Geç bolsa da, xayırlı bolsun
Rossiyada yaşayğan muslimanlar, xassatan✻ Qırım, Qazan, Zakawkaz muslimanları, otuz yıllardan berli, xalqnı örlenmekligi ne bulan wa ne yolda bolajağın oylap, özleni milletine gerti küyde bel buwup qulluq etdiler. Cahil xalqğa✻ maktap-madrasalar açıp, yaşlanı – ulan boldu, qız boldu – añlamağa tınç yollar, yañı usullar✻ bulan oxutup, gözün açıp, ilmuğa-maʼripatğa tişi-tırnağı bulan yabuşdular. Öz tili bulan gazetler yazıp, xalqğa dünyanı halından, paçalıqnı yürütegen işlerinden, dawdan, har zatdan xabar berip, alanı✻ añlawlu-bilimli bolmaqlığına qast etdiler.
Ozoqda, alay✻ xalqlar añlawlu-bilimli bolup, yaşı-ullusu har zatnı gişiden soramay, özleni neger ixtiyarı bar, ne zat zakonğa, hakimlege qarşılıq etegenin bilip, añlap bolajağı belgili. Anıçun✻, alar✻ köp uzaqğa da barmay, xalqnı örlengenin, gözün açğanın gördüler. Uwaq yurtlağa da maktap-madrasalar salıp, «camyatu xayriyalar»✻ tüz etip, bugünde alarda✻ – ulan boldu, qız boldu, yarlı, bay – oxumağan gişi yoq dep aytmağa yarayğan küyde, bek azdır.
Bizde busa, hali bolğunça xalqıbız gazetleni ne göz bulan göregeni, gazet adabiyat neden bahs ete✻, ne paydası bar, alanı yazağanlar kimler, ne uçun yazalar, neger çalışalar – şulanı añlayğanlarıbız bek az edi. Ayroqda, mollalarıbız, alarda oxuyğan mutaallimleribiz✻, gazetlege – «tarıqsız, ömür zaya etegen yalğan zatlar» dep qaray ediler.
Özler çi neçik de gazet qaramay, başğa qarayğanlanı da geri ura ediler. Hatta bir molla, qoluna gazet alıp turağan bir mutaallimni görüp, «başğalanı da adaşdırır» dep, madrasadan quwalağan dep eşitgen edim…
Zaman har minut sayın yañırıp turağanda, bular har zatğa esgilik gözü bulan qarap, şariatğa yaraşsın-yaraşmasın, başğa tügül, – yañı yol, yañı oylanı xalqğa erşi görsetme qast ete ediler. Mutaallimleribiz bugünde de esgi hujralarda✻ onbeş-yigirma yıllar yaş ömürlerin tarıqsız şarhlar✻, haşyalar✻, gereksiz munazaralar✻ bulan zaya etip, zamanğa yaraşıwlu bir ilmudan xabarsız bolup, hatta özü tili bulan bir-eki satır durus yazmağa bajarmaylar.
Şolay zatlanı tergep, bir-eki añlayğan yimikleribiz yañı usulda maktap-madrasalar açıp, öz tilibiz bulan gazet çığarıp, xalqnı gözün açıp örlengenin süyse de, bir yaqdan awam xalqıbıznı alay zatlardan tergewsüzlügü; ekinçi de, tayğan zulmuçu paçalıqnı alay işlege erkinlik bermeygeni geri urup, bugün bolğunça geçigip qalğan edi.
Endi zaman alışındı. Ol zulmuçu paçalıq da bizin üstübüzden yemirilip tayıp, ullu erkinlikge yetişdik. Endiden soñ har kim özünü tiyişli haqqın-pırawasın✻ bilmege gerek. Anı✻ da gazet bulan tügül ese bilip bolmajaq.
Dünyada har bir zatnı açağan, dünyanı tüz etegen gazetler ekeni belgili. Suw, hawa adamğa neçaqı tarıq busa, gazet de bizge, ayroqda bu zamanda, bek tarıqlı, bolmasa amal yoq ekenin har kim de bilmege gerek…
Muhtaram✻ Muhammadmırza✻, şu yerlerin tergep, endi sama xalq gözün açma qarayğan küy bolsun dep, xıylı awurluqlağa göz yumup, Allahğa tawakkal etip, bu «Musawatnı»✻ özübüznü qumuq tilibiz bulan çığarmağa girişdi.
«Musawatğa» yazılağan zatlar başğa muslimanlar haliden otuz-otuz beş yıllar aldın yazğan sözler busa da, bizin cahil halıbızğa qarağanda, köp paydalı bolajağı belgili. «Musawatnı» paydalı yoruqda yürüp-yürümedine gelejek zaman hukmu eter. Ol xalqnı qolundağı iş. Bugünde ol cumʼada bir çığa da, xalq andan tatuw alğandan soñ, eki de, üç de, hatta günlük bolup çığajağında şek yoq.
(«Musawat» gazet, № 2. Temirxanşura, 23 aprel 1917 yıl, 4-nçü bet).