Canşah
tarcuma 1911
Meni atam Kabil wilayatda Bani Şahlan degen xalqnı paçası edi, atı da Tayhamus edi. Köp yerge paçalıq etip, Maşrıqdan✻ Mağribge✻ yetişgençe hukmusu yürüy edi. Özü köp adilli adam edi. Busa da bir de awleti yoq edi. Özüm ölgen soñ paçalığımnı, tacım-taxımnı biylemege bir awletim bolğay edi, dep onu köp qayğısı bar edi. Bir gün alimleni, yulduzçulanı cıyıp: «Meni yulduzuma qarağız, meni dünyada awletim bolajaqmı?» – dep soradı. Alar da kitapların açıp qarap: «Seni bir erkek awletiñ bolajaq Xorasannı paçasını qızından», – dep cawap berdiler. Paça süyünüp, alanı köp zat da berip yiberdi. Paçanı Aynuzar degen bir waziri bar edi. Çaqırıp ağar yulduzçular aytağan söznü aytıp:
– Sen Xorasannı paçası Bahrawan paçağa barıp, şu yulduzçular aytğannı da aytıp, qızın özüñ bulan gebin de qıyıp alıp gel. Men seni wakil etdim, – dedi. Bahrawan paçağa 1500 yük yalan sıylı cawhar, altın, gümüş, türlü sawğatlar hazir etip, kağız da yazıp, wazirni yolğa çığarıp yiberdi. Wazir de yürüp bir xıylı günden Xorasannı yuwuğuna yetişip, Wahrawan paçağa özünü gelgenin belgili etip, adam yiberdi. Bahrawan paça da eşitip, özünü wazir-wakillerin, köp qonaqların yiberip, Aynuzar wazirni aldına çığardı. Bular da wazirge yoluğup, köp ullu sıy-hürmet bulan, wazirni qonaq etip, bir-neçe günden şaharğa alıp geldiler. Wazir paçanı yanına barıp, soraşıp bitgen soñ, özünü paçası yazğan kağıznı berdi. Bahrawan paça kağıznı oxup, içinden muradın bilip, köp süyünüp, wazirge aytdı:
– Sağa süyünç, seni muradıñ bitdi. Tayhamus paça canımnı tilese de qızğanmas edim, – dedi.
Tez turup barıp qızğa da, anasına da oylaşdı. Olar da:
– Özüñ süygenni et, – dep cawap berdiler. Paça gelip Aynuzar wazirge alanı raziligin añlatdı. Şulaylıq bulan wazir munda eki ay turup, bir gün wazir paçağa aytdı:
– Endi sen bizge getmege iznu berseñ, yaxşı bolur edi. Tayğamus paçanı da gözü yoldadır, – dedi. Paça:
– Köp yaxşı bolur, – dep toyğa tarıq bolahan zatlanı da hazir etip, ullu toy etip, keşişler gebin de qıyıp, qızın köp sep de berip hazir etip, Aynuzar wazirni qoluna tapşurup, köp qul-qarawaş da berip, yolğa saldılar.
Wazir de bir neçe gün yürüp, özünü şaharına yuwuq bolğanda, Tayğamus paçağa özünü gelegenin belgili etip bir adam yiberdi. Paça süyünüp, xalqın cıyıp, aldına adamlar çığarıp, şaharğa ullu toy bulan geldiler. Şulay köp zaman toy etip, paça qıznı yanına barıp, muradına yetişdi. Köp zaman da getmedi, Allahnı qudratı bulan paçanı qatını yaşğa toqtadı. Aylar-günler getip, yaş tuwmağa zamanı yetip, bir gün paçanı qatını aynı 14-nçü geçesinde yimik sıpatı bulan ulan yaş tapdı. Paçağa xabar etdiler. Süyünüp ullu alimleni, yulduzçulanı çaqırıp, şu yaşnı yulduzuna qarağız, ömüründe ne görejek eken, dedi. Alar da qarap:
– Köp nasipli bolajaq. Busa da 15-ne çıqğanda, bir az qıyınlıqlar görejek. Şo zamanda ölmey qalsa, atasından da ullu paça bolajaq, – dediler. Paça da süyünüp yaşğa Canşah dep at qoyup, digizalağa berip:
– Yaxşı saqlağız, – dep buyurdu. Yaş da günden-gün köp ösüp, beş yaşına çıqğanda atası oxumağa saldı. Oxup Incilni de yaxşı bilip, andan soñ atğa minmek, oq atmaq, qılıç oynamaq yimik paçalanı ulanlarına tarıq bolağan zatlanı üyrenip, xalqnı arasında köp hünerli, batır yürekli bolup çıqdı. Paça munu hünerlerin eşitip, süyünedi. Bir gün paça askerine:
