Ograniçitelno-wıdelitelnıye çastisı
Postpozitiwnaya çastisa-affiks -gine wırajayet umenşeniye priznaka ili ograniçeniye koliçestwa i upotrebläyetsä so slowami bir «odin»: birgine, obıçno w soçetanii birgine bir «tolko liş odin», az «malo» – azgine «samaya malost», hali teper», «seyças» – haligine «wot-wot», «wot skoro».
Çastisa sama wırajayet ograniçeniye i wıdeleniye s ottenkom ustupitelnosti, soçetayetsä s imenami, mestoimenyami, nareçyami, deyepriçastiyami na -ıp i infinitivami: Altın sama tügülmü? «Ne zoloto li eto?». Sen sama tügülmüsen bizin qonaq Haciyaw? (folk.) «Ne tı li budeş naş gost Gacyaw?». Bir sama gelip qara «Prixodi i posmotri xot odin raz». Suwuq sama tügülmü? «Ne xolodno li?». Qalıp bolmay busañ, getmege sama get «Yesli ne mojeş ostawatsä, to xotä bı uxodi (çto li)».
Ograniçitelno-wıdelitelnaya çastisa yañız upotrebläyetsä pered imenami i mestoimenyami: Munda yañız işçiler yaşay «Zdes ciwut tolko raboçiye». Şonu yañız men bilemen «Eto znayu tolko ya».
Çastisa ayroqda wırajayet wıdeleniye pri wwodnıx slowax i predlojenyax: Dağıstanda, ayroqda Derbent rayonda, yüzümçülük – aslu tarmaqlardan birisi «W Dagestane, osobenno w derbentskom rayone, winogradarstwo – odna iz osnownıx otrasley».
Ayroqda pered prilagatelnımi wırajayet usileniye: Bugün erten çi ayroqda ayaz (K.Abukow) «Segodnä utrom osobenno morozno».
Çastisa xasoqda upotrebläyetsä w toy ce funksii, no reje.
Srawnitelnaya çastisa ese upotrebläyetsä postpozitiwno s imenami, mestoimenyami, imennımi formami glagola w isxodnom padeje: Tüzden ese tawlarda salqın «W gorax proxladneye, çem na nizmennosti». Senden ese men ulluman «Ya starşe tebä». barğandan ese qalğan qolay «Çem poyti, luçşe ostatsä».
Forma isx. padeja sama po sebe, bez ese, wırajayet srawneniye, çastisa upotrebläyetsä pri neobxodimosti usilenya srawnitelnogo znaçenya.
Uslownaya çastisa busa yawläyetsä uniwersalnoy po otnoşeniü k çastäm reçi, ona upotrebläyetsä so wsemi znamenatelnımi çastämi reçi, a takje s poslelogami i nekotorımi modalnımi slowami: o uçitel busa «yesli on uçitel», issi busa «yesli teplo», olar ekew busa «yesli ix dwoye», sen busañ «yesli (eto) tı», men busam «yesli (eto) ya», ol yayaw busa «yesli on peşiy», ol da seni yimik busa «yesli on takoy ce, kakim yawläyeşsä tı», tarıq busa «yesli nujno».
W soçetanii s wremennımi formami çastisa busa obrazuyet slojnıye formı uslownogo naklonenya: ala busa «yesli (on) beret», alğan busa «yesli (on) wzäl», alajaq busa «yesli on wozmet».
Ob upotreblenii busa w roli soyuza bılo skazano wışe. Çastisa busa, w otliçiye ot soyuza busa, izmenäyetsä po lisam: ala busam «yesli (ya) beru», ala busañ «yesli (tı) bereş», ala busa «yesli (on) beret».
Utwerditelnaya çastisa dür wıpolnäyet sleduüşiye funksii:
a) upotreblennaya obosoblenno w naçale predlojenya, wırajayet utwerjdeniye po otnoşeniü ko wsemu wıskazıwaniü: Dür, iş şolay «Da, delo obstoit imenno tak»;
b) upotreblennaya posle çastis da, de: çı, çi, çu, çü, wıpolnäyet funksiü affiksa skazuyemosti -dır, -dir, -dur, -dür: Qız da dür, yulduz da dür, Gün yimik quwlup yana (Ayaw) «Ona i dewuşka, ona ce i zwezda, swerkaya, gorit kak solnse». Suwuq çu dür, tek çıdamağa yaray «Xolodno-to xolodno, no mojno terpet».
Otrisatelnıye çastisı yoq, tügül, heç.
Slowo yoq w funksii çastisı upotrebläyetsä obosoblenno w naçale predlojenya: Yoq, men bu işni bulay qoyman! «Net, eto delo ya tak ne ostawlü!»
W ukazannoy funksii slowo yoq antonimiçno çastise dür.
Pri samostoyatelnom upotreblenii w funksii skazuyemogo yoq yawläyetsä modalnım slowom: Kitabı yoq «U nego net knigi».
Çastisa tügül obrazuyet otrisatelnuyu formu imen, mestoimeniy i modalnıx slow: uçitel – uçitel tügül «ne uçitel», yaxşı «xoroşiy // xoroşo» – yaxşı tügül «ne xoroşo», menmen «eto ya» – men tügülmen «eto ne ya», gerek «nado», «nujno» – gerek tügül «ne nado», «ne nujno».
Pri liçnıx mestoimenyax w pozisii skazuyemogo tügül prinimayet affiksı skazuyemosti: men tügülmen «ne ya», sen tügülsen «ne tı».
Çastisa tügül w soçetanii s modalnım slowom yoq «net» otrisayet otrisaniye, i wse soçetaniye yoq tügül wırajayet znaçeniye bar «yest»: Aqçası yoq tügül, xarjlamağa süymey «Dengi u nego yest, no ne xoçet rasxodowat».
Çastisa heç upotrebläyetsä kak otrisaniye pri mestoimenyax kim «kto», ne «çto», birew «kto-to», «nekto»: heç kim «nikto», heç ne «niçto», heç birew «nikto», «nikogo». Pri glagolax-skazuyemıx w otrisatelnoy forme heç slujit dlä usilenya otrisanya: Heç bilmeymen, nege bulay oydasan (folk.) «İ wowse ne znayu, poçemu tı tak zadumçiwa».
Woprositelnaya çastisa-affiks -mı, -mi, -mu, -mü w smısle soçetayemosti yawläyetsä uniwersalnoy. Ona upotrebläyetsä pri wsex çastäx reçi, w tom çisle pri wspomogatelnıx: oxuwçumu? «uçenik li (on)?», yaxşımı? «xoroşo li?», senmisen? «tı li?», getebizmi? «uxodim li?», bizin bulanmı? «s nami li?»
Wo wsex sluçayax, krome form 2 l. yed. i mn. çisla, -mı, -mi, -mu, -mü yawläyetsä postpozitiwnoy. W forme 2 l. yed. i mn. çisla -mı, -mi, -mu, -mü stawitsä pered liçnım affiksom: studentmisen? «student li (tı)?», alamısan «bereş li (tı)?», alamısız? «berete li (wı)?»