Swedenya po fonomorfologii
Morfonologya yawläyetsä srawnitelno molodoy i poetomu maloissledowannoy oblastü kumıkskogo yazıkoznanya. W kumıkskom yazıke do nastoyaşego wremeni nekotorıye morfonologiçeskiye yawlenya rassmatriwalis w razdele «Fonetika» i «Morfologya» kak raznowidnosti fonologiçeskix ili morfologiçeskix prawil. Morfonologya yawläyetsä promejutoçnım, swäzıwaüşim urownem yazıkowoy strukturı: fonologii i morfologii. Dlä polnogo i nauçnogo opisanya morfonologiçeskix yawleniy neobxodimo kompleksnoye issledowaniye yeyö s ispolzowaniyem fonologiçeskoy i morfologiçeskoy informasii. Süda otnosätsä i fonologiçeskiye prosessı, kotorıye newozmojno opisat bez morfologiçeskogo konteksta, i fonologiçeskiye izmenenya. Proisxodäşiye pri soçetanii morfem, yesli oni nosät ne fonetiçeskiy xarakter i ne priwnosät dopolnitelnogo grammatiçeskogo znaçenya.
K morfonologiçeskim yawlenyam otnosätsä takiye izmenenya, kotorıye soprowojdayut grammatiçeskiye prosessı, no sami ne slujat sredstwom wırajenya grammatiçeskix znaçeniy. Ona yawläyetsä izbıtoçnım, mojno skazat, «wırawniwaüşim» yawleniyem. Morfonologya imeyet delo s variantami odnoy morfemı, kotorıye wırajayut odno i to ce, to yest izuçayet fonologiçeskiye razliçya w stroyenii morfem raznıx tipow i w sostawe morfow odnoy morfemı i ispolzowaniye etix razliçiy w funksionalnıx seläx, na wsex urownäx. W obyekt izuçenya morfonologii wxodät çeredowaniye, yesli ono yawläyetsä soputstwuüşim, a takje takiye yawlenya kak elizya, metateza i drugiye strukturnıye izmenenya morfem, ne swäzannıx s grammatiçeskim znaçeniyem.
Takim obrazom, w morfonologii analiziruütsä wse sluçai funksionalnogo upotreblenya variantow morfem, fonologiçeskiye izmenenya na stıke morfem, preobrazowanya pri slojenii osnow i analitiçeskom formoobrazowanii, pri reduplikasii, izuçaütsä siñarmonizm i swäzannıye s nim preobrazowanya akustiko-ritmiçeskoy i slogowoy strukturı slowa, zwukowıye izmenenya funksionalnogo xaraktera pri agglütinasii.
Dlä morfonologiçeskoy xarakteristiki korney i osnow, w morfologiçeskoy strukture kotorıx s toçki zrenya sowremennogo kumıkskogo yazıka ne osoznaütsä morfemı (koren i affiks), neobxodimo raskrıt prirodu tak nazıwayemıx «slow s omertwelımi formami». Kak sçitayut türkologi, slowa s «omertwelımi formami» imeüt drewnüyü istoriü obrazowanya, kogda nekotorıye affiksı yeşe ne poteräli swoyey slowoobrazowatelnoy funksii, a korni ne poteräli iznaçalnogo znaçenya.
İstoriçeskoye razwitiye slowa so slojnım morfologiçeskim sostawom priwelo k tomu, çto istoriçeski odnokorennıye, t. ye. rodstwennıye, slowa poteräli genetiçeskoye rodstwo, a slowoobrazuüşiye affiksı, utratiw swoye znaçeniye, slilis s kornem, i slowa stali nerazlojimımi. Odnako ne wse affiksı w odinakowoy stepeni sroslis s kornem. Eto swäzano s grammatiçeskoy prirodoy kajdogo affiksa. Nıne «omertwelıye» morfemı w drewnosti obladali neodinakowoy produktiwnostü.