– Haw qıdırma çıqma gerek, – dep özü de ulanı Canşah bulan, askerleri bulan qıdırıp, eki günnü uzağında türlü canlar öltürüp, yürüy edi. Üçünçü gün ekinni waqti bolğan edi. Canşahnı aldına bir qubagiyik qarşı bolup qaçdı. Canşah quwalap getdi. Munu artından atasını qullarından yetti qul da askerden ayrılıp Canşahnı artından getdiler. Qaçıp barağan qubagiyik bir deñizge urundu. Bular yetişip tutayıq dep turağanda, qubagiyik deñizge tüşüp yüzüp, deñizni içinde bir qayıq bar edi, şoğar barıp toqtadı. Bular da qıyıqğa barıp, içine girip qubagiyikni tutup, qaytma turağanda, Canşah deñizni içinde bir ataw görüp, yanındağılağa:
– Şo atawnu görüp geleyik, – dedi. Alanı da bu aythannı etmese amalı yoq, qayıq bulan şo atawğa barıp, ari-beri aylanıp, geç bolğannı da bilmey qalğanlar. Geç boldu, endi qaytayıq dep qayıqğa minip yürüdüler. Qarañı bolup, adaşıp, qaysılay barağannı da bilmey, qattı yel de çığıp, bulanı deñizni ortasına alıp getdi. Bular da etme amal da tapmay, qayıqnı içinde yatıp, tañ qatğınça uxlap qaldılar. Bulanı getgenin atası bilmegen bolğan. Askerge: «Canşah qayda?» – dep soradı. Alar da:
– Bir qubagiyikni haydap getgen ediler, qaytıp gelmey tura, – dediler. Paça:
– Tez yaq-yaqdan izlegiz, – dep buyurdu. Bular da alğasap yaq-yaqğa çapdılar. Birleri Canşahnı atların saqlap turağan adamnı görüp, yanına barıp, Canşahnı soradılar. Ol:
– Qubagiyikni tutup, şo atawğa çığıp geleyik dep getgen edi, dağı ne bolğanın bilmeymen, – dedi. Bular da gelip paçağa aytdılar. Paça eşitip, yılap paşmanlıq etip, tez gemeler de hazir etip: «Deñizdegi atawlardan izlep tabığız!» – dep yiberdi. Özü de, askerin de alıp, qaytıp getdi. Anası da eşitip, yılap, betin-başın töbelep, köp paşman boldu. İzlep çıqğan adamlar da on gün qıdırıp, bir şegin de bilmey, qaytıp geldiler. Bular bulay tursun, biz geleyik Canşahğa.
Canşah yanındağı altı da qulu da bulan deñizni içinde qaysılay barağanın da bilmey yürüy edi. Bir qattı yel çığıp, bulanı eltip, bir atawğa urdu. Bular da şo atawğa çığıp, bir tatawulnu yağasına geldiler. Qarasa, olturup bir adam bar. Bular oğar salam berdiler. Bayağı adam quşnu tawuşu yimik tawuş bulan bulağa söyledi. Bular tamaşa bolup qarap tura edi. Bayağı gişi birden eki yarılıp getip, bir gesegi bir yaqğa, birdağı gesegi bir yaqğa tüşdü. Bir zamanda qarasa, bulay adamlar köp tabun bolup bulanı üstüne bağıp çabıp geldiler. Bular da tez qayıqğa bağıp qaçdılar. Bayağılar yetişip, bulanı üçewün tutup şossahat aşadılar. Canşah qalğan üç yoldaşı bulan deñizni içine bağıp eşip yürüdüler. Köp aç da bolğan ediler. Bayağı giyikni soyup, şonu da az-maz bişirip, geçe-gün yürüp, axırı bir atawğa yetişdiler. Qarasa, atawnu içinde terekler, ağıp barağan suwlar, bir cennet yimik ataw eken. Canşah yoldaşlarına:
– Siz şu atawğa çığıp, ne bar ekenni görüp geligiz, – dedi. Bular da çığıp qıdırıp yürüy ediler, arekden bir yurt görüne, barıp qarasa, marmardan işlengen bek ullu qalalar. Şişadan etilgen üyler, cennet yimik türlü yemişleri bulan bir baw, türlü tawuşlar bulan çarnap turağan quşlar, bawnu içinde deñiz yimik ullu suw, suwnu yağasında kökge yetegen bir qala, qalanı içine girip qarasa, aylanıp salınğan şanjallar, ortalıqda altından etilip, cawharlar bulan yaraşınğan bir tax bar. Bular bu zatlanı ariwlügün görüp, içinde adam yoq bolmaqlıqğa tamaşalıq etip, qaytıp Canşahnı yanına gelip, özler görgen zatlanı aytdılar. Canşah men de barıp göreyim dep, bular bulan barıp, qalanı içine girip, yemişlerin aşap, ari-beri qıdırıp, geç bolğanda üyge girip, Canşah taxğa minip, yoldaşları da şanjallarda olturdular. Özünü atası-anası, alanı arasındağı ayawluluğu esine gelip, paşman bolup, yılap, yoldaşları da buğar qarap yılap turağanda, deñiz yaqdan bir ull u tawuş çığıp getdi. Bular ne