⁂
Dunyadağı cawharlardan kökdegi yulduzlar köpdür. Tek olanı barısını da atları yoq. Olanı men tanıyğanları barmaq sanawda: Ülker, Yetti Yulduz, Temirqazıq, Boyunsa-Tamaqsa wa Tañçolpan.
Yerde Zaynulabid işlegen yulduzlanı birisini atı da «Tañçolpan» edi. Birdağısını atı «İşçi xalq» edi, birdağısını atı «Danyalbek» edi. Olanı biri jurnal, biri gazet, biri de oynayğan kitap edi. Olanı barısı da Zaynulabidni sol qolunu hünerleri edi. Zaynulabid oñ qolu bulan da şolay yulduzlar işledi. Tek olanı atları yoq. Men olanı yayılğan yayuw yimik etip görsetsem, naqışına, renkine qarap olağa at qoyağan gişi bolmasmıken?
Bugün yimik esimde bar: 19-nçu yılnı may ayını şatman çeçek yimik bir ariw günü edi. Abzarnı qap ortasında balalı tawuqğa yem berip, qalğan canlanı qolumdağı çubuq bulan quwalap turakençin, Zaynulabidni haqından oylaşaman: «Hali gelir quwalanıp» dep esime gele. «Yañurdan qaçıp çorğağa tüşemi?» dep de xıyal etemen. Nege tügül, yurtda Denikinni «isbayı» apserleri, yaznı günü, busa da yelikgen boran yimik suwuq aylana. Olar birgine-bir Yaxsaydan atı-yeri bulan yüz adamnı asgerge ala. Qızardaşlar getegenleni yasın, adatğa göre açıqdan ete. «Bu kökürep yawağan qattı yañurğa oşay. Oljalar yaşırtğın yılaylar. Bu – tumanlı geçeni sığanağına oşay. Analar içinden bozlaylar. Bu börü xapğan qoynu ahına oşay. Meni içimni güyegeni de, tezekler salınıp yanağan ullu otğa oşay edi.
Şolay bir zaman, Zaynulabidden kağız gelip, atası boqçanı açdı. «Noğaylı partizanlanı üç yüzge çığarıp bitgenmen» dep oxudu. Taşdan awur edim, quşdan yeñil boldum. «Üx canım, bir yüzge – üç yüz» dep esime geldi. «Tamaşa, bir qumuqnu artına onça noğaylı neçik tüşdüken?» dep de oyladım.
– Dağı da ne yaza? – dep soradım.
– Zat da xari, çaqnı haqından soray. Qurğaq busa, yawma süye, – dedi.
– Hali de qız geleşemiken? – dedim.
– Tañda çığar tawuşu – dedi.
Ulanı da şo söznü köp ayta bola edi. Gertiley de ol gelgen kağız yañurnu yeli bolup, yañuru özü bulan bolğan eken.
Bizin yaqda yolawçulanı aldına qaçaqlar çığıp, olanı talayğan küy bola edi. (Ayroq da şol bulğawur yıllarda. Bir birewler çi ol yıllağa talawur yıllar dep de ayta edi. Yol gesmek demek talamağa çıqmaq demek bola edi).
Atasından cawap alğan soñ, bir neçe yoldaşları bulan, Zaynulabid de yol gesip toqtay. Yoldan yaxşı atı-arbası bulanğılar da öte, Zaynulabidler olağa özleni bar yerin de bildirmey.
Al, bir zamandan, yurtğa yılaw-yas da qoyup, yurtnu yüz atın, yüz ulanın da alıp Denikinni apserleri yolğa tüşe. Zaynulabidler olanı yaxşı yuwuq gelmege qoyup, apserlege bağıp qızdırıp atışıp yibere. Apserler başın-ayağın tanımay aldı baqğan yaqğa qaça. Atlılar da üylü-üyüne qayta. Bir sahat aldın yaslı yurt, bir azdan soñ xarslı edi.
– Munu kim etgen?
– Zaynulabid etgen – bolup getdi.
