İsxodnıy padej
İsxodnıy padej otliçayetsä naibolşey mnogoznaçnostü sredi wsex drugix padejey. Osnownımi w semantiçeskoy suşnosti rassmatriwayemogo padeja, bezuslowno, yawläütsä prostranstwennıye znaçenya. W sluçaye peredaçi prostranstwennıx otnoşeniy eta forma signaliziruyet o dwux raznorodnıx tipax swäzey:
-
Predmet, nazıwayemıy imenem, yest obyekt, iz ili ot kotorogo osuşestwläyetsä dwijeniye, t.ye. peredaütsä otnoşenya, protiwopolojnıye tem, kotorıye w takix sluçayax wırajaütsä datelnım padejom. Moskwadan gelgeni biraz bola (M.Yahyayew) «Proşlo nemnogo wremeni, kak on priyexal iz Moskwı». Onu tezde Muzafarnı atası Persiyadan geltirgen (İbrahimow-Qızlarlı) «Yego dawno otes Muzafara priwez iz Persii».
-
Predmet yest obyekt, po kotoromu, skwoz (çerez) kotorıy sowerşayetsä dwijeniye. Yurtdan çıqdı, köpürlerden ötdü (İ.İbrahimow) «On wışel iz sela, proşel çerez mostı». Şo köpürden ağaç qarawulçu özü de az ötmegen (M.Abukow) «Çerez etot most i sam lesnik ne raz proxodil».
Priwedennıye primerı goworät o tom, çto otlojitelnıye i transgressiwnıye znaçenya w semantike isxodnogo padeja assosiiruütsä s raznımi yazıkowımi znaçenyami.
Rodstwennıye otlojitelnıye otnoşenya mogut wırajatsä sleduüşimi znaçenyami:
-
İstoçnik wıdelenya: Qart qatınlardan iñ de bek süyegeni Xanum edi (Ş.Alberiyew) «İz pojilıx cenşin samoy lübimoy bıla Xanum». Sabançılardan alay asger qurma hali qıyın (M.Yahyayew) «İz krestyan sozdat takuyu armiü teper trudno».
-
İstoçnik uznawanya (znanya): Bir yaman iş bolğanı olanı sıpatından biline edi (M.Yahyayew) «To, çto sluçilos çto-to nexoroşeye, widno bılo po ix lisam». Rayğan ulanqardaşından Aminatnı halın soradı (M.Yahyayew) «Rayxan u swoyego brata sprosila ob Aminat».
-
İstoçnik çego-libo, çto ot predmeta ojidayetsä i spraşiwayetsä, poluçayetsä: Men senden bir zatnı tilemege süyemen (Z.Atayewa) «Ya xoçu prosit tebä ob odnom». Direktordan kömek etigiz dep tiledim (İ.Kerimow) «Ya poprosil direktora pomoç». Zawodda pomidordan tomat ete (Z.Atayewa) «Na zawode iz pomidorow delayut tomat».
-
İstoçnik proisxojdenya: Biz sabançı ahlülerden çıqğan sabançı ulanlarbız (M.Xangişiew) «Mı sınowya iz krestyanskix semey». Bizin taypadan bir zamanda da osal adam çıqmağan (X.Arslanbekow) «İz naşego roda yeşe ne bılo slaboxarakternogo çeloweka».
İstoçnik-priçina: Qabunmaqdan Abuş olturup yıladı (İ.Kerimow) «Ot wozbujdenya Abuş sel i zaplakal». Tatuw süyünmekden qıçırıp yiberdi (M.Yahyayew) «Tatuw zaplakala ot radosti».
Obyekt-material, iz kotorogo izgotowlen drugoy predmet: Bu warenye çumdan etilgen (M.Yahyayew) «Eto warenye iz kizila». Abzarında ahlüsüne taqtadan zamanlıqğa üy işley (Z.Atayewa) «Wo dwore dlä swoyey semi na wremä stroit iz dosok dom».
-
Obyekt, çastiçno uçastwuüşiy w situasii (partitiwnost): Men xabadağı sütden içdim (Ş.Alberiyew) «Ya wıpil moloka iz kuwşina». Biraz dinden, qılıqdan üyretmege qarayğan küyü bola edi (N.Batırmurzayew) «Bıwalo, on pıtalsä uçit religii, morali».