tawuş eken dep qarasa, ceñertki yimik bolup atawnu biylep, maymunlar gelgenin görüp, bek qorqdular. Maymunlar bulanı yanına gelip, köp ullu hürmet bulan bulanı aldında yer öbüp, toqtadılar. Bir tabunu çığıp getip, alıp gelgen qubagiyikleri bolğan eken, tez harakat etip soyup, sıdırıp, otlar yağıp bişirip, altın boşğaplağa salıp, bulanı aldına geltirip, bulağa aşağız dep işara etdiler. Canşah taxda yoldaşları bulan aşamağa olturdu. Bular bulan maymunlar da olturup, aşap bitgen soñ, tepsini taydırıp, soñ türlü yemişler geltirip, andan har kim tarığın aşap toyup, Allahğa maqtaw etdiler. Canşah maymunlağa işara bulan: «Bu ne yerdir? Munda ne etesiz?» – dep soradı. Maymunlar işara bulan:
– Bu yer Suleyman payxammar yaraşdırğan yer. Yılda bir keren ol munda gelip, yalqğanın yazıp gete, – dep añlatdılar. Dağı da maymunlar Canşahğa:
– Sen bizin paçabızsan, sen ne buyursañ, biz etejekbiz, aşağız, içigiz, süygen küyde turuğuz, – dep añlatıp çığıp getdiler. Bular da paraxat yatıp tañ bolğunça uxladılar. Tañ da qatdı. Maymunlanı ulluları dört maymun bar edi. Alar wazirleri busa yaray edi. Başlap alar Canşahğa girip, yer öbüp, qol qawuşdurup turdular. Alardan soñ askerler gelip, alar da paçalağa etmege tarıqlı bolağan sıylı ikramın etdiler. Soñ o maymunlardan birleri köp ullu atlar yimik itler alıp geldiler. İtleni başında şınjırları bar, maymunlar Canşahğa da, yoldaşlarına da:
– Bu itlege minigiz, – dep işara etdi. Canşah da, yoldaşları da bayağı itlege minip, maymunlar da birleri itlege minip, birleri yayaw yürüp, deñiz yağağa geldiler. Canşah qarasa, özler gelgen qayıqnı suwğa batdırıp qoyğanlar. Munu görüp Canşah:
– Bulay nege etdigiz? – dep soradı. Maymunlar:
– Siz qaçıp getmesin dep etgenbiz, – degen işaranı etdiler. Canşah yoldaşlarına aytdı:
– Endi bizge bulardan qutulmağa amal yoq. Allah yazğannı görürbüz, – dep, maymunlar bulan deñiz yağalap yürüdüler. Bir tatawulğa yetişdiler. Tatawulnu aldında bir biyik taw bar, tawnu qurşap alğan «ğul» degen cinlerden bir taypasın görüp, Canşah:
– Bular ne zatlar? – dep soradı. Maymunlar aytdılar:
– Bizin duşmanlarıbız, biz hali alar bulan daw etejekbiz, – dep añlatdılar. Canşah ol ğullanı ulluluğun, erşiligin görüp, tamaşalıq etdi. Birlerini başı ögüznü başına, birlerini başı tüyeni başına oşay. Özler atlağa mingenler, qarap ğullar maymunlanı görgende üstüne çabıp, tatawul yağağa gelip, ullu taşlar alıp, maymunlar da alağa, alar maymunlağa, taşlar atıp daw etip yiberdiler. Axırı ğullar maymunlağa güç etmege başladı. Soñ Canşah yoldaşlarına:
– Tez harakat etip, cayalarığıznı oñarıp, ğullağa atığız – dedi. Alar da qarap urup, urğan-urğanın öltürüp yibergen edi, ğullar çıdap bolmay buzulup qaçdılar. Maymunlar da quwalap xıylı ari çığardılar. Ğullardan köbüsü halek bolğan ediler. Maymunlar süyünüp Canşahnı ayağına yığıldılar. Soñ Canşah maymunlar bulan bir tawğa getdi. Canşah qarasa, marmar taşdan etilgen bir sın bar, üstüne yazılğan:
«Ay, şu yerge gelgen adam, sen bil, sen şunda turğan çaqı maymunlanı paçasısan. Sen mundan getme süyseñ de köp ullu qıyınlıq görmey getip bolmajaqsan. Gün tuwar bağıp getseñ, üç aynı uzağına ğullanı, arslanqaplanlanı arasında yürüp, artda Bahrulmahitge urunajaqsan. Gün batar bağıp yürüseñ, dört ay yol yürüp, xomursğa qolğa yetişejeksen. Wöre, alardan saq bolma gerek. Andan soñ ot yimik yanağan bir tawğa yetişejeksen. Dağı da on gün yürüp, oq yimik qattı ağağan bir tatawulğa yetişejeksen. Ol tatawulnu suwu har soñugün aqmay toqtay. Şo toqtağanda tügül ese ondan gişi ötüp bolmay. Ol