W sowremennom kumıkskom yazıke koliçestwo slowoobrazuüşix affiksow srawnitelno neweliko. W starokumıkskom yazıke, widimo, ix bılo gorazdo bolşe, affiksı obladali bolşey variantnostü. W sowremennom kumıkskom yazıke tak nazıwayemıye «omertwelıye formı» s inisialnımi şirokimi glasnımi, inogda s opuşennım naçalnım glasnım wstreçaütsä gorazdo bolşe, çem s uzkimi glasnımi. Eto, bezuslowno, rasşiräyet sferu deystwiya palatalnogo siñarmonizma.
Kak drewneye naslediye simwoliçno mojno wıdelit dwuwariantnıye affiksı: -aq/-ek (-q, -k), -an/-en, -maq/-mek, -maç/-meç, -ğan/-gen, -ğaq/-gek, -ay/-ey, -ça/-çe, -al/-el, -a/-e, -ma/-me, -çaq/çek, -saq/-sek, -ta/-te, -ğa/-ge, -raq/-rek, -naq/-nek i dr. , a takje çetırex-, şesti-, wosmi-, desätiwariantnıye affiksı: -ıq/-ik/-uq/ -yuq[ük]; -ır/-ir/-ur/-yür [ür]; -çıq/-çik/-çuq/-çük [çük]; -ğı/-gi/-ğu/-gü[gü]; -qı/ki/-qu/-kü [kü]; -mış/-miş/-muş/-müş [müş]; -tıq/-tik/-tuq/-tük [tük]; -ğın/-gin/-ğun/-gün [gün]; -tır/-tir/-tur/-tür [tür]; -ım/-im/-um/-yum[üm]; -ın/-in/-un/-yün[ün]; aq/-ek/-ıq/-ik/-uq/-yük[ük]/-q/-k; -an/-en/-ın/-in/n/-yün[ün]; -taq/-tek/-tıq/-tik/tuq/-tuq/-tük[tük]; aş/-eş/-ış/-iş/-uş/-yüş [üş].
Takim obrazom, w starokumıkskom yazıke bolşinstwo affiksow bılo predstawleno dwumä, çetırmä, a w nekotorıx sluçayax şestü, wosemü, desätü variantami. Variantnost wızwana spesifikoy zwukowogo stroya türkskogo slowa i, widimo, eto genetiçeski nujno swäzat s istoriyey obrazowanya affiksow w türkskix yazıkax.
Naliçiye dwux, çetırex, a takje şesti variantow affiksow (s ix morfonologiçeskimi raznowidnostämi), kotorıye wıstupayut dwumä posledowatelno protiwopostawlennımi uniwersalnımi variantami – perednerädnımi i zadnerädnımi (soglasnıye, sootwetstwenno, mägkiye i twerdıye), pozwolilo soxranit w slowax bolşe palatalnıy siñarmonizm, çem labialnıy. Primerı na palatalnıy siñarmonizm:
a-a: tamaq «gorlo», qarmaq «krük», arqan «werewka», qasnaq «okurok», qabaq «tıkwa», aqça «dengi»;
a-ı-a: samırsaq «çesnok», qayırçaq «pesçanıy», salınçaq «wisäçiy», sañıraw «gluxoy»;
a-a-ı: qarañı «temno, temnıy», aşamçıq «objora», qabarçıq «woldır»;
a-ı-ı: qaqırıq «mokrota», yañırıq «penek», ajırıq «swinoroy»;
o-u-a: oyunçaq «igruşka», qoñuzaq «cuk», ornuna «wzamen»;
u-u-a: yuwuşan «polın», quwurma «mäsnoy sup»;
a-ı-u: çaçıwul «posew», batıwul «bolotistıy», çabıwul «begotnä»;
a-u-u: qamuçu «knut», yamuçu «burka»;
a-a-u: qarawul «oxrana», talawur «grabej», tatawul «känawa;
