Modalnıye çastisı
W etu gruppu mı wklüçayem çastisı, wırajaüşiye sobstwenno modalnıye znaçenya prosbı, woleizyawlenya, predpolojitelnosti i somnitelnosti.
Çastisı xari, dağı, hali, çastisa-affiks -sana, -sene wırajayut prosbu. W etoy funksii ukazannıye çastisı upotrebläütsä s glagolami powelitelnogo naklonenya, pri etom xari, dağı obrazuyut slojnıye formı celatelnogo naklonenya: al «beri» – al xari «beri-ka», gel «pridi» – gel xari «pridi-ka», qoy «ostaw» – qoy dağı «ostaw-ka», tay «otoydi» – tay hali «otoydi-ka».
Çastisa dağı w ustnoy reçi çasto proiznositsä sokraşenno w wide da (gel da) s dolgim [a].
Çastisa dağı w dialogiçeskoy reçi w soçetanii s glagolami powelitelnogo naklonenya wırajayet dozwoleniye, dopustimost: Men geteyimmi? «Mne uyti?» – Get dağı «Nu idi».
Dlä usilenya prosbı çastisı dağı, xari upotrebläütsä sowmestno: Gel dağı xari «Prixodi, pojaluysta».
Çastisı dağı, xari wırajayut prosbu w soçetanii s glagolami powelitelnogo naklonenya. W soçetanii s drugimi formami glagola i drugimi çastämi reçi, w tom çisle çastisami, oni mnogoznaçnı.
Çastisa dağı wırajayet: 1) wopros: Sen gelmeysen dağı? «Razwe tı ne ideş?»; 2) udiwleniye: Neni soraysan dağı! (İ.Kerimow) «O çem ce tı spraşiwayeş!»; Şo adam sensen dağı? «Znaçit, tot çelowek – eto tı?»; 3) sojaleniye: Oh, arba getip bara dağı! (İ.Xamaw) «Ex, arba uxodit!»; Getip qaldı çı dağı «(On), uşel ce wed»; Olar köp çü dağı «İx ce mnogo wed»; 4) bezrazliçiye: Getigiz dağı. Men sizin tutup turamanmı? (İ.Xamaw) «Nu i idite. Razwe ya was derju?»
Çastisa xari wırajayet: 1) udiwleniye: Huya, aytmağandır xari! (A.Suleymanow) «Boje moy, neujeli (on) eto goworil!»; 2) nedowolstwo: Şu xaraba tanışlıq bizde hali de neçe de güçlü xari (A.Suleymanow) «Etot proklätıy proteksionizm u nas yeşe oçen silen»; 3) udowletworeniye, radost: Bizin bir-bir yaxşı adatlarıbız bar xari (M.Abukow) «Yest u nas nekotorıye xoroşiye obıçai»; Yığılğan yabuşuwdan toymas dep, tüz aytılğan xari (A.Suleymanow) «Kak werno skazano, çto pobejdennıy ne nasıtitsä borboy».
Çastisa hali mojet wırajat ne tolko prosbu, no i modalno-wolewoye znaçeniye pobujdenya: Aytığız hali, ayt! (İ.Xamaw) «Goworite ce, goworite!».
Modalno-wolewaya çastisa çı, çi, çu, çü slujit dlä usilenya ili, naoborot, smägçenya prikazanya pri glagolax powelitelnogo naklonenya: Anañ süyüngür balam, Al çı qoluña qalam! (Abusufyan Akayew) «Da wozraduyetsä twoya mat, ditä moye, beri-ka w ruku ruçku!»; Gel çi munda, gülüm-çeçegim! (İ.Kaziyew) «İdi-ka süda, roza maya!»; Tay çı, qarayım! (İ.Kaziyew) «Uydi-ka, posmotrü!»
Pri drugix formax glagola i drugix çastäx reçi çastisa çı wırajayet sleduüşiye sobstwenno modalnıye znaçenya: 1) oçewidnost: Sen süygenge bermege şartıbız bar çı (M.Abukow) «Mı ce uslowilis wıdat tebä za lübimogo»; 2) ustupitelnost: Telefon bulan çı söyley, tek gelmege beti yoq enni (B.Atayew) «Po telefonu-to razgowariwayet, no priyti ne smeyet»; 3) wopros: Oxuw da, añlaw da, bilim de axırı bar zatlar tügül çü? – Tügül (M.Abukow) «İ uçeba, i ponimaniye, i znaniye – eto wed weşi, ne imeüşiye predela? – Da».
Çastisa-affiks -dır, -dir, -dur, -dür wırajayet neopredelennost, neuwerennost, predpolojitelnost: Börklerin de, baliki, bizge qoyğandır? (A.Hamitow) «Mojet bıt, i şapki swoi oni nam ostawili». Qızıña hali yañı plaşlardan almağa süyesendir (M.Abukow) «Nawernoye, (tı) xoçeş kupit (swoyey) doçeri iz nowıx plaşey».
Glagolı qoy «ostaw», al «beri», gel «idi süda» w forme 2 l. yed.ç. powelitelnogo naklonenya mogut wıpolnät w predlojenii funksiü modalno-wolewıx çastis. W takom sluçaye ukazannıye slowa upotrebläütsä w naçale predlojenya i obosobläütsä, priblijayas k wwodnım slowam.
Qoy w funksii çastisı upotrebläyetsä w pobuditelnıx predlojenyax dlä wırajenya modalno-emosionalnogo znaçenya dopuşenya: Qoy, yırlarım yaşmınlarday yaşnasın (U.İbrahimowa) «Pust moi pesni swerkayut, kak molnii».
Gel, gör slujat dlä wırajenya prizıwa, pobujdenya k deystwiü: Munda yaxşı tügül. Gel, biz geteyik «Zdes ploxo. Daway-ka mı uydem».
Deyepriçastiya salıp (sal- «klast»), alıp (al- «brat»), urup (ur- «bit»), basıp (bas- «dawit»), gelip (gel- «prixodit») i parnoye soçetaniye gelip-, -salıp mogut upotreblätsä w funksii çastis. Ukazannıye slowa w funksii çastis wırajayut intensiwnoye usileniye deystwiya s modalnımi ottenkami izumlenya, wosxişenya: Bular oxuwğa maşğul bolalar; zurnayçı, mecitge girip, salıp buwun-buwunun oynatıp soğup yibere (Ayaw) «Oni zanimaütsä çteniyem, a zurnaçi, woydä w meçet, kak naçnet igrat!». Ah, şonda munu alıp qısıp yibermesinmiler! (M.Abukow) «Ax, kak prijali yego togda!». Basıp yılap yiberdi «Wdrug naçal plakat!». Urup güçlü yañur yawup yiberdi «Wdrug kak naçal idti silnıy dojd».