tatawulnu ari yağında bir cuwut şahar bar. Şo şaharda bolmasa o yaqda dağı adam yoqdur. Bu sözleni de Suleyman payxammar yazğan», – dep sınğa yazılğan. Canşah bu yazıwlanı görüp, yoldaşlarına aytıp, bek paşman bolup, Allahnı hukmusuna razi bolup, maymunlanı da alıp, qalağa qaytdılar. Canşah yıl yarım maymunlağa paçalıq etip turdu. Zaman-zamanda çığıp, qıdırıp yürüy ediler. Qayda barsa da maymunlar da yürüy edi. Bir gün Canşah maymunlanı da alıp haw qıdıra çıqdılar. Köp zaman yürüp, bayağı sınğa yazılğan xomursğa qolnu yanına yetişip, on gün şo yerde aşap-içip turdular. Bir geçe Canşah yoldaşlarına aytdı: «Biz qaçan bolğunça bulay turayıq. Meni esime bir zat gele: biz mundan qaçıp xomursğa qoldan ötüp, şo cuwut şaharğa barayıq. Ondan özübüznü yeribizge çığarbız», – dedi. Olar da: «Köp yaxşı bolur», – dep geçeni xıylısı getgençe turup, maymunlanı da uxlatıp, sawutların da baylap, itlege de minip yürüdüler. Tañ qatğanda maymunlar uyanıp, bulanı qaçğanın bilip, yaq-yaqğa çabıp bulanı izlediler. Bir tabunu bulanı artından tüzlenip xomursğa qolğa bağıp çapdılar. Gün de göterildi. Canşahlar xomursğa qolnu içinden çığıp bitmegen edi. Maymunlar eşitip bulanı qurşap turağanda, itler yimik ullu xomursğalar çığıp ceñertgi yimik yayılıp, maymunlar bulan daw etip yiberdiler. Xomursğalanı biri bir maymunnu öltürüp boladı. Maymunlar beş-altısı cıyılıp bir xomursğanı öltüre edi. Şolay daw etip axşam bolğunça turdular. Axşam da boldu, Canşah yoldaşları bulan tañ qatğınça qaçdılar. Tañ da qatdı, qarasa maymunlar yetişip gele. Canşah yoldaşlarına:
– Endi qorqmağız, maymunlağa qılıç urup yiberigiz, – dedi. Olar da qarşı bolğanına urup, öltürüp, özler qaçıp yürüy edi. Bir ullu maymun bulanı birisin urup şo yerde öltürdü. Bular da şonda bir suw görüp, şoğar bağıp qaçdılar. Bir ullu xomursğa bulağa bağıp çapdı. Canşahnı bir yoldaşı urup xomursğanı öltürdü. Başğa xomursğalar yetişip, Canşahnı şo yoldaşın öltürdüler. Bir yaqdan xomursğalar, bir yaqdan maymunlar, bulanı qurşap alma turağanda, Canşah da qalğan bir yoldaşı da çeçinip tatawulğa tüşdüler. Canşah, bir terekni tamuru qarşı bolup, tutup, ari yağına çıqdı, yoldaşı ari-beri etip çığıp bolmay suw alıp getdi. Maymunlar da, xomursğalar da bir-biri bulan daw ete qaldılar. Canşah yoldaşlarından ayırılıp, yañız qalıp, bek paşman da bolup, axşam bolğunça şonda turup, axşam bolğanda bir anaqğa girip yaşınıp uxladı. Tañ bolğanda çığıp yürüp, yanağan tawğa yetişdi. Aç bolğanda yerdegi otlardan aşap, qursağın toyduradı. Şolay yürüp, soñugün toqtayğan tatawulğa geldi. Soñugün bolğunça tatawulnu yağasında yürüp turdu. Suw da toqtadı, Canşah çığıp, cuwut şaharğa barıp, oramda birewnü de görmey, barıp bir üyge girdi. Qarasa, adamları söylemey, aldına qarap turalar. Canşah bulağa:
– Men bir yolawçudum, bek aç da bolğanman, aşama zat yoqmu? – dedi. Bular işara bulan aş bar yerni görsetdi:
– Aşa, iç, wöre söyleme, – dediler. Canşah aşap, toyup, geçe boldu. Yatmağa yer görsetdiler. Paraxat yatıp uxladı. Erten turğanda üynü yesileri buğar xoşgeldi berip:
– Qaydan gelgensen? Ne adamsan? – dep soradı. Canşah:
– Kabil degen şahardanman, şulay işler gördüm, – dep, özü görgen qıyınlıqlanı aytdı. Üynü yessi cuwut tamaşalıq etip:
– Ömürübüzde sen aytağan şaharnı atın eşitmegenbiz – dedi. Tek uzaq yerden gelgensen. Sawdügerçilerden, Arabistandan, Yemen degen yerden gelebiz dep aytıp çı eşitgenbiz, – dedi. Canşah:
– O yerler mundan uzaqdamıken, – dep soradı. Cuwut aytdı:
– Ol sawdügerçiler eki yıl üç aydan yetişebiz dep aytalar, – dedi.
