İmennaya kategorya skazuyemosti
Ukazaniye na liso proizwoditsä s pomoşü liçnıx affiksow, wxodäşix w sostaw etix form. W kumıkskom yazıke eto sleduüşiye affiksı:
yedinstwennoye çislo
1 liso -man, -men oxuwçuman, işçimen «ya uçaşiysä, raboçiy»
2 liso -san, -sen oxuwçusan, işçisen «tı uçaşiysä, raboçiy»
3 liso Ø oxuwçu, işçi «on (ona) uçaşiysä, raboçiy»
mnojestwennoye çislo
1 liso -bız, -biz oxuwçubuz, işçibiz «mı uçaşiyesä, raboçiye»
-buz, -büz
2 liso -sız, -siz oxuwçusuz, işçisiz «wı uçaşiyesä, raboçiye»
-suz, -süz
3 liso Ø oxuwçular, işçiler «oni uçaşiyesä, raboçiye».
W tretyem lise affiks skazuyemosti, kak i w drugix türkskix yazıkax, nulewoy, i forma tretyego lisa sowpadayet s formoy osnowı suşestwitelnogo. Osnownaya forma wse ce reprezentiruyet znaçeniye skazuyemosti po smıslu konteksta i strukture predlojenya.
Material kumıkskogo yazıka swidetelstwuyet o tom, çto predikatiwnoye wıskazıwaniye wozmojno i bez liçnıx affiksow, daje w perwom i wo wtorom lise yedinstwennogo i mnojestwennogo çisla (ne goworä o tretyem lise). Tak, w primere Men terekmen, doslar, siz – tamurları (wmesto siz – tamurlarısız) affiks -sız ne ispolzuyetsä i ostayetsä osnownaya forma s pritäjatelnım affiksom tamurları «yego korni». Wse ce i eto imä, lişennoye pokazatelä wtorogo lisa mnojestwennogo çisla, wıstupayet w funksii predikata 2-go lisa mnojestwennogo çisla «wı – korni», tak kak imä wosprinimayetsä w yego realnom bıtii i wırajayet sostoyaniye predmeta, predstawlennogo znaçeniyem wtorogo lisa.
W dwusostawnıx predlojenyax wozmojno soçetaniye morfologiçeski wırajennoy skazuyemosti s liçnımi mestoimenyami w odnoy kategorii, tem samım yeşe raz podçerkiwayetsä subyekt (predmet mısli). Naprimer: Men Qahirmen, Qahir (İ.İbrahimow) «Ya Kagir, Kagir». Men doxturman, sen busa muallimsen «Ya doktor, a tı uçitel».
Nositel priznaka, predstawlennogo w kaçestwe predikata, w yeşe bolşey stepeni podçerkiwayetsä pri reduplikasii liçnogo mestoimenya: Menmen Mahaç (A.Qurbanow) «Ya Maxaç». «Menmen Bataş», – dedi gelgen gişi rusça (İ.Kerimow) «Ya Bataş», – skazal prişedşiy po-russki».
Subyekt mısli mojet podçerkiwatsä w strukture predlojenya trijdı: affiksom skazuyemosti, liçnım mestoimeniyem i obraşeniyem: Bir tamaşa adamsan sen, Kerim (A.Qurbanow) «Udiwitelnıy tı çelowek, Kerim». Tüzlüknü yaqlayğan adamlarsız siz, yüristler (İ.İbrahimow) «Wı, yüristı, lüdi, zaşişaüşiye prawdu».
Razumeyetsä, predlojenya s imennım skazuyemım mogut bıt utwerditelnımi (sm. priwedennıye primerı) ili woprositelnımi: Sen mundamısan, Kerim? (A.Qurbanow) «Zdes li tı, Kerim?» «Neñ bar aşama?» – dedi Sayit (M.Yahyayew) «Çto yest u tebä pokuşat?» – sprosil Said».
Pokazatel imennogo otrisanya tügül «ne», prinimaya affiksı skazuyemosti, sposoben soçetatsä s imenami: yaş tügülmen «ya ne malenkiy», qart tügül «on ne starıy», tanış tügülmen «ne znakom». Men qıynalağanğa sen günahlı tügülsen (Ş.Alberiyew) «W tom, çto ya perejiwayu, tı ne winowat». Meni yüregim taş tügül (Ş.Alberiyew) «Moye serdse ne kamen».