a-u-a: sawusğan «soroka», yabuşğan «boyarışnik», qaburğa «rebro»;
ı-ı-a: qıçıtqan «krapiwa», cığırjaq «pogremuşka»;
o-a-ı: boyamış «koriçnewıy», ëramış «podozritelno, naugad»;
u-a-ı: qumartğı «predsmertnıy glotok», bulğançıq «mutnıy»;
u-a-a: suwalçan «glist», uyalçan «stıdliwıy, zastençiwıy»;
ı-ı-ı: sıyırtqıç «skwores», tığırıq «ulisa»;
e-e-e: gesmeçe «dubina», gezegen «belena», tegenek «kolüçka»;
i-i-e: pisirew «molba», titirew «droj; trepet», «ispug»;
e-i-e: gelinçek «newestuşka», tersine «naoborot»;
i-i-i: sibirtki «wenik», tiyişli «nujnıy, podxodäşiy»;
i-e-i: cirgençik «brezgliwıy», cigerli «prowornıy, bıstrıy»;
e-e-i: gesertki «yaşerisa», çeñertki «sarança»;
i-e-e: gilewke «funt», silegey «slüna»;
ü-e-e: sütegen «moloçay», süyreme «glinänıy sosud dlä moloka»;
ö-e-e: örmeke «kolso», gëterme «nawes», bëteke «kowıl»;
i-e-ü: tirewül «podstawka», tirkewlü «normalnıy, dostatoçnıy»;
ö-e-i: gëlentki «ten», gërmemiş «pokazuxa», dëgerçik «koleso», özeñi «stremä».
İtak, prawila siñarmonizma uniwersalnı dlä priznaka räda, no ne uniwersalnı dlä priznaka ogublennosti.
W drewnix slowoobrazowatelnıx affiksax nablüdaütsä te ce sozwuçya, çto i w kornäx. Odnorodnıy tembr soxranäüt, kak prawilo, dwuslojnıye slowa. Po priznaku räda yedinuyu tembrowuyu okrasku soxranäüt bolşe korni na: a-a, ı-a, a-ı, ı-ı, u-a, o-a, a-u; i-i, ü-e, e-i, i-e, ö-e.
Yesli korni trexslojnıye i boleye, to siñarmonizm prowoditsä strogo w kornäx na a-a-a, a-ı-a, a-a-ı, a-ı-ı, a-u-a, a-ı-u, e-e-e, e-i-e, ö-e-e.
Yesli korni trexslojnıye s raznorodnımi glasnımi (nedelimıye w dannom sluçaye osnowı – korni obrazowanı w osnownom dwumä affiksami), to kajdıy slog sozwuçen so wtorım slogom: o-a-a, a-u-u, ö-e-e, ö-e-i, u-e-e.
Primerı na labialnıy siñarmonizm: u-u: qumuq «kumık», quwuq «mäkina», burun «nos»; o-u: tobuq «koleno», soqur «slepoy», qoltuq «podmışka»; ö-ü: gëbük «pena», bëlük «gruppa», kërük «bolşaya peç»; ü-ü: yüzük «kolso», düdük «trubka dlä dutya», güzgü «zerkalo»; ü-ü-ü: tükürük «slüna», ütürgü «stameska», tüñülük «dımoxod»; u-u-u: uyutğuç «zakwaska», uçurum zapuskaniye, polet»; o-u-u: toburğu «tawolga», soñuluq «posled»; ö-ü-ü: güçüwül «perexod», ösümlük «rasteniye».
W drewnix tak nazıwayemıx slowoobrazowatelnıx affiksax gubnoye sozwuçiye to ce, çto i w kornäx. Odnorodnıy tembr soxranäüt w osnownom te slowa, k kotorım prisoyedinenı çetırexwariantnıye affiksı.
