Datelnıy padej
Forma datelnogo padeja peredayet smıslı, otnosäşiyesä k şirokomu diapazonu razliçnıx stupeney abstraksii. Dannıy padej, kak i isxodnıy, predstawläyet soboy naiboleye polisemiçnuyu yedinisu türkskoy morfologii.
Wo wzaimodeystwii s glagolami dwijenya datelnıy padej signaliziruyet o tom, çto oboznaçennıy imenem predmet mojet bıt obyektom, w naprawlenii kotorogo sowerşayetsä (ili sowerşalos, budet sowerşatsä) deystwiye (1) ili kotorogo dostigayet (2) osuşestwläüşeyesä w naprawlenii k nemu deystwiye:
1) Bugünlerde Torqalige baraman (M.Yahyayew) «W eti dni sobirayus w Torkali». Olar barı da birçe qırğa çıqdı (M.Yahyayew) «Wse oni wmeste wışli na ulisu».
2) Xalqnı arasından sıpğırılıp, tribunağa birew çıqdı (M.Yahyayew) «Kto-to, wırwawşis ot naroda, podnälsä na tribunu». Meni artımdan hatta Taşqalağa da girgen (İ.Kerimow) «Za mnoy on zayexal daje w Taşkalu».
Kak mojno zaklüçit iz priwedennıx primerow, padejnoye znaçeniye sposobno signalizirowat o tom, çto predmet yest obyekt, w naprawlenii k kotoromu sowerşayetsä dwijeniye. Deystwitelno, w perwoy gruppe primerow predstawlenı glagolı, oboznaçaüşiye deystwiya, kotorıye mogut osuşestwlätsä kak w naprawlenii k predmetu, tak i w naprawlenii ot predmeta. Znaçit, w podobnıx sluçayax pokazatel datelnogo padeja funksioniruyet kak polnosennıy signal, i yego znaçeniye proyawläyet sebä naiboleye neposredstwenno, nezawisimo ot glagolnıx znaçeniy.
Otmeçennoye kaçestwo padejnogo znaçenya proyawläyet sebä i w tex sluçayax, kogda padejnaya forma ispolzuyetsä s glagolami, kotorıye ne mogut bıt priznanı glagolami dwijenya, poskolku oboznaçayut razliçnıye deystwiya, liş sopräjennıye s dwijeniyem, peremeşeniyem w prostranstwe. Eto takiye znaçenya datelnogo padeja, kak obyekt, po kotoromu udaräüt (1), na kotorıy çto-libo kladut (2), na kotorıy sadätsä (3), kotoromu çto-libo dayut (4):
1) Panasğa urmasa da, qalğanlağa urdu. «Tez, tez!» – dep aqıra turup, ğar kimni sırtına bir salışdırdı (İ.Kerimow) «Xotä Panasa ne udaril, drugix udaril. Kriça: «Bıstreye, bıstreye!» – on udaril kajdogo iz nas po golowe»;
2) Geñ stolğa tepsi bulan ariw iyis gelegen çişlik sala (M.Yahyayew) «Na şirokiy stol kladet şaşlık s priyatnım zapaxom». Çeçekler onça da köp, hatta wazalağa, çayniklege de salınğan (U.Mantayewa) «Swetow tak mnogo, çto ix postawili i w wazı, i w çayniki»;
3) Atğa da minip, barı awlaqlanı aylanıp turma süyesen (M.Xangişiew) «Sidä na kone, tı xoçeş oboyti wse polä». Bizin vagonğa bir qatıñişi mindi (U.Mantayewa) «W naş vagon sela kakaya-to cenşina»;
4) Ol bizge yazıp bir kağız da berdi (M.Yahyayew) «On napisal i dal nam yeşe kakoye-to pismo». «Men seni elteyim, tek bil, sağa biçaqnı bermejekmen»,- dedi Dadayım (M.Yahyayew) «Ya tebä wozmu s soboy, no tı znay: noja ya tebe ne dam»,- skazal (moy) Daday.
Smıslı, peredawayemıye s pomoşü datelnogo padeja w priwedennoy gruppe primerow, legko obyedinäütsä abstraksiyey «obyekt fiziçeskogo wozdeystwiya». Yedwa li mojno somnewatsä w tom, çto ona rodstwenna sformulirowannoy wışe abstraksii «obyekt, w naprawlenii k kotoromu sowerşayetsä dwijeniye». Eto osnownoye znaçeniye datelnogo padeja w türkskix yazıkax.
Pereçislim drugiye naiboleye tipiçnıye znaçenya datelnogo padeja w kumıkskom yazıke:
Obyekt so znaçeniyem adresata, po otnoşeniü k kotoromu sowerşayetsä deystwiye: Harunğa kömek etme bolmay (M.Yahyayew) «Garunu nelzä pomoç». Qonaqlanı «Wolgağa» mindirdiler (M.Yahyayew) «Gostey posadili w «Wolgu».