Canşah:
– Alar ne zaman gelir eken? – dep soradı. Cuwut aytdı:
– Gelegen yıl gelir, – dedi. Canşah eşitip, atasın-anasın, özünü erkekliklerin, alanı görmey uzaq turajağın oylap, yıladı. Cuwut aytdı:
– Yılama, bizin bulan öz yeriñde, üyüñde yimik paraxat turarsan. Ol kerwan gelgende seni alağa tapşurup yiberirbiz, – dedi. Canşah da netsin, amalı yoq, bular bulan yaşap turadı. Zaman-zamanda çığıp qıdıradı. Bir gün özünü adatında bazarğa çığıp qıdıra yürüy edi. Qarasa, birew qıçırıp:
– Ertenden tüş bolğunça qulluq etgen gişige 1000 altın da, bir qarawaş qız da beremen, – dep aylanıp yürüy. Heç bir gişi cawap bermey. Canşahnı esine gelip:
– Bir balah bolmasa tüş bolğunça etgen qulluqha 1000 altın da, bir qarawaş da bermes. Men görgen qıyınlıqlardan artıq tügüldür, men eteyim şu işni – dep oylap, bayağı qıçırağan gişige barıp:
– Men etemen şo qulluqnu, – dedi. Bu gişi Canşahnı alıp getdi. Bir ullu üylege girdi. Qarasa, bir cuwut sawdügerçi taxnı üstünde olturup tura. Canşahnı alıp barğan gişi ol sawdügerçige aytdı:
– Men üç aydan berli qıçıraman, heç cawap beregen gişi bolmağan, bu yaş bajarajaqman dey. Şunu alıp geldim, – dey. Sawdügerçi cuwut köp süyünüp, Canşahnı aldına ariw aşlar geltirip saldı, dağı da 1000 altın da, bir ariw qız da geltirip, Canşahnı yanında qoyup:
– Bizin qulluğubuz tañaladan soñ bolur, sen aşa, iç, – dep çığıp getdiler. Canşah geçe qız bulan da turup, tañ qatğanda hamamğa barıp, hamamdan çıqğanda, cuwut ariw opuraqlar da geltirip, Canşahğa giydirdi. Aş geltirdi, aşadılar. Soñ içgi geltirip, cuwut da Canşah bulan olturul içdiler. Axşam bolğanda cuwut arigi üyge çığıp getdi. Canşah bayağı qız bulan qaldı. Tañ qatğanda dağı da hamamğa barıp çığıp, aşap-içip bitgen soñ, cuwut Canşahğa:
– Bizin qulluqğa qarama gerek – dedi. Cuwut qulluqçularına buyurup, eki qaçır geltirdi. Birine cuwut, birine Canşah minip yürüdüler. Tüş boldu, bir ullu tawğa yetişdiler. Cuwut qaçırdan tüşüp, Canşahğa da tüş dedi. Canşah tüşdü. Cuwut bir arqan da, bir biçaq da çığarıp, Canşahğa:
– Sen mingen qaçırnı soy, – dedi. Canşah da etegin beline de qıstırıp, arqan bulan qaçırnı yığıp, soyup, dört ayağın da, başın da gesip taşladı. Cuwut aytdı:
– Sen şunu qursağın da yarıp, için de tazalap, içine girip yat, men tigip begeteyim, – dedi. – Bir sahat turarsan, soñ görgen zatıñnı mağa aytarsan, – dedi.