Gubnaya garmonya ustoyçiwa w dwuxslojnıx slowax s uzkimi glasnımi. W sowremennom kumıkskom yazıke w neproizwodnıx osnowax soçetaütsä w osnownom glasnıye u-u, o-u, ö-ü, ü-ü, u-u-u, o-u-u, ü-ü-ü, ö-ü-ü.
Pri palatalnom i labialnom siñarmonizme fonemı affiksow wariruyut w zawisimosti ot fonologiçeskix xarakteristik kornä, to yest fonologiçeskiy risunok slowa w selom podçinen yedinomu sozwuçiü.
Analiziruya sostaw zwukow kornä (neproizwodnıx osnow), mojno nablüdat warirowaniye, kotoroye sostawläyet bolşe oblast morfonologii, çem fonetiki.
W interwonalnom polojenii, a takje w zawisimosti ot xaraktera sosednego soglasnogo gluxiye [k, q, p] wariruyut po priznaku zwonkosti i gluxosti: tağım < taq «podweska», tigim < tik «şitye», tobuq < top koleno». Sr.: taqa «yama», tükürük «slüna», topuraq «zemlä».
Gluxiye [q, k, p] w osnownom sleduyut za sonornımi [l, r, y, n]: qalqı «krışa», tolqun «wolna», yelken «parusnaya lodka», arqan «kanat», arqa «spina, werşina», arpa «yaçmen», biyke «knäginä»; posle w, p: tüpküç «pen», gilewke «funt». Sr.: solğu «obruç», çılğaw «kusok tkani», ayğız «pleten», bırğı «truba».
Etimologiçeskiy [d] posle sonornıx perexodit w sonornıy [n], i tem samım soglasnıye udwaiwaütsä: qandala > qannala «klop», gindik > ginnik «ppok», gülmeldi > gülmelli «tonkiy şelkowıy platok».
Posle sonornogo [m] nablüdayetsä variatiwnost: qumman «kuwşin», yumhaq, qamhaq, a takje quwğan, quman. W räde sluçayew pered «omertwelımi» affiksami na glasnıye posle istoriçeskogo kornä poyawläyetsä dopolnitelnıy soglasnıy: issi «teplo, teplıy», sr. isine «greyetsä», isiw «potepleniye», aççı «gorko, gorkiy», sr. açıy «kisnet», yuqqa «tonkiy», sr. yuq «sled, pätno», dial. yuqa tonkiy», giççi «malenkiy», sr. dial. giçgine «oçen malenkiy», gici, giçi «malenkiy».
Çetırem, şesti morfonologiçeskim variantam affiksow w nekotorıx sluçayax protiwostoit variant, soderjaşiy wsego odin soglasnıy. On wariruyet liş po siñarmonizmu, soxranäya swoi razliçitelnıye priznaki, t. ye. wıstupayet libo w welärnoy, libo w palatalnoy raznowidnosti: ara-q «stog», ele-k «sito», tırna-q «nogot».
Otdelnuyu gruppu sostawläüt slowa, obrazowannıye iz dwux affiksow: bağ-ın-çaq «şikolotka», maqta-n-çıq «samoxwal», aşa-m-çıq «objora», boq-a-ça «bolota, kaşa, nerazberixa», çaç-ıw-ul «posew».
Warirowaniye glasnogo perwogo affiksa podobnıx obrazowaniy proisxodit po xarakteru kornewogo glasnogo, a wtorogo – po xarakteru perwogo affiksalnogo glasnogo.
Siñarmonizm proizwodnıx osnow predstawlen slowoobrazuüşimi affiksami, kotorıye wariruyut w zawisimosti ot uslowiy realizasii. Soglasno zakonam siñarmonizma, iz neskolkix variantow wıbirayetsä tot, kotorıy ne protiworeçit fonologiçeskomu obliku slowa (slowoformı) w selom.
Ne wse affiksı mnogowariantnı. Affiksı imeüt w osnownom dwa, çetıre varianta. İmeütsä şesti-, wosmiwariantnıye affiksı. Çislo variantow uweliçiwayetsä takje za sçet odnowremennogo warirowanya soglasnıx i umenşayetsä wplot do newariruyemosti affiksa w wide isklüçenya.
