Kawkaznı wa ham Rossiyanı halı
1906
1.
Biraz söylep yazayım Kawkazyanı halın. İçinde tabulağan Maʼdanı bulan malın.
Kawkaznı tüzün, tawun, Tarıq qadarda taşın, Üstündegi xalqına Yetdirip bere aşın.
Qıbla Kawkaznı işi Ayrada başğa türlü, Türlü yemiş beregen Bawları bürlü-bürlü.
Temirqazıq Kawkaznı Qışı da bola, yazı. Köbü mal saqlap yaşay, Sawdüger ete azı.
Hawalı yerleri bar, Türlü suwları bulan. Kawkaz tawnu maʼdanın İşletme gerek ulan.
Paçalıqlar turalar Kawkazğa gözün satıp. Öz xalqında ilmu yoq, Maʼdanlar tura yatıp.
Kawkaz xalq da tüşünüp İşletiwler bir zaman. Har bawuğun tüz etme Özü berejek darman.
Har paçalıq da süye Gelip Kawkaznı alma. Birleri qabul tügül Özler de paysız qalma.
Biyler, xanlar boş bolup Turğan zamanlar getip, İlmusuz cahil xalqlar Aytğan-aytğanın etip.
Özler keplikde yaşap, Xalqğa zulmu etgenler. Aytğanıbız bola dep Hatdan ozup getgenler.
Zulmunu da artı bar Uzaqğa çabamı heç. Zulmuçu gişini işi Oñarılmas erte-geç.
Ne boldu, qayda getdi Mundağı biyler, xanlar? Dünyağa atı belgili Abumuslim şawxallar?
Çıqmağanday boldular Bu dünyanı yüzüne, Zulmu etip cıyğan maldan Kömek bolmay özüne.
Andan soñ orus biylep, Erkinlik boldu biraz. Xalq şulay xıyal etdi: Qış qısğardı, enni – yaz.
Ol da uzaqğa çapmadı, Zulmusun başladılar. Yiberilgen hakimler Namusun taşladılar.
Yolsuz işler yürütdü, Biylep qolğa alğan soñ. Ayroq da zulmusu artdı Şamil qolğa gelgen soñ.
Tarıq yerleni aldı, Qullanı erkin etdi. Barğan-barğan sayın İşleri hatdan ötdü:
Talğır atlar yürütdü, Maşin yollar saldılar. Paçalığı tüzelip, Qayda urunsa aldılar.
Namuslu adamlanı Yançıp maydan etdiler. Har yerde iş oñ bolup, Kämillikge yetdiler.
Töbenlemey amal yoq Har zat kämil bolğan soñ. Bir zamanda da bolmas Zulmuçunu işi oñ.
İlmu, hüner, ustalıq – Bular da taşıp tolğan. Taşığan tögüler dep, Atalardan söz qalğan.
Tögülmesdey işleni Bular xalqğa etgenmi? Bulardan görgen zulmu Unutulup bitgenmi?
Hakimleni muradı – Elge geltirmek ilıq. Xalqnı yağın sındırmaq – Bularda isbayılıq.
Neçik çıdap bolajaq Yürek yarılıp ölmey. Muslimannı onawun Bir mujuqğa teñ görmey.
Yüz gişiden inamlı Göre mujuqnu sözün. Ozoqda, neçik çoqur Qarğa qarğanı gözün.
Şu yolsuz zulmulanı Muslimanğa köp etdi. Çıdap bolmay bir tabun Türkge yaşama getdi.
Masxaramı gişige Ayrılmaq yaşawundan. Öz xalqını içinde Tapğanın aşawundan.
2.
Busa da geçikmedi Biraz rahatlıq boldu. Areseyni yüregi Gene qayğıdan toldu.
Bizge etegen zulmular Öz başlarına yetdi. Qoççaq yapon bulanı Yançılğan itdey etdi.
Bir miñ toğuz yüz üçde Yapon çığıp daw etdi. Hatsız ullu daw boldu, On segiz aydan bitdi .
Orusnu şulay yançdı Dağı baş götermesdey. Köp ullu işler etdi Aytıp da bitdirmesdey.