Canşah bu aytğan küyde qaçırnı qursağın yarıp, tazalap, içine girip yatdı. Cuwut da yarılğan yerin tigip, özü arek çığıp, yaşınıp turadı. Bir ullu quş gelip, bayağı qaçırnı etin göterip tawnu başına çığarıp, çoqup turağanda, Canşah bilip, tez qolundağı biçağı bulan yarıp qırğa çıqdı. Canşahnı görüp, quş uçup getdi. Canşah ari-beri qarasa, kökge yetegen bir biyik tawnu başında tura, dögereginde – qurup qalğan adam süyekler. Canşah bek buzulup: «La hawla wa la quwata» – dep yerge bağıp qarasa, cuwut tawnu tübünde cımçıq yimik görüne. Cuwut Canşahğa:
– Şondağı taşlardan mağa bir taş taşla, tüşegen yerin görsetirmen, – dep qıçırdı. Canşah da bir xıylını taşlap:
– Qayda, tüşegen yerin görset, dağı da taşlarman, – dedi. Cuwut bu taşlahan taşlanı xurjunğa tolturup, qaçırğa yüklep Canşahğa burluğup da qaramay, gelgen yolu bulan qaytıp getdi. O taşlar da yaqut, zubarjat, yalan bahalı cawharlar bolğan eken. Canşah tawnu üstünde yap-yañız qalıp, etgen işine hökünüp, yılap, şo yerde üç gün turdu. Dörtünçü gün turup, tawnu uzununa bağıp yürüdü. Aç bolğanda yerdegi otlardan aşap, şolaylıq bulan eki ay yürüp, tawnu etegine yetişdi. Bir suw aşağan yer tabıp, şondan sırğalap, köp qıyınlı küyde tawdan tüşüp, bir az yürügen soñ, cennet yimik terekleri, yemişleri bulan bir qolğa qarşı bolup, bek süyündü.
Yemişlerden aşap toyup, biraz yürüp bir ullu qalağa yetişdi. Qalanı qapusuna bardı, bir ariw sıpatlı qart gişi qapunu aldında olturup tura. Canşah barıp salam berdi. Qart da salamın alıp:
– Balam, oltur, – dep yer görsetdi. Canşah da olturdu. Qart:
– Balam, qaydan gelesen? Ne adamsan? Hali bolğunça heç adam balası bu yerge ayaq basmağan, – dedi. Canşah qartnı bu sözün eşitgende, özü görgen qıyınlıqlar esine gelip yıladı. Qart da:
– Balam, yılama, meni yüregimni awurtduñ, – dep, tez turup Canşahğa aş geltirdi. Canşah da aşap toyup, Allahğa maqtaw etip bitgen soñ, özünü işin başdan ayaq qartğa aytdı. Qart da paşmanlıq etdi. Soñ Canşah qartğa:
– Sen ne adamsan? Bu yer ne yerdir? – dep soradı. Qart:
– Bu yer, bu qalalar Suleyman payxammarnıki edi. Meni atım Şayxnasir. Men quşlanı paçasıman, Suleyman mağa quşlanı tilin üyretip, meni dünyadağı quşlağa hakim etten. Yılda bir keren şunda quşlar cıyıla. Men de barına da tegiş qarap, hukmu etip, yiberemen, – dedi. Canşah:
– Endi men neçik getermen? Mağa ne yaxşı? – dep yıladı. Qart:
– Balam, sen hali qap tawnu yağındasan, sağa getmege qıyın, quşlar gelse, men seni birisine mindirip yiberirmen. Olar gelgençe meni yanımda tur. Aşa, iç. Özüñ süygen küyde tur, – dedi. Canşah bir az paraxat bolup, qartnı yanında aşap-içip, terekleni arasında qıdırıp, yalqğanın yazıp, bir xıylı zaman turdu. Quşlanı gelegen zamanı bolup, bir gün qart aytdı:
– Endi quşlanı gelegen zamanı boldu. Men alağa yoluqma barayım. Sen yalqmay tur. Şu açğıçlanı sağa bereyim, üyleni açıp, içindegi zatlanı görüp, yıbanıp turarsan. Wöre-wöre, şu eşikni açmassan, – dep bir eşikni görsetip, meni buyruğumdan çıqma, payda tapmassan, – dep qattı buyurup getdi. Şayxnasir getgen soñ, Canşah eşikleni açıp, ondağı zatlanı görüp yürüy edi. Bayağı Şayxnasir açma degen eşikge geldi. Qarasa, başğaça ariw etilingen eşik, üstünde altın kiriti bar. Canşah:
– Şunu içinde köp tamaşa zatlar bolmasa, qart mağa açmassan dep aytmas edi, Allah yazğannı görürmen, – dep esine gelip, eşikni açıp, içine girdi. Qarasa, bir giççi köl, yağasında altın-gümüşden etilingen bir giççi qala. Terezesi yaqutdan, çabarına taş ornunda yalan cawhar tutulğan. Qalanı içinde, altından bir hawuz, yağasında etilgen türlü canlar, awuzlarından hawuzğa suw tögülüp tura. Dağı da altın-gümüşden türlü quşlar, awuzlarından yel girip, türlü tawuşlar bulan çarnap turalar. Hawuznu yağasında yaqutdan etilgen, qurulup turağan bir tax. Üstünde yaşıl daraydan etilip, inci-yaqut bulan torlanğan bir çatır, içinde Suleyman payxammarnı yabuwu bar. Dağı da qalanı aylanası baw, terekler, har türlü yemişler, ağağan suwlar, gül, rayhan, türlü ariw iyisli çeçekler bar. Canşah görüp tamaşa bolup, qıdırıp qaytıp, bayağı qalanı içindegi taxğa minip uxladı. Bir azdan uyanıp turup, qırğa çığıp terekleni tübünde, bir şanjal bar edi, şoğar barıp olturup turadı. Qarasa, hawadan uçup, ariw tüsleri bulanğı üç quş gelip, kölnü yağasındağı terekge qonup, ondan da yerge tüşüp, üstündegi quş keplerin çığarıp, suratlar yimik qızlar bolup, çeçinip kölge tüşüp, kirinip, bir-biri bulan talaşıp, yüzüp oynadılar. Canşah bulanı göre. Bular Canşahnı görmeyler. Bir xıylı zamay kirinip, oynap, soñ qırğa çığıp giyinip, bawğa girip qıdırıp yürüy ediler. Canşah bulanı yanına barıp, xoşgeldi berip:
– Siz ne canlarsız? Munda qaydan gelgensiz? – dep soradı. Qızlanı giççisi:
– Biz Allahnı awlağından gelgenbiz. Şu bawğa zaman-zamanda gelip, yalqğanıbıznı yazıp getebiz, – dedi. Canşah, yüregi şu giççi qızğa tüşüp, bek haşıq bolup aytdı:
– Men seni görgende canıma ot tüşüp, yüregim yanıp getdi. Sen meni şu yaşlığıma, men görgen qıyınlıqlağa yazığıñ çığıp, mağa bir qarasañ yaramaymı? – dedi. Qız:
– Tarıqsız söznü qoyup, yoluña tüşseñ yaxşı. Men seni tenging tügülmen, – dedi. Canşah qızdan bu söznü eşitgende yüregi güyüp, yılap bulay yırladı:
– Qaydan gelip göründüñ? Bawrumnu yaqdıñ meni. Haşıqğa yazıq sınmay Yüregiñ taşmı seni?
Taş da çartlama gerek, Meni halımnı bilse, Canımnı berir edim, Sağa qolumdan gelse.
Qızlar Canşahdan bu sözleni eşitgende külep, oynap, bek şat boldular. Canşah, bulağa aşlar, yemişler geltirip, aldına saldı. Bular da aşap-içip, geç boldu. Şu üyde, Canşahnı yanında qaldılar. Canşah, haşıqlığı artıp, bulanı yanından ayrılıp bolmay gözüne uxu girmey tañğa çıqdı. Tañ bolğanda, qızlar quş keplerin giyip, gögürçünler bolup uçup getdiler. Canşah, bulanı getgenin görüp yılap, bulanı artından şulay dep söyledi:
– Uzaq yolğa barasız, Görünmey azığığız. Men yazıq amalsızğa Çıqmaymı yazığığız?
Aşap, içip, yıbanıp, Uçduğuz qanat qağıp, Haşıqlıqnı otuna Men talaysıznı yağıp. Endi qaçan görürmen Seni ayday yüzüñnü, Canımnı tartıp alğan Muqnatisli gözüñnü.
Gülle yimik gözleriñ, Talday isbayı boyuñ, Soyawday barmaqlarıñ, Yazğan suratday soyuñ.
Dağı hökünçüm yoq edi, Ayday yüzüñnü görsem, Dua sama etersen, Görüşmey şulay ölsem,
– dep yırlap, haşıqlığı ötüp, etme amal tapmay, esden tayıp yığıldı. Şolay yığılıp taşlanıp turahanda, Şayxnasir quşlanı görüp, qaytıp gelip qarasa, Canşah görünmey. Bu qayda eken dep, ari-beri qaradı. Tabup bolmay. Bayağı eşikni açıp girgen busa yaray», – dep barıp qaradı. Eşik açılğan. Girip izlep qarasa, Canşah bir terekni tübünde esden tayıp yığılıp turağanın görüp, iyisli suwlar geltirip, betine sebip, Canşahnı ayıqdırdı. Canşah gözün açıp, ari-beri qarap, yanında Şayxnasirni görüp, hasiretligi artıp, yılap şulay dep yırladı:
– Bawğa çığıp turadım, Yañızlığımdan yalqıp. Qarasam üç quş gele Hawadan uçup sarqıp. Tuwra gelip qondular Şonda alma terekge. Görüp ürkmesinler dep, Men de çıqdım arekge.