-
Obyekt otliçya, srawnenya: Bir de başğa tügül ajdağadan (U.Mantayewa) «Niçem ne otliçayetsä ot drakona». Tek biligiz, biz qorqağanlardan tügülbüz (M.Xangişiew) «No znayte, mı ne iz trusliwıx».
-
Obyekt lişenya, depriwasii: Ahlüñden, yaşlarıñdan ayırdı (U.Mantayewa) «Tebä lişili semi, detey». Qaçaqlardan da ekew öle (B.Atayew) «İz dezertirow toje umirayut dwoye».
-
Obyekt, ot kotorogo çto-libo ograjdayetsä, zaşişayetsä: Namussuzluqdan çı allah saqlasın (N.Batırmurzayew) «Ot bessowestnıx boje upasi». Duşmandan saqlanma olanı dağı güçü yoq (M.Yahyayew) «Zaşişatsä ot wraga bolşe sil net».
-
Obyekt prilojenya deystwiya: Qarsalap qolundan tutdum (İ.Kerimow) «Wolnuyas, wzäl yego ruku». «Aleksey! Aleşa!» – dep qıçırıp, cahil ulanını boynundan quçaqlay (U.Mantayewa) «Wskriknuw: «Aleksey, Aleşa!» – ona obnimayet za şeü molodogo sına».
-
İstoçnik poluçenya, izyatya, trebowanya: Birleri rayon kultura üyünden alınğan (Z.Atayewa) «Koye-çto wzäto iz rayonnogo doma kulturı». İspolkomdan talap etgen (M.Yahyayew) «On potrebowal ot ispolkoma».
-
Mesto prilojenya deystwiya (raznowidnost obyektow transgressii): Qara Murza bir gün arba bulan tegenekden gele (İ.İbrahimow) «Odnajdı Kara Murza wozwraşayetsä s rubki kolüçego kustarnika na arbe». Ullu çaltlıq bulan biyikden uçup, Libawağa yetişdiler (İ.Kerimow) «Na bolşoy skorosti i na bolşoy wısote oni doleteli do Libawı».
-
Rodstwennım transgressiwnım otnoşenyam yawläyetsä i takoye, kotoroye mıslitsä kak orudiye: Yusup pulemetdan uzun-uzun oçered bere (İ.Kerimow) «Yusup dayet iz pulemeta dlinnuyu-dlinnuyu oçered». Har gemeden… toqtawsuz atışa ediler (İ.Kerimow) «S kajdogo korablä streläli bez ostanowki».
-
Obyekt, wırajaüşiy sowokupnost odnorodnıx predmetow, ot kotorıx beretsä nekotoraya çast: Meni gentlerimden Absiyah degen bir gentim bar… (İbrahimow-Qızlarlı) «İz wsex moix sel yest odno, kotoroye nazıwayetsä Absiyax». Pri etom slowo, oboznaçaüşeye çast, oformläyetsä affiksom prinadlejnosti tretyego lisa -(s)i, yesli çast selogo wırajayetsä çislitelnım, prilagatelnım, mestoimeniyem, t.ye. nesubstantiwirowannımi çastämi reçi. Haywançılıq – kolxoznu aslu tarmaqlarından birisi (Ş.Alberiyew) «Ciwotnowodstwo – odna iz weduşix otrasley kolxoza».
-
Obyekt-material, kotorım zapolnäüt çto-libo: Çetenleni baldan toltura tura (Ş.Alberiyew) «Korzinı zapolnäüt medom». Biz gesgen kirpiçlerden oram tolup qala tura (Z.Atayewa) «Ulisı zapolnäütsä kirpiçom, izgotowlennım nami».
-
Sposob, obraz deystwiya: Erişiwler bizin terenden oylaşdıra (M.Abukow) «Sporı zastawläüt nas gluboko zadumatsä». Men sağa şu sawhatnı haq yürekden beremen (Z.Atayewa) «Ya darü tebe etot podarok ot wsey duşi».
-
W soçetanii s çislitelnımi wırajayet stoimost: Kilosun on manatdan aldım «Ya kupil kilogramm za desät rubley». Kilosun miñ manatdan satmaq «Prodawat kilogramm za tısäçu rubley».
-
İmä w isxodnom padeje yawläyetsä komponentom ustoyçiwıx soçetaniy, wırajaüşix çast selogo (drobnıye çisla) beşden bir «odna pätaya», üçden bir «odna tretya»: Qızlanı üçden biri bizin klassdan, qalğanları ördegi klasslardan edi (A.Ustarxanow) «İz dewoçek odna tret iz naşego klassa, ostalnıye bıli iz starşix klassow».