Obyekt prednaznaçenya: Anä, klubğa güller az bolmasmu? (M.Yahyayew) «Anä, dlä kluba ne malo li swetow»? Geltirgen malını aslu yanı qızğa alınğan zatlar (Ş.Alberiyew) «Bolşaya çast priwezennogo towara prednaznaçena dewuşke».
Obyekt-sel: Dawutnu özünü tükenine prikazçiklikge alğan edi (N.Batırmurzayew) «On prinäl Dawuda w swoy magazin prikazçikom». Salibiy Yaxsayğa alğamğa getgen edi (Ş.Alberiyew) «Salibiy wıyezjal w Aksay na soboleznowaniye».
Obyekt-priçina: Baliki, olardan çağı giççige bolma yaray (M.Yahyayew) «Wozmojno, potomu, çto ona moloje ix». Sizge açuwğa da bararman (Ş.Alberiyew) «Wam nazlo poydu».
Obyekt, wızıwaüşiy predmetnoye wozmeşeniye: Aytıwum 140 manat, sizge yüz manatğa bereyim (İ.Kerimow) « Goworü 140 rubley, wam otdam za sto rubley». Mağız, yüz manatğa alığız (İ.Kerimow) «Nate, wozmite za sto rubley».
Wse priwedennıye wışe znaçenya obyedinäyet to, çto oni oboznaçayut obyekt, po otnoşeniü k kotoromu, w otnoşenii kotorogo çto-libo imeyet mesto.
Raznowidnostämi koswennogo otnoşenya predmeta k kakim-libo yawlenyam predstayut i takiye swäzi, kak obyekt podobya: Kämilge igitge yimik qaray edi (Ş.Alberiyew) «On smotrel na Kämilya kak na geroya». Özüñnü yuwuq adamıña yimik söyle (Atqay) «Gowori s nim kak so swoim blizkim çelowekom».
Eta ce padejnaya forma u çislitelnıx ili imen, oboznaçaüşix wremä, peredayet znaçeniye predela: Qırqğa yuwuq arza berip kolxoz qurğan (Ş.Alberiyew) «Napisali okolo soroka zayawleniy i postroili kolxoz». Geç zaman, taña az qalğan (M.Yahyayew) «Pozdneye wremä, do rassweta ostalos malo».
W opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax datelnıy padej wırajayet sememu zainteresowannoy naprawlennosti deystwiya, raspolojennosti subyekta etogo deystwiya: Bizin yurtdağı awçular tawlağa qabanğa yürüy bolğan dep eşitgenmen (K.Abukow) «Ya slışal, çto naşi selçane oxotilis w gorax na kabanow».
Wozmojnı sluçai ispolzowanya datelnogo padeja w znaçenii obyekta otwetnogo deystwiya: Yibergen adamlarıbıznı taşğa tutğan (M.Yahyayew) «Lüdey, poslannıx nami, oni zakidali kamnämi». Qaytıp gelegende yañurğa tüşdüm (U.Mantayewa) «Na obratnom puti ya popal pod dojd».
Poslelogi, uprawläüşiye datelnım padejom (qarşı «protiw», taba «çerez», yerli «do», bağıp «w storonu»), swäzanı s prostranstwennımi znaçenyami – naprawitelnım, dostigatelnım ili predelnım. Dağı söylemey ol tuwra iñilisleni ştabına bağıp terbedi (M.Yahyayew) «Bolşe ne razgowariwaya, on naprawilsä k ştabu añliçan». hazirlik işler taña taba bitdi (M.Abukow) «Podgotowitelnıye rabotı zakonçilis k utru».
Datelnıy padej s poslelogom göre «po» obrazuyet produktiwnıy tip wstawnıx sintagm so znaçeniyem «wosproizwodimoye wıskazıwaniye pripisıwayetsä goworäşim drugomu lisu». Sizin prikazığızğa göre men general Läxow bulan Groznıyda daw etdim (M.Yahyayew) «Po waşemu prikazu ya s generalom Läxowım woyewal w Groznom». Sizge göre bolsaq, bizge şo toyğa barma tüşmey (İ.Kerimow) «Yesli nam postupit po-waşemu, nam ne sleduyet idti na tu swadbu».
Mnogoobraziye predmetnıx swäzey, peredawayemıx posredstwom formı datelnogo padeja, wesma weliko, i wse oni ne mogut bıt pereçislenı. Wse-taki nazwannıye znaçenya datelnogo padeja mojno swesti k abstraksii: predmet yest obyekt, naxodäşiysä s kakim-libo yawleniyem w takom koswennom otnoşenii, kotoroye xarakterizuyetsä naprawlennostü k etomu obyektu. Etu abstraksiü i sleduyet priznat osnownım grammatiçeskim znaçeniyem formı datelnogo padeja.