⁂
O, Yaxsayğa özünü oträdı bulan barı da yurtlardan artda geldi; Baqıl boydağı termeli noğay awullarıñ barmı, Terik yağadağı qora çallı qumuq yurtlarıñ barmı, Qoysuw etekdegi tüz oramlı nemis nömürleriñ barmı, Qarağaçnı içindegi salam qalqılı mujuq kütürleriñ barmı – harisine bir girip, oträdın töl tüşgen siriw yimik artdıra turup Xasawqalanı dögeregine gele. Hali güç bulan oğar da girip denikinçi «busurmanlanı» tabanlarına da qoyan maynı sürtdürmek qala. Çöbü ösgen habijay tarlawnu eteginden tüşüp, kaza ura turup başğa çığıp gelegen gişini işine oşay munu işi.
Gertisin aytmağa gerek. Onu süymeygenler başğa yurtlardan ese özünü yurtunda köp edi. O sayalı da onu süyegin özünü yurtundağı qaburlağa gömmege qoymadı. Baliki özünü yurtundağı yamanlanı ol bek tanıyğan bolğandır. Yamanlar da, onu dağı da bek tanımağa süyüp busa yaray edi, Zaynulabidni oträdı Yaxsayğa girgende, bazar maydanğa barından da alda çığıp, barısını da aldında toqtağan bolğan. «Qaraxalq» busa ata-babalardan etile gelgen küyde artda toqtay. Xalqnı köbünden yurt görünmey. Zaynulabid atını üstünde turağan küyde bu halğa qarap qıçıra:
– Körpe tonlar artğa tayıp, gönçarıqlar alğa çığığız.
Körpe tonlanı birisi söylemege süygende onu sözün de qırqa:
– Sizge bugün söz yoq. Hali bolğunça söylegenigiz de taman, – dey.
Ol dağı da yeñilmey, Zaynulabidni uyaltmağa süye:
– A yaş! – dey, – ata yurtuñnu sama öz erkinine qoysañ, seni kim qoymay?
Zaynulabid suwuq irjaya. Aqsüyeklege qolun uzatıp:
– Esigizge gelemi, sizin bu tolqun qoyup geter dep? Sizin basıp geter, – dey.
Tolqun özleni basğınça olar munu öltürme çi öltürdü, amma uzaqğa öltürmedi…
Tañalası onu eki de al tişin gülle sındırağan gün bolğan. Zaynulabidni qastı çı şo gün Xasawqalanı almaq. Şonu haqından arigi üyde onu cıyını bar edi. Ol berigi üyge çığıp geldi de:
– Ajay, bizin tez yolğa salağan küy et çi, – dedi.
Men özüm de bilmey küstünüp yibergenmen, ol eslep özü ullu bolup, meni giççi etip söyledi:
– Bih, ajay, şo çu sağa oşamay.
– Bulğawur tüşler görgen edim, sağadır dep qorqaman dağı.
– «Anam yorağan küyde bolmayım» dep şulayğa aytğandır…
Men olar bar üyge tepsi alıp girgende, Zaynulabid qırıyındağı birewge orusça söylep tura edi. Ol birew qamış oträddan gelgen bolşevik edi. Özü de pulemöt atağanlanı komandiri edi. Men özünü qırıyındağılanı bir-bir etip tergep turağanda Zaynulabid aytdı:
– Ajay, bir cınslı çeçekleni baylamı ariwmü, türlü-türlü çeçekleni baylamı ariwmü?
Men aytdım:
– Al bulan yaşıl ariw yaraşır, göknü de qoşsa, göz qamaşır dep çi ayta. Ne bileyim.
– Türlü-türlü çeçeklerden bir gül baylam görmege süyermediñ?
– Ariw zatlanı görmege süyejek, ozoqda.
– Bolsa, qara bizge.
Munu oträdında wa mıçığışlı da, wa iñuşlu da, wa aquşalı da, wa qaziqumuqlu da bar edi. Tek torqalili pulemötçu ulanlanı tügül dağısın tanımay edim.
– Gerti aytasan, — dedim, — bu – güntuwğan çeçek, bu – dasi gül, bu – iwan melewşe, bu da – dep dağısın aytıp bolmay toqtadım.
Zaynulabid keplenip, yağındağı birisini inbaşına qıçırtıp urup:
– Bu da, Ajay, salatawlu, – dedi, – mahammalardan. Özü de Burtunaydan çıqğan…
Men onu sözün bölüp özümnü bulğawur tüşümnü söylemege süygen edim, ol da meni böldü. – Tıñla çı, Ajay bu yırğa, – dedi:
«Burtunaydan çıqğan yelge tınıw yoq, Bulğanıp aqğan suwğa toqtaw yoq, Qaytarıp aytğan söznü damı yoq».
– Aytmay qoyayım dağı busa, – dep çıqdım. Bular atlanıp getip barağanda, şo Burtunaydan çıqğan Kämalow Badrutdin degen ulan, atdan iyelip meni quçaqlap aytdı:
– Ebel. Seni ulan namuslu ulan. Ol ölgen yerde men de ölejek. Sen bizge yaxşı yol et! – dedi.
Aytğanlay da, Zaynulabidge gözlengen tübekni aldına atılıp barıp, mañalayına gülle tiyip Zaynulabidni ölümü bulan başlap şo ölgen edi. Hay anasız! Ölümden bek qorqmayğan ulan bolğan dağı o. Anası bergen süt halal bolsun oğar.