Odnim iz drewnix znaçeniy isxodnogo padeja w türkskix yazıkax issledowateli sçitayut znaçeniye, swäzannoye s ponätiyem «boyatsä, osteregatsä çego-libo ili kogo-libo», tak kak ono osnowano na animistiçeskix predstawlenyax perwobıtnogo çeloweka (Gaciyewa, 139). Atıñ yügürük busa, borandan qorqma (Poslowisa) «Yesli kon twoy bıstronogiy, ne boysä wügi». Yaradan qorqğan yawğa girmes (Pogoworka) «Tot, kto boitsä ranı, woyewat ne budet».
İsxodnıy wremeni oboznaçayet wremennoy otrezok, naçinaya s kotorogo ili posle kotorogo sowerşayetsä deystwiye: Alğam sahatdan üç de qoyannı soyup taşladı (M.Yahyayew) «Algam w teçeniye çasa zarezal wsex trex zaysew». Eki sahatdan bitse yaray (İ.Kerimow) «Wozmojno, zakonçitsä çerez dwa çasa».
Upotrebleniye poslelogow s isxodnım padejom swäzano s yego otdelitelnımi i otdelitelno-privatiwnımi znaçenyami.
İsxodno-predelnoye, otdelitelnoye znaçeniye wırajayet poslelog berli «s tex por, naçinaya s»: Ondan berli de bola üç yıl (M.Yahyayew) «S tex por toje proşlo tri goda». Ekzamenlege oxuwnu birinçi gününden berli hazirlene gelebiz (İ.Kerimow) «S perwıx dney uçebı gotowimsä k ekzamenam».
Otdelitelno-privatiwnoye znaçeniye wırajayetsä isxodnım padejom s poslelogami başğa, qayrı «krome, za wıçetom»: Mahaçdan da, Qorqmasowdan da qayrısın ya Ullubiy yada Harun tanımay (M.Yahyayew) «Krome Maxaça i Korkmasowa, ni Ullubiy, ni Garun nikogo ne znayut».
Naçalnıy predel w prostranstwe i wremeni oboznaçayet isxodnıy padej s poslelogom başlap «naçinaya s»: Şo günden başlap onu bulan oxotğa yürüygen boldum (M.Yahyayew) «S togo dnä ya naçal xodit s nim na oxotu». Tañaladan başlap çaçıwğa çığabız (Z.Atayewa) «S zawtraşnego dnä naçinayem posewı».
Ograniçitelno-wremennoye znaçeniye wırajayet isxodnıy padej s poslelogom soñ «potom, posle» (predşestwowaniye kak isxodnıy moment, za kotorım sleduyet deystwiye, nazwannoye glagolom): Daray Moskwadan bir cumalardan soñ qaytdı (Ş.Alberiyew) «Daray wernulas iz Moskwı çerez nedelü». Cıyından soñ qızlar biri-birinden ayrılmay xıylı qaldılar (Z.Atayewa) «Posle sobranya, ne rasxodäs, dewoçki dolgo ostawalis wmeste».
Poslelog taba «çerez, po» w soçetanii s isxodnım padejom wırajayet znaçeniye «po powerxnosti çego-libo, çerez çto-libo»: Ullubiy pensnelerini tübünden taba alda olturğan qızlağa qaradı (M.Yahyayew) «Ullubiy iz-pod pensne posmotrel na dewuşek, sidäşix wperedi».
Wajnoy funksiyey isxodnogo padeja w türkskix yazıkax yawläyetsä slowoobrazowatelnaya funksiya: on slujit dlä obrazowanya nareçiy, naprimer: yañıdan «snaçala», birden «wdrug», güçden «nasilno», tezden «dawno» i dr.
Takim obrazom, soderjaniye isxodnogo padeja swoditsä k sleduüşemu: predmet yest obyekt koswennogo otnoşenya, xarakterizuüşegosä naprawlennostü ot nego. Krome togo, ispolzowaniye isxodnogo padeja dlä peredaçi transgressiwnıx otnoşeniy predpolagayet naliçiye u nego wtorogo znaçenya so sleduüşim soderjaniyem: predmet yest obyekt koswennogo transgressiwnogo otnoşenya. Tretye znaçeniye w soderjatelnom potensiale formı -dan swäzano s wremennım predelom, naçinaya s kotorogo ili posle kotorogo sowerşayetsä deystwiye.