Portartur krepostun, Xarbin degen şaharın, Saxalin, Mançjurya – Qaldırmay aldı barın.
Neçe yüz mingin qırdı, Neçesin yesir aldı. Ökürgen Areseyni Buzmağa biraz qaldı.
Ullu ajayıp iş bolğan Bu yanda etgen işi. Olar etgen hünerni Aytıp bitdirmes gişi.
Dağı da ullu tamaşa Mukrende etgen dawu. Asgerlerin köp qırğan, Qolğa barğanlar sawu.
Baltıqdağı flotun Qara deñizge salğan. Yerine yetme qoymay, Buzup yaponlar alğan.
Mina bulan tolturğan Qara deñizni için. Bir de qoymay taydırğan Bulanı deñiz güçün.
Qaysın-birin aytayım Olanı etgen hünerin: Qızıl qanğa boyadı Mançjuryanı barın.
Bek hünerli xalq eken Negetine yetdiler. Tezde tüzlemes yimik Areseyni etdiler.
3.
Özünü geregidey Yaponğa yeñilgen soñ, Bayağı qara xalq da Munu halın bilgen soñ.
Zulmuda ösgen xalqlar Soñ başın biylediler. İç aradan qawğa etip, Erkinlik tilediler.
Dawnu bitme de qoymay Xalq tiledi erkinlik. Paçalıqnı içinde Bir kepde bolsun teñlik.
Ixtiyarında bolsun Har kimni canı, malı. Xalq oylaşmay bolmasın Bu paçalıqnı halı.
Peterburgda wakiller Elden saylanıp barsın. Tiyişli ixtiyarın Ne yol bulan da alsın.
Bir miñ toğuz yüz üçde On yetti dekabrde Paça erkinlik berdi Paçalığı bar yerde.
Har kim ixtiyarında Bek paraxat yaşasın, Uru-muru etmesin, Öz qıyının aşasın.
Orus, cuhut, musliman Ermeni, gürjü, pelek Bir yimik başğa bolmay Teñlikde bolma gerek.
Yazmaqda, oxumaqda, Süygen dinge girmekde Ixtiyarlıq berilsin Qayda da erkin yürümekde.
Yeri yoq mujuq xalqğa Paçalıq yerden bersin Yüregin salıp haqğa, Xalq süygen dinge girsin.
Xalqğa süyünçlük tüşdü Erkinlik berilir dep. Hakimleni işleri Zulmusuz yürülür dep.
Netsin olar süyünmey Paça erkinlik berdi, Neçese miñ çuwaşlar Musliman dinge girdi.
Peterburgğa barmağa Deputatlar saylandı. Birler ayırıp bolmay Xıylı zaman aylandı.
Har bir yerden wakiller Yetişdiler dumağa. Ministrler qaradı Esgi ayıbın cuwmağa.
Bek erşi göründüler Wakilleni gözüne. Qoççaqlar tıñlamadı Ministrler sözüne.
Eki-üç ay bu wakiller Taymay sözün aytdılar. Miskin duma tez öldü, Bajarılmay qaytdılar.
Dumanı tez buzdular Ministrleni sudu. Şul mahrüm dumadadı Xalqnı ullu umutu.
Qaytdı yazıq wakiller Bajarılmay muradı. Qulaq salıp turğan xalq Ne boldu dep soradı.
Ne söylep, ne eşitgen – Qaraxalqğa aytdılar. İşleri oñarılmay Paşman bolup qaytdılar.
Munu görüp qaraxalq Yañıdan bunt etdiler. Güçlü gişiler qorqup Yat yaqlağa getdiler.
Zagranisağa getdi Wüide bulan Durnawu. Neçesin öltürdüler Hali de qorquwda sawu.
Areseyni içinde Qan tolqunlar oynadı Bulağa duşman xalqlar Qırdan qarap yaynadı.
4.
Har yerde qan tögüldü Günahsız getgen yazda. Yolsuz işler köp boldu Ayroq bizin Kawkazda.
Ermeli bulan qajar Kawkazda daw etdiler. Zulmuçu it hakimler Muradına yetdiler.