Wstreçayetsä w türkskix yazıkax i woprositelno-otrisatelnaya forma issleduyemoy kategorii: Siz uçitel sama tügülmüsüz? (İ.Kerimow) «Wı, sluçayno, ne uçitel?» Sr. s uzb. Ukituwçu emasmi ediñ? «Razwe tı ne bıl uçitelem?».
Kak i wo mnogix türkskix yazıkax, affiks skazuyemosti wsegda naxoditsä w absolütnom konse slowa i ne imeyet udarenya. İmena, bezotnositelnıye k lisu, ne oformläütsä affiksami skazuyemosti. Tak, sobstwennıye nazwanya mestnostey ne oxwatıwaütsä kategoriyey skazuyemosti, w to wremä kak imena lüdey polzuütsä etoy kategoriyey w polnoy mere. Eto, widimo, obuslowleno tem, çto kategorya skazuyemosti imeyet otnoşeniye prejde wsego k lisu, t.ye. swäzana s oduşewlennımi imenami. Soderjaniye predikata raskrıwayetsä s pomoşü priswäzoçnoy çasti, t.ye. togo konkretnogo slowa, kotoroye wıstupayet w finitnoy forme.
Kategoriyey skazuyemosti oxwatıwaütsä ne tolko imena suşestwitelnıye, no i räd drugix çastey reçi, w tom çisle i nekotorıye slujebnıye çasti reçi.
W prilagatelnıx, oformlennıx pokazatelämi skazuyemosti, predmet, wosprinätıy kak subyekt, wıstupayet nositelem priznaka, predstawlennogo w kaçestwe predikata: yurtluman «ya selskiy», nasiplisen «tı sçastliwıy», güçlübüz «mı silnıye». «Hali çi giççinewsen», – dedi ol (Z.Atayewa) «Seyças tı slişkom malenkiy», – skazal on». Sen yaşlanı arasında ullususan (İ.İbrahimow) «Tı sredi detey starşiy».
Affiksı skazuyemosti prisoyedinäütsä takje k çislitelnım, mestoimenyam, nareçyam, predikatiwam:
Siz miñsiz, doslar, men busa birmen, Siz tirmen tatawul, men busa – tirmen, Men terekmen, doslar, siz – tamurları, Sizsiz men mahrümmen çeçekden, bürden. (H.Anwar)
«Was tısäçi, druzya, a ya – odin, Wı känawa melnisı, a ya – melnisa, Ya derewo, druzya, wı yego korni, Bez was lişen ya swetenya (dosl. «swetkow, poçek»)».
Sanayım demege, sanawğa köpsüz (H.Anwar) «Skazat «posçitayu», – slişkom was mnogo». Yoqsan, görünmeysen. Barman çı (İ.İbrahimow) «Tebä net, ne widno. Yest ce». Dürmen çi dağı (M.Yahyayew) «Na samom dele ya».
Liçnıye affiksı upotrebläütsä i s poslelogami: Men busa seni bulanman (İ.Kerimow) «A ya s toboy». Men de seni yimikmen, ne başğa (İ.İbrahimow) «Ya ce toje takoy, kak tı, kakaya raznisa».
W poslelojnıx konstruksiyax, imeüşix formu proşedşego wremeni, liçnıye affiksı prisoyedinäütsä k pokazatelü edi: Tünegün sen Danyal Deñizow bulan ediñ (İ.İbrahimow) «Wçera tı bıl s Danyalom Deñizowım». Men çi şo gün seni bulan edim (İ.İbrahimow) «W tot ce den ya bıl wmeste s toboy».
Kategorya skazuyemosti oxwatıwayet i modalnıye slowa. İmena suşestwitelnıye w soçetanii s modalnım slowom eken «okazıwayetsä» (w drugix türkskix yazıkax iken, iken i t.d.) wırajayut znaçeniye skazuyemosti s modalnım ottenkom oposredowannogo uznawanya, dogadki: Sen üyde ekensen (A.Qurbanow) «Tı, okazıwayetsä, doma». Ol yüzüm bawlarda qarawulçu eken (İ.İbrahimow) «On, okazıwayetsä, rabotayet storojem na winogradnikax».
