Awwalğı sapar
Bayağı abzarnı yesi Sindibad ayta: «Meni atam ullu sawdügerçi edi. Xalqnı arasında hürmeti-sıyı artıq, malı-mülkü, yeri, har-bir dewleti şulay köp edi. Men haqılbalıq bolğunça atam öldü. Şonça mal mağa qaldı. Anı-munu tergemey men de ariw aşap, giyip, özüm teñlilege qoşulup, tarıqsız zatlağa puç etip yürüdüm. Meni esime gele edi: bir de bu mal bitmes, ömürüm şulay keplikde geter dep.
Bir zamandan haqılımnı cıydım. Qarasam, maldan-haldan özüm bilmey ayrılğanman. Höküngen uçun payda yoq – iş ozğan. Dağı oylaşıp, etme amal tapmay, qalğan zatlarımnı satıp, ari-beri etip, altı yüz manat aqça etdim. Oyladım: endi men saparğa çığıp sawdüger eteyim. Munda turup men etip bajarajaq zat yoq. Xalqnı köbü qırğa çığıp, sawdüger etip, mal qazanalar. Qıynalmasa bir zat da bolmay dep, şu nazmular da esime gelip:
Qıyınlıqnı göterir Örlüknü süygen gişi, Canın tınçlıqğa salıp, Örlenmes gişini işi.
Inci tarıqlı busa, Deñizge çomma gerek, Qıynalmay örlük süygen Rahatlıqdan köp arek.
Tez turup, özüme saparda tarıq bolajaq zatlanı alıp, deñizge saparğa çıqmağa yüregim süyüp, bir gemege minip, Basrat degen şaharğa bardım. Ondan da bir xıylı sawdügerlege yoldaş bolup, geme bulan getdik. Yel de oñ bolup, bir deñizden bir deñizge çığıp, bir atawdan soñ bir atawğa, neçe şaharlağa tiyip, har barğan yeribizde satıw-alıw etip, köp paydalar da görüp yürüy edik.
Bir gün bir atawğa yetişdik, gemeçi gemeni yelkenin tüşürüp, yaqrın salıp toqtatdı. Gemedegi adamlar barı da atawğa çığıp, qaysı ot yağıp, qazanlar asıp, qaysı et bişirip, birleri kirinip, birleri terekleni arasında qıdırıp yürüy, birleri aşap-içip turağanda gemeçi ullu tawuş bulan:
– Ay xalq! Harakat etigiz! Gemege minmege qarağız! Zatlarığıznı alabız dep awara bolmağız! Har ne canlarığıznı qutğarma qarağız! Yoq busa halek bolajaqsız! Bu ataw bolmağan, bir ullu balıq bolğan eken! Köp zamandan berli şu yerde toqtap, üstüne lay salıp, terekler, qamışlar bitip qalğan eken. Hali siz ot yaqğanda, otnu isiwü ötüp terbendi. Endi deñizge tüşejek. Barığız da halek bolajaqsız. Harakat etip qutulmağa qarağız! – dep qıçırdı. Xalq da barı da zatların da qoyup, canların qutğarma qast etip gemege çapdılar. Birleri minip, birleri yetişginçe, bayağı ataw terbenip, deñizge qarap yürüp yoq bolup getdi. Gemege minip bolmay qalğan adamlar barı da suwğa batıp halek boldular. Men de şolanı arasında edim. Neçik de accalım yetişmegen bolajaq, Allah yazıqsınıp, bir gesek taqta qarşı bolup, tutup üstüne mindim. Can tatli, amal tabıp, adam ölme süymey. Şo taqtağa minip, ayaqlarım bulan suwnu teberip, tolqunlar da meni yaq-yaqğa oynatıp yürüy edi. Gemeni getip barağanın da göre edim. Olar meni görmey göz aldımdan yoq bolup getdiler. Endi deñizni içinde ölsem yaray dep, canımdan umut üzüp, qısğası, bir geçe-bir gün şo halda qaldım. Neçik de ekinçi gün yel, tolqun teberip, meni bir atawğa eltdi. Özüm de qast etip atawnu yağasına barıp, bir terekni tamlarına yabışıp, köp qıynalıp atawğa çıqdım. Qarasam, ayaqlarımda balıqlar aşağan yerler bar. Qaruwdan-haldan tayğanman. Özümnü qıyınlığımdan balıqlar xabağannı bilmegenmen. Neçik de şo atawğa çığıp, ölgen gişi yimik esden tayıp yığılğanman. Ekinçi gün bolğunça şo halda turup gün de çıqdı. Biraz esimni cıyıp, turup yürüymen dedim, ayaqlarımnı basıp bolmay dört ayaqlanıp, ari-beri etip, biraz arek barıp qarasam – terekler, türlü yemişler bar cennet yimik ataw eken. Şo yemişlerden aşap, biraz rahat bolup, bir xıylı gün şolay turup, biraz qaruw da gelip, yürüp bajarağan da bolup, Allahğa maqtaw etip, qoluma şo tereklerden sındırıp bir tayaq da alıp, atawnu qıdırıp yürüy edim. Bir gün uzaqdan bir qaraldı göründü. Bu ne zat bolur dep şoğar qarap yürüdüm. Yuwuq barıp qarasam, bir ariw at deñiz yağada baylanıp tura. Meni görgende kişnedi. Men qorqup, haran qaytajaq bolup tura edim, yerni tübünden bir adam çığıp, qıçırıp mağa bağıp yürüdü. Toqtadım. Bu adam gelip:
– Sen ne adamsan? Munda qaydan gelgensen? – dep soradı. Men:
– Şulay bir gemede edim, – dep, özüme bolğap işni qaldırmay aytdım. Bu gişi tamaşa bolup, meni qolumdan tutup, yürü dep eltip, bir yerni qazıp etgen tölelege girdik. Yer görsetdi, olturdum, aş geltirip saldı, köp aç da bolğan edim, aşadım, toydum, Allahğa maqtaw etdim. Biraz çarxım da rahat boldu. Men bu gişige:
– Sen ne adamsan? Munda ne etesen? – dep soradım. Bu gişi aytdı:
– Biz bu atawda xıylı adam barbız. Biz Mehrijan paçanı adamlarıbız, onu yılqısına qaraybız.
Har ayda şu atawğa yaş baytallanı alıp gelip, biraz baylap turabız. Deñiz ayğırlar çığıp baytallağa çaba, şondan buwaz bola. Ondan tuwğan taynı dünyada bahası bolmay, şolay yaxşı bola. Hali ayğır çığar. Qulluq bitgen soñ seni Mehrijan paçanı yanına eltermen. Köp ullu nasibiñ bolğan munda biz qarşı bolup. Yoq busa şunda ölüp qalsañ tügül ese, gişi qarşı bolmas edi, – dep turağanda, deñizden ayğır çıtʼıp, köp ullu tawuşu bulan kişnep baytalğa bardı. Qulluğu bitip tüşgende, baytalnı da özü bulan alıp getme süyüp xabıp, tebip, başı bulan urup turağanda, bayağı gişi qılıçın suwurup, tawuş etip, üstüne yürügen edi. Ayğır qaçıp deñizge tüşüp getdi.
Birazdan soñ bu gişini yoldaşları da gelip yetişdi. Harisini qolunda şolay bir baytal bar. Bular da meni görüp: «Ne adamsan?» – dep soradı. Men de özümnü halımnı, görgen zatlarımnı aytdım. Köp tamaşa boldular. Bular da aş çığarıp aşama olturdular. Meni de aşama çaqırdı, qoşulup men de aşap bitgen soñ, atlarına minip, meni de birisi atını artına mindirip getdik. Bulanı şaharına yetişdik. Bular meni xabarımnı Mehrijan paçağa aytğanlar. Meni paça çaqırdı. Yürüp barıp özüm bilgen sıy-hürmetni etdim. Xoşgeldi berip yer görsetdi, olturdum. Meni halımnı soradı. Men de özüm görgen zatlanı qaldırmay aytdım, köp tamaşa bolup aytdı:
– Sağa Allah yazıq sınğan. Ömürüñ uzun eken, yoq busa şo qıyınlıqlanı görüp saw qalmaqlığıñ – ullu nasip, – dep köp ariw söylep, göñümnü alıp: qayırmas, esen-aman qalğan soñ. Endi Allah yazğannı görersen. Boş da turma. Gemeler toqtağan pristiñe barıp, gelgen gemelerdegi malnı yazarsan, – dep, meni tamojnanı üstüne qarayğan, şolanı hisabın alağan qulluqğa saldı. Men de har gün barıp, gelgen gemeleni görüp, yazıp-buzup yaxşı qulluq etip yürüy edim. Paça da mağa köp paydalar berip, paçanı yanında hürmet, aburum günden-gün artıp, xalq paçağa qulluğu bolsa, menden kömek izleygen bolğan edi. Har gün deñiz yağağa barıp, Bağdad yaqdan gelgen geme yoqmu dep soraw ete edim. Bir de Bağdadnı atın eşitgen gişi de qarşı bolmay biraz yalqıwum bola edi. Şo şaharda turğan çaqı köp tamaşalar göre edim: şo deñizde bir balıq gördüm eki yüz qari✻ gelgen. Dağı da bir balıq gördüm beti yabalaqnı beti yimik. Olay neçe tamaşalar gördüm, aytsam köp uzaq bolajaq.