Amma Zaynulabid yurtğa gelmedi. Ol Qızlarqalağa getmege alğasay bolğan.
O zaman talawurğa çıqğan, artında miñ atlısı da bulan Abdurraşit İsayew dep bir mıçığışlı bar edi. Ol Uzunhajini wakili dey edi. Uzunhaji busa, ariw qız yimik Xasawqalanı çupur da çupur, soqur da soqur, çolaq da dür, aqsaq da dür qatınğa oşatğan olay adam edi. Şo Abdurraşit orusnu malı da, qanı da halal dep atlılarına mujuq yurtlanı talatıp, olay işler ete edi.
Qızlarqalağa partizan oträd bulan Zaynulabid de gete, artından miñ atlısı da bulan Abdurraşit İsayew da şonda oñarıla. Zaynulabid Qızlarqalada qamalğan bolşeviklege qurdaş qolun uzatıp yürüy. Abdurraşit busa Qızlarnı aylanasındağı qazaq qalalağa talawurçu qolun uzatıp yürüy. Tek o waqti qazaq qalalanı içi top-tübekli denikinçilerden tolğan. Olar sülçeleni uçun bolşeviklege baqdırıp turalar. Zaynulabid, Abdurraşitni yürüşüne purşaw etmey, denikinçileni sawutlarını awzun talawurçulağa baqdırta da, qamalğan bolşeviklege es tapmağa oñaylıq bere.
Abdurraşit qazaq yurtlağa girip talawurun başlağanda, Zaynulabidler yurtlular bulan birçe Abdurraşitlege qarşı tura.
– Bir qazaq qız, – dey edi Zaynulabid, – özünü atını tizgininden tutup soray:
– Yaxşı ulan! Sen busurman tügülmüsen dağı?
– Nege deysen? – dey bu.
– Özüñ çü neçik de talamaysan, talayğanlanı da qoymaysan.
– Nege tügül, men sen aytağan busurmanlardan tügülmen. Sen aytağan busurmanlar hona olar – dep başlap Abdurraşitni atlıların görsete, soñ bir pagonlu orusğa qolun uzatıp – «bu da busurman» dey.
– Neçik bola? – dep qız irjaya.
– Neçik bolsun, şolar yimik bular da talay. Taw yurtlanı bular ot salıp yallata.
– Siz kimlersiz dağı?
– Talawurnu, zulmunu duşmanlarıbız. Oylaş çı, kim bolmağa gerekbiz – dep Zaynulabid özünü bayraqçısına bağıp burluğa. Qız da burluğup qaray. Qızıl bayraq baş qusğan buday tarlaw yimik tolqunlaşıp tura bolğan.
Zaynulabidni oträdına şo gün, şo qazaq yurtdan yazılğan partizan iwanlar da bar edi.
Hali qara çı. Men artda-artda bildim: esgide xristiyanlar birewnü söge busa, oğar «busurman» dey bolğan eken. Zaynulabid onu bilip eken pagonlu aq qazaq orusğa da busurman degeni. Şolay Zaynulabid har qaysı söznü de, yaşlar topnu çüyüp oynatağan yimik yeñil oynatıp bola edi. Ol bir keren adamlanı oraza bayramın qutlay turup, «unutmağız, şo bayram yımırtğalar misgin xalqnı qanı bulan boyalğannı» dedi.
Qaladan qaytğan soñ Abdurraşit de, Zaynulabid de tartışalar. Ol da bulay bola: «Zaynulabid Abdurraşitge atlı yibere, atlı bulan kağız da yibere, kağız bulan sözler de yibere:
– Bu kağız sağa yetişgendoq, atlılarıñnı da alıp Xasawyurt okrugdan da, qızlar okrugdan da get.
– Nege? – dep yibere ol.
– Nege tügül, qarçığa bar yerde tüylügen turmağa tüşmey. Siz tüylügensiz, biz qarçığabız.
– Dür busağız qarayıq – dep Abdurraşit atlıların Zaynulabidni oträdına baqdıra. Zaynulabid de oträdın Abdurraşitni atlılarına baqdıra. Hali bu eki de asger betge-bet berip toqtağanlar. Qılıçlar qınlarından çıqsa, qan tögülmege hap-hazir.
