız-ğılt «krasnowatıy», sar-ğılt «celtowatıy».
Palatalnıy siñarmonizm prowoditsä posledowatelno s dwuxwariantnımi affiksami.
Gubnoy siñarmonizm naruşayetsä, kogda k osnowam s şirokimi i uzkimi gubnımi glasnımi prisoyedinäütsä dwuxwariantnıye affiksı s negubnımi şirokimi glasnımi.
S çetırexwariantnımi, şestüwariantnımi affiksami posledowatelno prowoditsä palatalnıy i gubnoy siñarmonizm. W slowax s newariruyemımi affiksami naruşayetsä ili palatalnıy, ili gubnoy siñarmonizm.
W kumıkskom yazıke funksioniruyet dowolno mnogo çetırexwariantnıx affiksow, kotorıye obespeçiwayut posledowatelnoye prowedeniye gubnogo siñarmonizma. Otsutstwiye variantow affiksow s şirokimi gubnımi, nesomnenno, priwodit k naruşeniü siñarmonizma po priznaku ogublenya.
Posle osnowı s koneçnım glasnım dwuwariantnıy aff. -a / -e imeyet variant -y: qara-y «smotrit», tile-y «prosit».
Naçalnıy [g, ğ, d] w affiksax w zawisimosti ot xaraktera koneçnogo zwuka kornä, pomimo siñarmonizma, wariruyut po priznaku zwonkosti i gluxosti: at-ğa [atqa], at-dan [attan] «loşadi», it-ge [itke] «sobake».
Koneçnıye kornewıye soglasnıye [k, q, p] pered affiksami na glasnıy perexodit w zwonkiye parı: terek-im > teregim «moye derewo», top-um >tobum «moy mäç», araq-ım > arağım «moy stog».
Naçalnıye etimologiçeskiye [l, n] w affiksax soxranäütsä: at-nı «loşadi», at-lar, it-ler «sobaki», qoz-lar «orexi», ton-lar [tollar] «şubı», taş-lı «kamenistıy», tam-nı «stenı».
K çetırem, şesti, wosmi variantam affiksow w nekotorıx sluçayax pribawläyetsä variant na soglasnıy, kotorıy takje wariruyet w swoyem welärnom ili palatalnom raznowidnostäx. Variant, sostoyaşiy iz odnogo soglasnogo, sleduyet rassmatriwat kak variant, utratiwşiy glasnıy zwuk wwidu nesowmestimosti dwux glasnıx podräd: süy-me-s «ne polübit», gër-me-y «ne widit», ata-m «moy otes», ana-ñ «twoya mat», bar-d-ım «ya sxodil», gel-d-iñ «tı prişel», işle-r «budet rabotat».
Pri soçetanii dwux glasnıx na stıke osnowı i affiksa mejdu nimi poyawläyetsä epentetiçeskiy soglasnıy -y-, kotorıy wıstupayet fonologiçeskim variantom morfem: qara-y-ıq «posmotrim», qara-y-ım «ya posmotrü», bar-a-y-ıq «dawayte poydem», bar-ma-y-ım «dawayte ne poydu».
Takim ce obrazom, widimo, poyawläyetsä -ş- w slowax: eki-şer «po dwa», altı-şar «po şest». Sr.: bir-yer «po odnomu».
Kumıkskiy yazık neodinakowo reagiruyet na soçetaniye dwux soglasnıx na stıke osnowı i affiksa: iş-de «na rabote», aran-da «w xlewu», gel-tir «prinesi», at-ğa [atqa] «na loşadi», gel-yer-biz «pridem», kitab-ı-ğız «waşa kniga», tur-u-ğuz «wstawayte», bar-a-bız «idem», üç-yü-nçü «tretiy». Sr.: altı-nçı «şestoy».
Kak widno iz primerow, affiksı prinadlejnosti, powelitelnogo naklonenya, nastoyaşego wremeni posle osnowı na soglasnıy upotrebläütsä s soyedinitelnımi glasnımi, soglasno zakonu siñarmonizma.