Çast slowoobrazowatelnıx affiksow (imeyetsä w widu affiksı, kotorıye wstreçaütsä w otglagolnıx kornäx), krome nekotorıx izolirowannıx sluçayew, stali maloupotrebitelnımi ili neupotrebitelnımi («omertwelımi»).
Po zakonu palatalnogo i gubnogo siñarmonizma naliçiye çetırexwariantnıx affiksow dayet wozmojnost w zawisimosti ot osnowı awtomatiçeski wıbirat tot ili inoy ix variant: tuwar-çı «pastux», qoy-çu «çaban», etik-çi «sapojnik», gün-çü «zawistnik», yaş-sız «bezdetnıy», üy-süz «bezdomnıy», iş-siz «bezrabotnıy», tuz-suz «bez soli», sın-ıq «şifer», teş-ik «dıra», buz-uq «isporçennıy», tükür-yük «plewok» (-ıq/-ik/-uq/-yük «omertwelıy» affiks).
W selom etot tip fonologiçeskix (morfonologiçeskix) prawil xarakterizuyetsä imenno awtomatiçnostü, no inogda primenimost prawila zawisit ot indiwidualnosti kornä ili affiksa, prawilo perestayet bıt awtomatiçeskim. Prawilo perestayet bıt awtomatiçeskim, kogda koren konçayetsä na gubnoy soglasnıy [w]: baw-çu (wm. ojidayemogo baw-çı) «sadowod», taw-lu (wm. ojidayemogo taw-lı) «gores», saw-suz (wm. ojidayemogo saw-sız) «nezdorowıy», baw-uq (wm. ojidayemogo baw-ıq).
Aff. -ma, -dırıq, -daş, -wuç imeüt liş dwa varianta: qar-daş «rodstwennik», gün-deş «sopernisa», qıs-ma «telogreyka», tüy-me «pugowisa», tırna-wuç «grabli», tirne-wüç «bulawka», al-dırıq «perednik, fartuk», gëzel-dirik «oçki».
İmeyetsä dwenadsat variantow aff. -ğıç, obrazuüşix imena w osnownom ot glagolow so znaçeniyem orudya deystwiya -ğıç / -giç / -ğuç / -kü ç/ -qıç / -kiç / -quç / -küç / -qaç / -ke ç/ -ğaç / -geç. Odnako ne wse variantı odinakowo produktiwnı. Naprimer, aff. -ğıç /-giç/-ğuç/-güç/-qıç/-kiç/-quç/-küç/ yawläütsä produktiwnımi, aff. /-qaç/-keç/-ğaç/-geç/ yawläütsä maloproduktiwnımi: aç-ğıç «klüç», buz-ğuç «razruşitel», süz-güç «sedilka, sito», ges-giç «zubilo», yar-qıç «şepka», uyut-ğuç «zakwaska», tüp-güç «pen», qap-ğaç «krışka», er-keç «kozel».
Çetırexwariantnıye affiksı w zawisimosti ot osnowı awtomatiçeski wariruütsä, a dwuwariantnıye («omertwelıye») upotrebläütsä s osnowami, imeüşimi glasnıye perednego i zadnego räda, nezawisimo ot togo gubnıye oni ili negubnıye.
Aff. -ça, -sa wıstupayut w dwux variantax. Oni yawläütsä neproduktiwnımi: çoma-ça «zatıçka», gesme-çe «dubina», boyun-sa «yarmo», tüp-se «korotış». -Ça wstreçayetsä w sostawe neproizwodnıx slow: bax-ça «baxça», aq-ça «dengi», boq-ça «konvert», min-ça «bolşoye blüdo», sül-çe «ştık», bür-çe «klop», kel-çe «godowalıy buywolenok», in-çe «tonkiy», xır-ça «skandalist».
