Affiksasya
Aff. -ça, -çe obrazuyet nareçya ot suşestwitelnıx, reje ot prilagatelnıx, mestoimeniy, çislitelnıx i ot nareçiy. Nareçya s aff. -ça, -çe wırajayut sposob, meru upodoblenya: qumuqça «po-kumıkski», türkçe «po-tureski», tawça «po-gorski», şonça «stolko», qısğaça «korotko», «koroçe», oñaça «otdelno», birçe «wmeste». İz liçnıx mestoimeniy w kumıkskom yazıke nareçya na -ça, -çe obrazuyut tolko mestoimenya biz, siz; bizinçe «po-naşemu», sizinçe «po-waşemu».
W podawläüşem bolşinstwe goworow kumıkskogo yazıka upotrebläyetsä tolko variant -ça: qumuqça «po-kumıkski», dargiçe «po-darginski», sizinçe «po-waşemu», i eto pozwoläyet predpolojit, çto isxodnım, perwonaçalnım variantom yawläyetsä -ça. Dannoye predpolojeniye wpolne soglasuyetsä s mneniyem tex türkologow, kotorıye aff. -ça, -çe w istoriçeskom plane wozwodät k samostoyatelnomu slowu çaq «moment», «pora», «mera» (N.K.Dmitriyew; A.N.Kononow).
Aff. -day, -dey obrazuyet nareçya so znaçeniyem podobya, sxodstwa ot suşestwitelnıx i mestoimeniy: atday «kak kon», itdey «kak sobaka», tawday «kak gora», sendey «kak tı». Redko aff. -day, -dey prisoyedinäyetsä k prilagatelnım na -ğı i -lı: aldağıday «kak ranşe», tuzluday görüne «kajetsä solenım».
W sowremennom kumıkskom yazıke zametno aktiviziruütsä soçetanya suşestwitelnıx, mestoimeniy i prilagatelnıx s poslelogom yimik, kotorıy semantiçeski sootwetstwuyet aff. -day, -dey: tawday // taw yimik «kak gora», sendey // seni yimik «kak tı», aldağıday // aldağı yimik «kak ranşe», w rezultate nareçya na -day, -dey priobretayut arxaiçnıy ottenok.
Nareçya na -day, -dey ot drugix nareçiy otliçaütsä tem, çto swobodno upotrebläütsä i kak priimennoye, i kak priglagolnoye opredelenya: Sovet ülke, geng Watannı süyeyik, Anabızday süt bergen qırq tamurdan (B.Astemirow) «Polübim Sovetskuyu stranu, şirokuyu Rodinu, wskormiwşiye (nas) kak naşa mat»; Bizdey neçe qazaq da bar, qul da bar (Y.Qazaq) «Mnogo takix ce batrakow i rabow, kak mı».
W goworax buynakskogo dialekta upotrebläyetsä tolko variant -dey (sendey «kak tı», tawdey «kak gora», kotorıy, weroyatno, yawläyetsä isxodnım. Slowa, s kotorımi türkologi istoriçeski swäzıwayut aff. -day, -dey (tiy «trogat», «kasatsä», teñ «rawnıy», «odinakowıy», takje imeüt glasnıy perednego räda.
Affiks -lay, -ley obrazuyet nareçya obraza deystwiya ot porädkowıx çislitelnıx, prilagatelnıx, mestoimeniy, priçastiy na -ğan, -gen: birinçiley «wo-perwıx», issiley «w teplom wide», «teplım», tazalay «w çistom wide», yaşlay «molodım», «w molodom wozraste», bulay «tak», «süda», bütünley «wes», «selikom», sawlay «ciwım», «w ciwom wide», «selikom». Ot priçastiy na -ğan, -gen aff. -lay, -ley obrazuyet nareçya s otsıloçnım znaçeniyem: Atalarabız da aytğanlay, dawdan ulan tuwmas (folk.) «Kak goworili naşi otsı, ot woynı sın ne roditsä».
Aff. -lay, -ley istoriçeski sostoit iz glagoloobrazuüşego aff. -la, -le i aff. deyepriçastiya -y.
Affiks -layın, -leyin yawläyetsä slojnım, sostoit iz aff. -lay, -ley i -ın, -in. Dannıy affiks obrazuyet nareçya obraza deystwiya ot priçastiy i suşestwitelnıx.
Prosess slowoobrazowanya pri pomoşi aff. -layın, -leyin w sowremennom yazıke zawerşen, i dannıy affiks mojno otnesti k arxaiçnım. Nareçya s aff. -layın, -leyin wstreçaütsä w proizwedenyax folklora i w staroy literature: aytğanlayın bolmasa, bolğanlayın eterbiz (Aytıw) «Yesli ne poluçitsä tak, kak xoçetsä, to sdelayem tak, kak mojetsä»; Almalayın başın gesip aldı dey (Xalq yırdan) «Kak yabloko golowu yemu (on) otrubil»; Biykem, nege qayğımnı etip almadıñ, Tülküleyin tüşgen temir tuzaqdan? (Y.Qazaq) «Biyke (moya), poçemu tı, pozabotäs, ne wızwolila menä iz kapkana, w kotorıy ya popal podobno lise?»
W kumıkskom yazıke upotrebläütsä takje rudimentarnıye obrazowanya, soderjaşiye arxaiçnıye nareçnıye affiksı.
-
Affiks -ın, -in, -n, -yın, istoriçeski wosxodäşiy k affiksu instrumentalnogo padeja: aldın «ranşe», bırın «ranşe», «w dawniye wremena», erten «utrom», tegin «darom», hawayın «darom», «naprasno».
-
Affiks -tın, -tin, istoriçeski wosxodäşiy k affiksu isxodnogo padeja: yalğantın//yalğantından «lojno», «naroçno». W goworax upotrebläütsä yeşe nareçya na -tın, -tin: gertitin «seryezno», «wzaprawdu», ertentin «utrom», «poutru», axşamtin «k weçeru», «weçerkom».
W narodnıx pesnäx wstreçayetsä arxaiçnoye nareçiye soñratın «posle»: Bizin tapğan analar enni bizden soñratın yılay-sıqtay kör tabar (Xalq yırdan) «Materi, rodiwşiye nas, teper, posle nas, plaça i stenaya, naydut mogilu».
- Affiks -ğarı, -ğar, -ger, -geri, istoriçeski swäzannıy s formoy naprawitelnogo padeja: tışğarı «naruju»: Qaçıp tışğarı çıqğan «Wıbejal naruju»; içgeri «wnutr», «wnutrenniy»: içgeri üy «wnutrennäya komnata», a takje w toponimiçeskix nazwanyax: İçgeri Mıçığış «Wnutrennäya Çeçnä», Yoğar Qazanış «Werxneye Kazanişe», Yoğar Cüñütey «Werxniy Djeñutay».