Wzaimno-sowmestnıy zalog
Glagolı wzaimno-sowmestnogo zaloga wırajayut deystwiye, kotoroye sowerşayetsä wzaimno ili sowmestno neskolkimi deystwuüşimi lisami. Pri upotreblenii w ukazannom prämom i osnownom znaçenii wo wzaimno-sowmestnom zaloge deystwuüşiye lisa po otnoşeniü drug k drugu odnowremenno yawläütsä i obyektami.
Wzaimno-sowmestnıy zalog w kumıkskom yazıke, kak i w drugix türkskix yazıkax, obrazuyetsä ot perexodnıx i neperexodnıx glagolow putem pribawlenya k osnowe glagola aff. -ış, -iş, -uş, -yüş, -ş: tart- «tänut» – tartış- «tägatsä», «sporit», gel- «prixodit» – geliş- «podxodit», «sxoditsä», «ladit», ur- «bit» – uruş- «bitsä», «rugatsä», gör- «widet» – görüş- «widetsä», söyle- «goworit» – söyleş- «dogowariwatsä».
Aff. -ış yawläyetsä omonimiçnım: on obrazuyet kak formu wzaimno-sowmestnogo zaloga, tak i imena ot glagolow: tanı- «znat» – tanış- «znakomitsä» – tanış «znakomıy», «priyatel», ur- «bit» – uruş- «bitsä», «sporit» – uruş «bitwa», «boy», yürü «xodit» – yürüş «xodba», «poxodka», qurul- «bıt postroyennım» – quruluş «stroyka».
Pri nekotorıx glagolax, wsledstwiye utratı perwiçnoy osnowı swoyego leksiçeskogo znaçenya, aff. -ş slilsä s glagoloobrazuüşim aff. -la, -le (-la+ş > -laş, -leş): kömek «pomoş» – kömek + leş- (net osnowı «kömekle») «pomogat drug drugu», yuwuq «blizkiy» – yuwuqlaş- «priblijatsä» (net osnowı «yuwuqla-»), geng «şirokiy» – gengleş- «rasşirätsä» (net osnowı «gengle-»).
Xotä osnownoye soderjaniye wzaimno-sowmestnogo zaloga sostawläüt znaçenya wzaimnosti i sowmestnosti, w zawisimosti ot semantiki glagolnoy osnowı i konteksta wzaimno sowmestnıy zalog oxwatıwayet boleye şirokiy krug znaçeniy i ix ottenkow.
-
Znaçeniye wzaimnosti. W etom znaçenii deystwuüşiye lisa odnowremenno yawläütsä i obyektami po otnoşeniü drug k drugu: öbüş- «selowatsä», süzüş- «bodatsä», görüş- «widetsä».
-
Znaçeniye sowmestnosti. Glagolı s etim znaçeniyem wırajayut deystwiye, kotoroye sowerşayetsä sowmestno, soobşa neskolkimi subyektami. W zawisimosti ot konteksta eti glagolı mogut imet dwa ottenka znaçenya: obşey (sowokupnoy) sowmestnosti i primıkaüşey sowmestnosti. Pri obşey sowmestnosti deystwiye raspredeläyetsä rawnomerno mejdu deystwuüşimi lisami, pri primıkaüşey sowmestnosti odno iz deystwuüşix lis yawläyetsä passiwnım ili daje obyektom: 1) Olar bir-birine kömekleşe «Oni pomogayut drug drugu»; Ol bizge kömekleşe bola «On wremenami pomogayet nam»; 2) Olar bir-biri bulan gelişe «Oni ladät drug s drugom»; Ol yoldaşları bulan gelişe «On ladit so swoimi towarişami»; 3) Olar bir-biri bulan uruşa «Oni rugaütsä drug s drugom»; Anası qızına uruşa «Mat rugayet doç».
-
Wzaimno-sowmestnoye znaçeniye: atış- 1) strelät drug w druga», 2) «strelät soobşa», «zanimatsä strelboy», brosaniyem».
-
Sowmestno-wozwratnoye znaçeniye: talaş- «bıt w agonii», «xlopotat», «şalit», bürüş- «smorşitsä», «pomätsä». (Sr.: büre- «okruglät», «zakruçiwat»); oylaş- «dumat», «zadumatsä».
-
Po srawneniü s drugimi türkskimi yazıkami w kumıkskom yazıke krug glagolow wzaimno-sowmestnogo zaloga ograniçen.
-
Çast glagolow w forme wzaimno-sowmestnogo zaloga poteräla swäz so znaçeniyem perwiçnoy osnowı. Aff. -ış pri takix glagolax, soxranäya znaçeniye wzaimno-sowmestnogo zaloga, wıpolnäyet takje slowoobrazowatelnuyu funksiü: yap- «zakrıwat», «pokrıwat» – yabuş- «dratsä», «borotsä», bar- «idti» – barış- «bıt obşitelnım», «ladit», yara- «podxodit», «goditsä», «ugojdat» – yaraş «miritsä», ur- «bit» – uruş- «bitsä» i «rugatsä», al- «brat» – alış- «pripewat», «pet xorom», qayna- «kipet» – qaynaş- «nervniçat», «razgnewatsä».