Zaynulabid ayta edi:
– Qaradım, – dey edi, – munu atlıları taw busa, meni oträdım töbe. Talawurçular tübek-sawutdan da baylar. Bular bulan dawlaşıp asgerni azdırmağa amal yoq. Nege tügül, geleşmege süyegen başğa qızlarım da bar: Aştarxandan taba bizge bağıp gelegende qamışlarda duşmanlağa qurşalıp qalğan bolşevik oträd bar. Olar açlar. Olağa sursat yetişdirmese yaramay, onu uçun talawurçulardan qaçğan mujuqlanı budayların orup, basıp, tartıp açlağa bermege gerek. Aştarxan, Rostow yaqlardan terbenip gelegen bolşevikler şu okruglağa yetişgende, tegeneklikden taza awlaqğa çıqhan adam yimik erkin yürümege gerek. O sayalı da töbeni xolağa aylandırmağa amal yoq, töbeni tawday etip ösdürmege gerek. Bu zatlanı oylap Zaynulabid tübündegi atın arğıtıp alğa çığa. (Onu tübünde biy Gebekden çığarılıp alınğan qara ayğır bola). Abdurraşitge mıçığış til bulan ayta:
– Hey, gant, – dey – seni talawurçu qastlarıñda bu xalqnı ne taqsırı bar? Sen de, men de şu günahsız adamlanı qanları tögülmekge sebepçi bolmağa gerek tügülbüz. Gel, sen de, men de bire-bir turup, tartışıp qarayıq, saw qalğan iş de görer, – dey.
– Görer, delir – dep ol da alğa çığa.
Ağaç quburlardan tapançalar suwurula, şarq-şarq dep çaqmalar ekige mindirile, birisini tapançası birisini mañalayına baqdırıla. O zaman Abdurraşit atlılarına burluğup:
– Neger qaraysız? – dey.
Awlaq külküge tola. Eki de yaqdan hor qıçırılıp gete. Abdurraşitni atlılarından birisi çığıp Abdurraşitge ayta:
– Tfu, Allahnı naʼlätı sağa da bolsun, seni artıña tüşgen bizge de bolsun! Sen çi kukay bolğan ekensen – dep aytıp atını başın Zaynulabidni oträdına bura. O bir dasini artından neçe dasiler bulay bağıp çığa. Köpleri «deli naʼlät» dey turup yaq-yaqğa çaçılıp gete. Soñ Abdurraşit qalğan atlılanı artına da salıp çañ bolup qala.
Şolay oysuz işni Zaynulabid bir keren Şuraqalada da etgen bolğan. Bilmeymen, qaysıdır bir duşmanlar Şuranı ala. (Olar köp edi: najmutdinler, uzunhajiler, denikinler, türkler, qara ölet, qarşı betler. Şolanı qaysıdır – esimde yoq). Bolşevikleni komiteti şahardan tayışmağa da şo awruwlar yatağan üyleni çarlağına da girip yaşınalar. Bu, şeklenmes yimik ariw yer. Birisi ayta: «tışda ne xabar bar eken? Bilip qaramasaq geçeni işi de bırıq». Zaynulabid bir zat da aytmay çarlaqdan terekge, terekden yerge atılıp yoq bolup qala. Barıp qonağını atın da yerlep, şoğar da minip, bulwar bar oramğa oñarıla. Qarasa bulwarda pagonlu apserler bileklerine qızlanı da ilip gezeyler. Zaynulabid «tax-tax» dep atına eki qamuçu da urup olanı özüne qaratıp, atın çapdırıp barağan küyde ayta:
– Qızbaylar! Olay paraxat aylanmağız. Biz dağı da çığajaqbız – dep görünmeygen bolup gete.
Baliki, onu tez ölmekligine onu şolay artıq qaynarlığı kömekçi bolğandır. Allahnı yazıwu bulan ölegen zamanı çı tügül edi onu.