Dlä wırajenya razliçnıx modalnıx znaçeniy imennıye finitnıye formı kumıkskogo yazıka oçen çasto ispolzuütsä s modalnoy çastisey -dır. Modalnaya forma s affiksom -dır slujit dlä wırajenya dwux diametralno protiwopolojnıx znaçeniy: 1) oslojnäyet znaçeniye imennoy finitnoy formı ottenkami somnenya, predpolojitelnosti, neuwerennosti: Qart busañ da, nartsandır (Ş.Alberiyew) «Xotä tı i starıy, no tı, nawernoye, nart»; 2) oslojnäyet isxodnoye znaçeniye imennoy (ili glagolnoy) osnowı modalno-utwerditelnımi ottenkami w zawisimosti ot obşey ustanowki wıskazıwanya:
Terekleni çayqalmağı yeldendir, Biyleni biy bolmağı eldendir (İz narodnoy pesni)
«To, çto derewya kaçaütsä, – eto ot wetra, To, çto bogatıye poyawläütsä, – eto (zawisit) ot stranı».
Dlä wırajenya predpolojitelnogo, somnitelnogo znaçenya ispolzuütsä takje modalnıye soçetanya bolma yaray «wozmojno, bıt mojet» ili modalnoye slowo buğay «wozmojno, nawernoye»: Şo gelegen Ata bolma yaray // Şo gelegen Ata buğay «Tot iduşiy, wozmojno, Ata».
W funksii predikata imena wıstupayut ne tolko w forme osnownogo padeja, no i w formax drugix padejey – çaşe wsego prostranstwennıx: mestnogo (yurtdaman «ya (naxojus) w selenii»), isxodnogo (şahardanman «ya (rodom) iz goroda»), datelnogo (Ahmathaman «ya (goworü, obraşayus) k Axmedu»), reje – roditelnogo (Maliknimen «ya (prinadleju) Malika»). Men sağa aytdım çı, bular Rossiyadan (İ.Kerimow) «Ya ce tebe goworil: oni iz Rossii». Ya munda, ya Rossiyada (A.Qurbanow) «İli zdes, ili w Rossii».
İmena suşestwitelnıye w forme skazuyemosti soçetaütsä takje s affiksami prinadlejnosti, pri etom pokazateli prinadlejnosti zanimayut prepozisiü po otnoşeniü k affiksam skazuyemosti: geliniñmen «ya twoya newesta» (2-ye liso prinadlejnosti, 1-ye liso skazuyemosti), gelinisen «tı yego newesta» (3-ye liso prinadlejnosti, 2-ye liso skazuyemosti), gelinimsen «tı moya newesta» (1-ye liso prinadlejnosti, 2-ye liso skazuyemosti). Qoççağımsan, Hasan (A.Qurbanow) «Mujçina tı, Gasan». Sen meni yulduzumsan, Nege şawla bermeysen? (İz pesni) «Tı ce moya zwezda, no otçego tı ne swetiş?»
Pomimo sintetiçeskogo (morfologiçeskogo wırajenya skazuyemosti) w sowremennom kumıkskom yazıke suşestwuyet yeşe sintaksiçeskiy sposob. Pri etom sposobe wırajenya skazuyemosti imä suşestwitelnoye soçetayetsä so slujebnım glagolom bol-, konstatiruüşim sostoyaniye predikata w razliçnıx wremennıx aspektax: men sağa qardaş bolaman «ya tebe rodstwennik», sen meni gelinim bolasan «tı mne newesta», men seni iniñ bolaman «ya tebe mladşiy brat». Oğar çı sen ata bolursan, tek senikilege kim bolur (Ş.Alberiyew) «Tı to im budeş otsom, no twoim (detäm) kto budet (otsom)». Men oğar öz atasından kem bolman (Ş.Alberiyew) «Ya ne budu znaçit dlä nego menşe, çem yego sobstwennıy otes».
Znaçeniye skazuyemosti mojet sootnositsä s planom proşedşego. Pri etom ono wırajayetsä soçetaniyem suşestwitelnogo s «nedostatoçnım» glagolom edi: student edim «ya bıl studentom», tükençi ediñ «tı bıl(a) prodawsom», qoyçu edi «on bıl pastuxom». Katä asil xasiyatlı teren haqıllı qatın edi (Ş.Alberiyew) «Katä bıla blagorodnaya, oçen umnaya cenşina».
«Nedostatoçnıy» glagol edi prisoyedinäyetsä k suşestwitelnım w forme ne tolko osnownogo, no i mestnogo padeja, obrazuya predikatiwnuyu gruppu: Yarım sahatdan şaharda edim «Çerez polçasa ya bıl w gorode». Srawneniye form tipa studentmen – student edim ubejdayet nas w tom, çto oni wırajayut odnu i tu ce – izyawitelnuyu – modalnost, no raznıye wremennıye xarakteristiki. Perwıye otnosät soderjaniye predikata k nastoyaşemu wremeni, wtorıye – k proşedşemu.
