⁂
Bir itnigün (Xasawqalada bazar gün) atası bazardan qaytğanda mağa:
– Ulanıñdan adam bolajaqnı bugün bildim, – dedi.
– Neden? – dep soradım.
– Birewnü tanımaq uçun, onu üyürlerin tanısa tamanlıq ete. Ulanıñ kimni yoldaş tutğannı bilemisen?
– Aytsañ bilermen.
Bu mağa Soltansaid Qazbekownu esgerdi. Xasawyurtda Zaynulabid qurğan «Tañçolpan» degen qurumda Soltansaid de işleygenni aytdı.
Üyürlerin esgergen bulan adamnı tanımağa bola busa, Zaynulabidni Temirxanşuradağı wa Anciqaladağı yoldaşların men de esgereyim: açılğan sıylı kitap yimik Ullubiy Boynaqskiy, suwurulğan üttü qılıç yimik Mahaç Daxadayew, bitmeygen xazna yimik Xizroyew, ot yalın yimik Harun Saidow, laçin yimik Soltansaid Qazbekow.
«Erenler üyde tuwar, qırda öler, erenlege bulay günler köp geler» dep bulanı qaysı ölgende de aytılğandır.
Ne xayır edi şo din kitaplarda biz köp eşitgen cennetler yettisi de, yoq dey busa da bar bolmasa. Nege dep sorasañ, şo cennet dep aytılağan yaxşı yerge men şolay erkek küyde ölgen ulanlanı tügül salmajaq edim. Dinine, tiline men çi qaramajaq edim. Osal ulanlar erkek ölüm bulan ölme bajarmas. Şoğar göre, cennet bar busa, batır erler yimik ölgen ulanlağa tiyişli edi.
Şo itnigün atası mağa etgen laqırdan men bildim: Zaynulabid getip barağanda Müsewkeni habas esgermegen bolğan: «Tañçolpan» degen krujokdağılanı birleri yañız yır, xabar yazmaq bulan tamanlanayıq degende Zaynulabid aytğan:
«O işleni men sol qolum bulan etemen. Oñ qoluma ne et dep aytasız? – degen.
Hali siz añlamağan yimik, başda men de añlamağan edim. Bara turup men añlağan yimik siz de añlar buğaysız.
Bilmeymen quwalandımı, yoq ese özü getdimi, daw bitmege bir yıl barda, Zaynulabid Temirxanşurağa çıqğan dep eşitdik. Onda «Tañçolpannı» da qurup oğar redaktor bolup olturğan degen xabar geldi. «Ne busa da bir çinownik qulluq tüşgen busa yaray» dep esime geldi.
Şonu haqından atasına soradım. Ol mağa «Tañçolpan» jurnalnı açdı da:
– Tıñla çı şu yırğa dedi:
«Tuwdu Çolpan, tañ bilindi, Boldu uyanma zaman. Şawla aldı dunya yüzün, Uxlağanıbız taman!
Gözüñ aç, dört yaqğa qara, Getdi kerwan erterek «Biz geçigip qalğanbız, Endi xozğalma gerek!»
– Çinownikler bir de şulay yır çığarğan dep heç eşitgenmisen? – dedi.
– Eşitmegenmen.
– Bolsa, ulanıñ çinownik tügül. Munu ulanıñ çığarğan, – dedi.
Zaynulabid oñdan solğa wa soldan oñğa yazılağan eki de yazıwnu oxup da bile edi. Onu olay kitapları da bar edi. Bir keren men buğar soradım:
– Zaynulabid, neçe til bilesen?
– Men, Ajayım, mıçığış tilni qumuq tilden de yaxşı bilegenim sağa açıq. Türk tilni de, arap tilni de men ana tilimden qalışmayğan küyde bilemen. Farsça madar etemen. Noğayça tolğuyman. Orus tilni oruslardan yaxşı bilmey turup bilemen dep aytmajaqman.
– Bolsa, sen bilmeygen ne til qala? – dep irjaydım.
– Yañı bilip gelegen birdağı bir tatli tilim bar, Ajay, – dedi bu.
– Ne tildir o?
– Kisesinde pulu köpler bir de bilip bolmayğan; pulu azlar bir eşitgendoq bilegen til.
– Atı nedir?
– Leninni tili.
– Olay degen kim?
– Meni ustazım.
– Ol qaydağı maktapda oxuta?
– Xalqlanı yüreklerindegi.
Soñ mağa bu, Lenin kim ekenni çeçip de aytdı.
Bir-bir yıllar, zaman bulay da, olay da bolup turdu.
18-nçi yılda Zaynulabidni atası da Temir-Xan-Şurada edi. Ulanını ornunda «Tañçolpanda» redaktor atası edi. Bolşevik yoldaşlağa duşmannı gözünden tayıp yaşırtğın iş yürütmege tüşgende atası yurtğa Yaxsayğa qaytdı. Ulanı Xumtorqalige gete. Onda Zaynulabid yazıw etip tura bolğan. Zaynulabidni tanıyğan bir körpe tonlu buğar tiydirmege süyüp, munu solağaylığın mısğıllap aytğan:
– Bu bolşevikge! Sol qoluñ bulan nege yazasan? Zaynulabid buğar göterilip, xınjal suwurup çapğanday etip cawap bergen:
– Oñ qolumnu qılıç tutmağa qoyğanman! – degen.
Bolşevik işge sol qoluna qalam, oñ qoluna qılıç tutup atılğan ulan Dağıstanda kim dese, şoğar Zaynulabid dep kim aytmajaq?
Ol, aytğan sözün etgen işi bulan yaşatıp yürüygen bolşevik Müsewke edi.