Neçese miñler öldü Eki yaqdan bu dawda. Bir qarawsuz taşlandı Qırda ölgen de, saw da.
Har bir yaqğa tıñlasañ, Dinamitler atıldı. Şulay güçlü Aresey Qan deñizge batıldı.
Gene finländiyalar Ullu erkinlik aldı. Zulmuda ösgen başğa xalq Bitmes qawğada qaldı.
Añlawlu asil adamlar Köbü Sibirge getdi. Aziz ata yurtu uçun Canların qurban etdi.
Birleri watan uçun Canın otğa taşladı: Soñ bayağı hakimler Xalqnı qısma başladı.
El uçun girişgen dep, Neçeleni öltürdü. Qara xalqnı başına Köp qıyınlıq geltirdi.
Polewoy sudlar çıqdı Öltürmege, asmağa, İstrajnikler çıqdı Xalqnı boynun basmağa.
Soñ bolmajaqnı bildi Bu zatlarından payda. Zulmu ötgen qara xalq da Bu işge tıñlar qayda.
Dumanı cıyma süyüp Erterek mağlum etdi. Şu ozğan eki-üç yıl Qalamalıqda getdi.
Biraz qarap turayıq Ne bolur Dumanı işi. Hali de bajarılar dep İnanma bolmas gişi.
Getgen yılğı Dumada (Paydası çı bolmadı). Neçik de xalqnı köbü Gözün açmay qalmadı.
Tüzlemege gerekni Köbüsü añladılar. Bilegenni sözüne Başğalar tıñladılar.
Bizin muslimanlar da Bıltır Nijniyge barıp, Ullu cıyın etgenler Kirege nomer de alıp.
Neçik etme gerekni Söylegenler cıyılıp. Xalqı artda qalmaqğa Yürekleri qıyılıp.
Şunda bular oylağan Birigip qartı-yaşı, Xalqnı oxutma gerek dep: İlmu – har zatnı başı.
Xalqğa ilmu yaymağa Tınç planlar oylağan Usul cadid bulan Oxutmaqnı saylağan.
Oylap etgen şartların Yazıp kitaplar etip, Qaytdılar üylerine Sözlerin bek begitip.
Bir tabun añlawsuzlar Bulağa qarşı turup, Bilmegen awam xalqnı Özlege qarap burup.
Tatıwsuzluq yürüte Arağa sözler salıp. Tüzelgenligin süymey Öz paydasına qalıp.
Birewler zat da añlamay Ne buzuqdan, ne tüzden. Birleni aytğanın etse, Tüzelmejekler tezden.
Öz qaydasına qarap Söylegenlerde ayıp. Saw xalqnı zayıp etip Qoyma yaramas yayıp.
Ayıqmay yuxlap turmaq Xasmı busurman xalqğa?! Oxumaqnı geri urğan, Qarşılıq ete haqğa.
Bilgenge bilmegenler Yaramas qarşı turma. Mağa zaral bola dep Xalq paydasın geri urma.
Dört de yaqğa qarayıq Başğa milletler nete. Har zatdan aldın yerli Oxumağa qast ete.
Xadirin bilgen xalqlar Gündüz de oxuy, geçe de. Tarıq qadar köp etgen Maktaplanı neçe de.
Bar xalqdan alğa getgen Amerikalanı işi. Olardağı maktapnı Hisabın bilmes gişi.
Neçe ullu işlege İlmu bulan yetgenler. Barğan sayın artdırıp Hatdan ozup getgenler.
Payda bulan zaralnı Gerti oylaşıp añlasa. Añlawlu adamlanı Sözlerine tıñlasa;
Bek yaxşı edi barışı Xalq ittifaqlıq etip, Şulaylıq bulan tursa Zamanlar bara getip. Bir tabunlar qast etip Maktap açıp dars berse; Oxumaqnı paydasın Oxumağanlar görse:
Awam xalq gözün gerip Paydalı ekenni añlap, Tüşünse yürümesler Kim aytsa, oğar tıñlap.