Kategorya skazuyemosti w kumıkskom yazıke obnarujiwayet polnıy izomorfizm s kategoriyey wremeni, naklonenya, lisa i çisla glagola, poskolku pozisya skazuyemogo zakreplena za glagolom kak za çastü reçi, poetomu ona predstawlena ne tolko morfologiçeskim i sintaksiçeskim indikatiwom, no i analitiçeskimi soslagatelnım, celatelnım, ustupitelnım i doljenstwowatelnım naklonenyami. Skazannoye podtwerjdayut sleduüşiye primerı: injener busa edim «bıl bı ya injenerom», yaş busam da «xotä ya i molodoy», sen qattı bolma gereksen «tı doljen stat cestkim». Yarlı busa ne bola, aqsaq, soqur tügül çü (N.Batırmurzayew) «Nu i çto, yesli bednıy, ne xromoy ce i ne slepoy».
Pri izuçenii dannoy kategorii kumıkskogo yazıka mı prinimayem wo wnimaniye tot fakt, çto imennaya kategorya skazuyemosti wklüçayet w sebä boleye çastnıye kategorii: 1) sowokupnost form izyawitelnoy modalnosti, kotoraya w swoyu oçered raspadayetsä na dwe mikrokategorii – nastoyaşego i proşedşego wremeni; 2) sowokupnost form subyektivnoy modalnosti; 3) sowokupnost form uslownoy modalnosti. Srawneniye form tipa qoyçuman «ya çaban» – qoyçu edim «ya bıl çabanom» ubejdayet w tom, çto oni wırajayut odnu i tu ce modalnost – izyawitelnuyu, no raznıye wremennıye xarakteristiki.
Nastoyaşeye wremä izyawitelnoy modalnosti peredayetsä formami, obrazuyemımi s pomoşü liçnıx affiksow:
yedinstwennoye çislo mnojestwennoye çislo
1-ye liso -man, -men -bız, -biz, -buz, -büz
2-ye liso -san, -sen -sız, -siz, -suz, -süz
3-ye liso Ø Ø
Proşedşeye wremä izyawitelnoy modalnosti peredayetsä formami, obrazuyemımi s pomoşü «nedostatoçnogo» glagola edi:
yedinstwennoye çislo mnojestwennoye çislo
1-ye liso edim edik
2-ye liso ediñ edigiz
3-ye liso edi edi (ler).
Dlä wırajenya plana buduşego izyawitelnoy modalnosti w kumıkskom yazıke ispolzuyetsä glagolnoye skazuyemoye: uçitel bolajaqman «ya stanu uçitelem», letçik bolajaqman «ya stanu letçikom». Men ullu bolğanda injener bolajaqman «Kogda ya powzrosleü, ya stanu injenerom».
W irrealnuyu modalnost mı wklüçayem uslowno-soslagatelnuyu, ustupitelnuyu i doljenstwowatelnuyu modalnosti, kotorımi xarakterizuütsä imennıye finitnıye formı w kumıkskom yazıke. Ona oboznaçayut to sostoyaniye subyekta w yego irrealnoy deystwitelnosti, kotoroye imeyetsä w widu goworäşim lisom.
Forma uslownoy modalnosti obrazuyetsä s pomoşü pokazatelä busa, kotorıy imeyet sleduüşiye formı:
yedinstwennoye çislo
1-ye liso busam qonaq busam «yesli ya gost»
2-ye liso busañ qonaq busañ «yesli tı gost»
3-ye liso busa qonaq busa «yesli on gost»
mnojestwennoye çislo
1-ye liso busaq qonaq busa «yesli mı gosti»
2-ye liso busağız qonaq busa «yesli wı gosti»
3-ye liso busa(lar) qonaq busa «yesli oni gosti».
Proşedşeye wremä soslagatelnoy modalnosti obrazuyetsä s pomoşü pokazatelä edi:
yedinstwennoye çislo
1-ye l. busa edim qart busa edim «yesli bı ya bıl starıy»
2-ye l. busa ediñ qart busa ediñ «yesli bı tı bıl starıy»
3-ye l. busa edi qart busa edi «yesli bı on bıl starıy».
mnojestwennoye çislo
1-ye l. busa edik qart busa edik «yesli bı mı bıli starıye»
2-ye l. busa edigiz qart busa edigiz «yesli bı wı bıli starıye»
3-ye l. busa edi(ler) qart busa edi(ler) «yesli bı oni bıli starıye».