Variatiwnostü padejnıx affiksow otliçaütsä suşestwitelnıye, upotreblennıye s affiksami prinadlejnosti. W datelnom padeje narädu s affiksom -ğa / -ge posle affiksa prinadlejnosti na soglasnıy upotrebläyetsä -a/ -e na glasnıy – -na / -ne, -n- pered affiksom padeja, po-widimomu, yawläyetsä takje epentezoy, kak -y-. Kak epenteza -n poyawläyetsä posle affiksa prinadlejnosti w formax mestnogo i isxodnogo padejey suşestwitelnıx i mestoimeniy: baş-ı-nda «ne golowe», baş-ı-ndan «s golowı», o-nda «tam», o-ndan «ottuda», mu-nda «zdes», şu-nda «wot zdes». Liçnıye mestoimenya men, sen w forme dat. padeja wıstupayut w formax ma-ğa, sa-ğa. Narädu s etim w razgowornoy reçi, w ustoyçiwıx wırajenyax obnarujiwaütsä formı men-ge, sen-ge: Olar menge-senge çıqdı «Oni silno possorilis».
Newıyasnennoy ostayetsä priçina funksionirowanya şesti variantow affiksow togda, kogda pri naliçii çetırex variantow posledowatelno prowoditsä i palatalnıy i labialnıy siñarmonizm. Oçewidno, variantı s şirokimi glasnımi yawläütsä drewnim naslediyem: bar-ar «poydet», gel-yer «pridet», gër-yer «uwidit», tur-ar «wstanet», bar-ır «poydet», tiy-ir «tronet», tir-ir «tronet», bël-yür «razdelit», tol-ur «popolnitsä», -ar/-er çasto upotrebläyetsä posle osnow s negubnım glasnım, -ur/-ür – posle osnow s gubnım glasnım.
Variantı s uzkimi i şirokimi glasnımi çasto upotrebläütsä bezrazliçno ili wıtesnäüt drug druga.
Drewniye variantı affiksa dat. padeja -ğarı / -geri w xode istoriçeskogo razwitya uproşalis: ğarı > har > ğa > a, geri > ger > ge > ye.
Tak ce wariruyut çastisı po siñarmonizmu i naçalnomu soglasnomu: aytdı çı «skazal ce», geldi çi «prişel ce», gërdü çü «widel ce», turdu çu «wstal ce», atdır [attır] «nawernoye, loşad», itdir [ittir] «nawernoye, sobaka», bërüdür «nawernoye, wolk».
Pri pribawlenii affiksa k osnowe proisxodit izmeneniye slogowoy strukturı osnowı, zaklüçaüşeyesä w tom, çto zamıkaüşiy osnowu soglasnıy perexodit w sostaw proizwodnogo sloga: bar-ıp > ba-rıp «idä», get-ip > ge-tip «uxodä», at-ım > a-tım «moya loşad».
Affiksasya wızıwayet takje izmeneniye fonemnogo sostawa osnowı: sari-ğılt > sarğılt «celtowatıy», yaşıl-ğılt > yaşğılt «zelenowatıy», men-ge > mağa «mne», burun-u > burnu «yego nos», er-ken > eken, er-di > edi, aq-ar > ağar «pobelet».
Morfonologiçeskiye yawlenya nablüdaütsä pri sklonenii liçnıx mestoimeniy, sen-i, men-i (wm. ojidayemogo sen-ni, men-ni), biz-in, siz-in (wm. ojidayemogo biz-ni, siz-ni), o-nu (wm. ojicayemogo ol-nu).
W kumıkskom yazıke palatalnaya garmonya naruşayetsä w sleduüşix sluçayax: w slowax s affiksami -oq, -suw, -ki: gelgendoq «s prixodom», tezoq «izdawna», nazilsuw «tonkowatıy», onuki «yego»; w slojnıx slowax: belbaw «remen», itburun «şipownik». Palatalnaya garmonya naruşayetsä w slowax so zwukom i w anlaute: ilığıw stıd», inçırlanıw «ston», işılıw «priosnoweniye», innır «gumno»; palatalnaya garmonya naruşayetsä takje w toponimax, antroponimax, etnonimax, gidronimax: İşartı, Buglen, Dorgeli, Temirquyu, Ahmatnabi, Arslañerey, Şurakzen; w zaimstwowannıx slowax: maşin, muzey, minut.