Bir tabunlar bulay dep Yaramas taşlap qaçma. Astalıq bulan gerek Xalqnı gözün açma.
Asta-asta oxuy tursa, Añlawlu yaşlar yeter. Yıldan-yılğa qoşulup Millet qayğısın eter.
Tüzelgen başğa xalqlar Barı da şulay etgen. Daim çalışa turup, İlmulu bolup görgen.
Busurmanlar da gerek Biraz namus etmege, Başğalanı artından Çaltlıq bulan yetmege.
MANAYĞA CAWAP.
Hali oxulağan küyge Aytalar yañı usul dep. Awrupalardan çığıp, Xalqğa yayılğan yol dep.
Dünyağa ilmu yayğan Awwal araplar bolğan. Awrupalar ilmunu Muslimanlardan alğan.
Araplardır awwaldan Gözün açğan dünyanı. Qarasa, tawarixler Açıq görsete anı.
Bağdad bulan Misride, Andan soñ Andalusda İlmuğa yabuşğanlar Cazairde, Tunusda.
Araplardır dünyağa Madaniyatnı salğan. O zamanda Awrupa Qara xalqğa hisap bolğan.
İlmu izlep yürügenler Dört de tarapğa getip, Yunandan, Hindustandan Kitaplar tarcuma etip.
İbnuruş, İbnusina, Qazali, İbnuxaldun İlmu qanunnu yayğan Awrupalardan aldın.
Awrupanı ustazı Şo adamlar bolğanğa, Özler mükürlük ete İlmu alardan qalğanğa.
Bağdad xilipalanı Halaku xanlar buzğan, Etgen pasatlıqları, Zulmusu hatdan ozğan.
Neçe yüz miñ kitapnı Dijla suwğa taşlağan, Soñ Bağdad xalipalıq Töbenlenme başlağan.
Andan soñ Andaluslar Bek örlenip getgenler, İlmu, ustalıq bulan Ullu işler etgenler.
Ğarnatadağı üyler Taman anı bilmege, Har yılda yawrupalar Bara anı görmege.
Bir zaman muslimanlıq Töben qarap barğan soñ, Ökürgen Andalusnu İspanya alğan soñ.
Neçe miñ kitap tüşgen İspanyanı qoluna. Alar yürüp bolmağan Araplanı yolunda.
Soñ fransuzğa tüşüp, Bular bek qast etgenler. Biraz zaman da getmey, Hatdan ozup getgenler.
Andan soñ muslimanlar Biraz töbenlengenler. Awrupalar örlenip, Araplanı yengenler.
İttifaqsızlıq buzğan Muslimanlanı arasın, – Taza bilme süygenler Tawarixge qarasın.
Payxamardan hadis bar İlmunu biligiz dep. İlmu kitapda busa, Üyrenip geligiz dep.
İlmu eki türlüdür: Birisi – ilmulabdan, Dağı da bilmege borç, Ekinçi – ilmuladyan.
Ol ayırıp aytğanmı Fiqğu bilse taman dep, Hikmat, handasa, tarix Oxumağız, yaman dep?
Cağrafya, ğandasa Ryazyat, tabiat, Şo zamanlarda bola Oxuma tiyişli zat.
Hikmat, tabiat, tarix Tafsir hadisge gerek, Hisap ilmu bilmese, Faraizden köp arek.
Ayroqda bu zamanda Bular bolmay yararmı? Bular oxulajaq dep Adam qıñır qararmı?
Awwal şo yolda bolğan, Yañı degen ne xabar, Barı da buruñu ilmu, Yañı çıqğan ne zat bar?
Qurʼanıbız şo Qurʼan, Alipler de bayağı, Tek hali kemigen zat – Ustazlanı tayağı.
Bir tınç küyde oxula, Yaşğa rahatlıq bere. İstol-şanjalda oxuy dep Birewler erşi göre.
Suwuq cabarda olturup, Kitabın salıp tizge, Dört büklenip enkeyip, Oxumaq parzmı bizge.
Yaşlanı çarxın buzmay Rahat oxusa qolay. Bizde bolmağan bulan, Başğa yerlerde şolay.