Şestü variantami funksioniruyet aff. -aw (-ew), -ıw (-iw), -uw (-üw): bur-aw «vint», soğ-uw «tkanö», ağ-ıw «teçeniye», gü-yüw «sjeniye», tile-w «prosba», sana-w «çislo», bile-w «toçilo».
Wstreçayetsä aff. -w kak ostatoçnaya forma starogo zwatelnogo padeja: ana-w (obraşeniye k materi), ağa-w (obraşeniye k starşemu bratu).
Dwuxwariantnımi yawläütsä aff. -la, -ar, -ğar, -sıra: baş-la «naçinay», bet-le «uprekat», ağ-ar «bolet», gëg-yer «sinet», yaş-ğar «zelenet», yuxu-sıra «zasıpat», külem-sire «ulıbnis».W slowe külemsire mejdu kornem i affiksom poyawläyetsä zwuk m, w slowe suw-ğar > suğar «poliway» wıpadayet zwuk w.
Çetırmä variantami predstawlen slowoobrazowatelnıy aff. -ıq / -ik / -uq / -ük, obrazuüşiy glagolı ot imen: bir-ik «obyedinäysä», ël-uq «wstreçaysä», gëz-yük «pokajis».
Sredi slowoobrazowatelnıx affiksow nebolşuyu çast sostawläüt slojnıye affiksı, kotorıye obrazowanı ot dwux affiksow putem slojenya: qoş-um-luq «prilojeniye», oxu-w-çu «uçenik», haqıl-sız-lıq «bezrassudstwo», baş-çı-lıq «glawenstwo, rukowodstwo», haqıl-lı-lıq «umno».
Perwıye affiksı wariruyut po xarakteru kornä, wtorıye – po xarakteru perwogo affiksa. Naliçiye zwuka w perwom affikse lişayet morfonologiçeskoye prawilo awtomatiçnosti: wmesto ojidayemıx negubnıx wo wtorom affikse wstreçaütsä gubnıye glasnıye.
İtak, bolşinstwo slowoobrazowatelnıx affiksow dwuwariantnı. Çetırexwariantnıye affiksı predstawlenı uzkimi glasnımi [ı, i, u, ü]. Affiksı boleye çetırex variantow predstawlenı glasnımi [ı, i, u, ü, a, e]. Variantı s şirokimi gubnımi glasnımi [o, ö] otsutstwuyut.
W proizwodnıx osnowax naiboleye posledowatelno proslejiwayetsä palatalnıy siñarmonizm. Çto kasayetsä gubnogo siñarmonizma, wırajaüşegosä w upotreblenii uzkix gubnıx glasnıx w slowoobrazuüşix affiksax, to on prowoditsä meneye posledowatelno. Affiksı s uzkimi glasnımi prisoyedinäütsä k osnowam s uzkimi i şirokimi gubnımi glasnımi. Gubnoy siñarmonizm w proizwodnıx osnowax po mere udalenya ot proizwodäşey osnowı s gubnımi (a takje s ogublennımi soglasnımi) utraçiwayetsä.
W proizwodnıx osnowax siñarmonizm obuslowlen ne tolko zakonami fonetiki, no i morfologii. Kak i w starom, w sowremennom kumıkskom yazıke ustanowilsä opredelennıy sostaw slowoobrazuüşix affiksow, w kotorom predstawlenı variantı s negubnımi, a takje uzkimi gubnımi glasnımi. K osnowam s şirokimi i uzkimi gubnımi glasnımi prisoyedinäütsä affiksı s uzkimi gubnımi. Çem dalşe ot kornä, tem weroyatneye utrata gubnosti w affikse, w nem gubnıy zwuk zamenäyetsä negubnım. Pri etom palatalnıy siñarmonizm soxranäyetsä.
Takim obrazom, siñarmonizm iz çisto fonetiçeskogo yawlenya perexodit w fonomorfologiçeskoye.