Dowolno çasto w kumıkskom yazıke wstreçaütsä i analitiçeskiye formı uslownoy i soslagatelnoy modalnosti, sostoyaşiye iz çetırex elementow: student bolğan busa edim «yesli bı ya bıl studentom», student bolğan busa ediñ «yesli bı tı bıl studentom» i t.d. Biz bay bolğan busa edik, bizge ol şolay sözleni aytarmı edi (N.Batırmurzayew) «Yesli bı mı bıli bogatıye, razwe on nam goworil bı takiye slowa».
Modalnaya funksiya busa realizuyetsä i w formax ustupitelnoy modalnosti na busa da:
yedinstwennoye çislo
1-ye liso busam da qart busam da «xotä (ya) i starıy»
2-ye liso busañ da qart busañ da «xotä (tı) i starıy»
3-ye liso busa da qart busa da «xotä (on) i starıy»
mnojestwennoye çislo
1-ye liso busaq da qart busaq da «xotä (mı) i starıye»
2-ye liso busağız da qart busağız da «xotä (wı) i starıye»
3-ye liso busa da qart busa da «xotä (oni) i starıye».
Dowolno çasto ispolzuütsä slojnıye konstruksii, obrazuyemıye odnowremennım upotrebleniyem «nedostatoçnogo» glagola edi i slujebnogo slowa busa: Cahil zamanıñda sen bir qızğa haşıq bolğan ediñ busa, qız da seni süye de bolğan busa… ne eter ediñ? (Ş.Alberiyew) «Yesli bı tı w molodosti wlübilsä w odnu dewuşku, yesli bı i dewuşka tebä lübila, çto bı tı sdelal?»
Doljenstwowatelnaya modalnost obrazuyetsä s pomoşü modifikatora gerek ili tarıq «doljen»: qattı bolma gereksen «tı doljen bıt strogim», işçi bolma gerek «on doljen stat raboçim». Hali sen bek saq bolmağa gereksen (Z.Atayewa) «Seyças tı doljen bıt oçen ostorojnım».
Powelitelnaya modalnost obrazuyetsä s pomoşü wspomogatelnogo glagola bolsun «pust budet» (bolmasın «pust ne budet»): Muradığızğa yetişmege nasip bolsun! (Z.Atayewa) «Day sçastya wam dostignut postawlennoy seli!»
Formı subyektivnoy modalnosti obrazuütsä s pomoşü modalnogo pokazatelä eken: Arpa, buday – aş eken, altın, gümüş – taş eken (Pogoworka) «Yaçmen, pşenisa, okazıwayetsä, xleb, a zoloto, serebro, okazıwayetsä, kamen». Sen qoççaq ulan ekensen (İ.İbrahimow) «Tı, okazıwayetsä, silnıy paren». W priwedennıx primerax libo goworäşiy soobşayet o fakte, o kotorom on uznal ot drugogo lisa, libo soobşeniye yawläyetsä rezultatom neojidannogo uznawanya, wnezapnogo umozaklüçenya.
Formı subyektivnoy modalnosti ne mogut predstawlät wırajayemoye imi sujdeniye w ploskosti proşedşego i buduşego.
Analitiçeskiye konstruksii s pokazatelämi edi, busa i eken obrazuütsä i na baze prilagatelnıx, çislitelnıx, mestoimeniy, nareçiy, predikatiwow: giççi edi «on bıl malenkim (ona bıla malenkoy)», ekew busaq «yesli nas dwoye», sen ekensen «okazıwayetsä, tı», yoq eken «okazıwayetsä, net», bar busa «yesli yest». Eto polojeniye podtwerjdayet uniwersalnıy xarakter imennoy kategorii skazuyemosti w kumıkskom yazıke.
Funksii modalnıx slow i soçetaniy w sostawe imennoy i glagolnoy kategoriy skazuyemosti sowpadayut.
Takim obrazom, imennıye finitnıye formı, kak i glagolnıye, wıstupayut tolko w funksii skazuyemogo. Dannıye kumıkskogo yazıka pokazıwayut, çto s kommunikatiwnoy toçki zrenya kajdaya grammatiçeskaya forma skazuyemosti «wsegda uçastwuyet w peredaçe mısli, imeüşey subyektno-predikatnuyu strukturu: subyekt (predmet mısli) – predikat (soobşeniye o predmete mısli)» (W.G.Guzew).