Şulaylıq bulan köp zaman şo şaharda turdum. Bir gün deñiz yağağa barğanman, qarasam, bir ullu geme gele, içinde köp sawdügerçiler. Gelip pristiñe yetişdi, yelkenin tüşürüp yaqrın saldı. Sawdügerçiler de bar zatların çığarıp, men de qarap yazıp, tiyişli gümrügün alıp, «dağı zat qaldımı?» – dep soradım. Bular aytdı:
– Bir suwğa batıp ölgen gişini zatları bar. Şolanı Bağdadğa, qardaşlarına, ahlüsüne tabışdırarbız dep eltip barabız. Dağı zat çı yoq, – dedi.
Men soradım:
– Ol gişi qayda qalğan edi? Atı kim edi? – dep. Olar:
– Bağdadlı edi, atı Sindibad edi. Bir atawda deñizge tüşüp ölgen edi, – dediler. Men yaxşı tergep qaradım. Gemeçi bayağı men mingen gemeni yesi ekenin tanıp, süyünüp:
– Wollah, Sindibad da menmen! Zatlar da meniki! – dep qıçırdım. Gemeçi tamaşa boldu da: heç adamda gertilik qalmağan, olay degen ne söz? Biz gözübüz bulan gördük – biz aytağan adam suwğa batıp getdi, – dedi. Men:
– Gerti sen aytağan. Busa da mağa bir taqta qarşı bolup, neçik de ölmey qutuldum, – dep özümnü başıma gelgen zatnı qaldırmay aytdım. Dağı da gemeçi bulan meni aramda bolğan laqırlar bar edi, şolanı da aytıp, gemeçi de, başğa sawdügerçiler de tanıp, köp süyündüler.
– Sen saw dep umut etmey edik. Sağa Allah yazıqsınğan, – dep zatlarımnı görsetdiler. Men de köp bahalı sawğat da alıp paçanı yanına bardım. Bayağı geme gelgenin, meni zatlarımnı da aman-esen barın aytıp:
– Endi sen iznu berseñ, üyüme qaytajaq edim, köp zaman da boldu ahlümden ayrılğanım, – dep paçadan iznu tiledim. Paça da köp ariw görüp, meni sawğatımnı qarşısına köp zat da berip, mağa yaxşı yol etdi. Men de bu şaharda satıw-alıw etip, köp payda da qazanıp, gemege minip, qaydasan Bağdad dep yürüdük.
Yel de oñ bolup, saw-salamat Basratğa yetişdik. Ondan da Bağdadğa, üyüme barıp, ahlüm-qardaşlarım gelip görüşdüler. Menden umut da üzgen bolğanlar. Biraz rahatlanıp, bazarğa çığıp, qul-qarawaşlar alıp, üyler saldırıp, malım-halım da yaxşı bolup, köp rahat yaşap tura edim, – dep Sindibad sözün gesip:
– Awwalğı saparımda görgen zatımnı sizge aytdım. Tañala da gelirsiz, ekinçi saparımnı xabarın aytarman, – dep hammalğa yüz misqal altın da berip, tañala erterek gel dep, aşğa toydurup yiberdi. Bu paqır hammal süyünüp, altınnı da alıp, qaytıp getdi.