Tamaşa türlü quşlar, Tabıp bolmayman ebin. Yerge tüşüp çeçdiler Üstündegi quş kebin.
Nür yimik qızlar bolup, Süyünüp yaynadılar. Çeçinip suwğa tüşüp, Talaşıp oynadılar.
Ayroqda bir giççisi Yaqdı yüregim mayın. Ot tüşe yüregime, Esime gelgen sayın.
Qarağay yimik boyu, Almaday qızıl engi. Dünyanı qıdırsa da Heç qarşı bolmas teñi.
Tartılğan qara qaşı, Tolğan ay yimik yüzü. Ölünü tirgizirdey Şekerden tatli sözü.
Oq yimik kirpikleri, Kapurdan aq sıpatı. Taza on dört yaşında, Soradım, Şamsa atı.
Endi şo qıznı süyüp, Yanaman da güyemen. Meni şulay öltürmey, Bir ep etseñ süyemen.
Dağı görürmenmiken, Eki gözüm yol qaray. Sen bir kömek etmeseñ, Yanıp ölsem de yaray.
Şayxnasir bu sözleni eşitgende:
– Balam, men çi sağa şu eşikni açma dep onça aytğan edim. Sözümnü nege tutmadıñ? Bu ne xabardır? Açıp ayt, – dedi. Canşah qızlar gelip suwda kirinip oynağanın, alanı birisine haşıq bolğanın aytdı. Şayxnasir:
– Alar cin qızlar, yılda bir gelip şunda oynap, yalqğanın yazıp geteler, – dedi. Canşah:
– Alanı yeri, turağan şaharı qaydadır? – dep soradı. Şayxnasir:
– Wollah, balam, bilmeymen, şolay gelip geteler, sen anı qoy, quşlaha aytğanman, seni üyünge eltejek, – dedi. Canşah:
– Men mundan getsem, ölsem de yaray. Getip bolmajaqman. Yılda bir keren busa da şo qıznı sıpatın görüp tursam da qolay, – dep yılap, Şayxnasirni ayağın öbüp, – Sen mağa bir kömek et, – dedi. Şayxnasir:
– Wollah, balam, men alar qaydan gele, qayda turağannı çı bilmeymen, busa sen gelegen yıl bolğunça aşap-içip tur. Alar gelejek zaman bolğanda, bawğa çığıp, bir terekni tübünde yaşınıp turarsan. Alar çeçinip, suwğa tüşgende, özüñ süyegen qıznı quş oprağın alıp saqlarsan. Alar seni görgende, qırğa çığıp, sen oprağın alğan qız sağa yalınar wa meni oprağımnı ber, dep tiler. Soñ yüregiñ boşap nagäh oprağın berseñ, ol qızdan payda yoq. Ömürüñde görüp bolmassan. Sen oprağın alğanda, men gelgençe saqlap turarsan, men sizin yaraşdırarman. Meni qolumdan gelejek şu.
Canşah Şayxnasirden bu söznü eşitgende, biraz yüregi paraxat bolup, ekinçi yıl bolğunça şonda qaldı. Aylar, günler getip, quşlar gelegen zaman bolup, Şayxnasir Canşahğa:
– Men quşlağa yoluqma baraman, wöre, men sağa aytğan zatnı unutma, – dep, bek qattı nasihat etip getdi. Bu getgen soñ, Canşah bayağı bawğa girip, bir terekni tübünde yaşınıp, bir gün, ekinçi gün, üçünçü gün qaradı. Qızlar gelmeygenni görüp, bek paşman bolup, taza umut üzüp turadı. Ekinni waqti bolğan edi. Qarasa, bayağı quşlar gelegeni göründü, süyünüp, neçik de tawuş çığarmay yaşınıp qarap turadı. Canşah bulanı göre, bular Canşahnı görmey edi. Çeçinip, bayağı kölge tüşüp, biri-biri bulan oynap yürüy edi. Ullusu aytdı:
– Bizge yaşınıp qarayğan gişi bolmağay edi. Biz çi erkin oynaybız, – dedi. Ortançısı aytdı:
– Munda kim bolsun, bu yerge heç adam, ya cin gelmegen, – dedi. Giççi qız:
– Yaşınıp turağan gişi bolsa da meni qoyup sizin birigizni de almajaq. Nege qorqasız, – dep küledi. Şolay oynay, küley turup, suwnu ortasına barğan ediler, bir oñlu tüşmesmiken dep turağan Canşah tez turup, çabıp gelip, Şamsanı quş oprağın aldı. Qızlar munu görüp, suwğa yaşınıp, yağağa yuwuq gelip qarasa, on dört geçesindegi ay yimik ariw sıpatı bulan bir yaş Şamsanı oprağın alğanın görüp:
– Sen ne adamsan? Bizin opraqlanı nege alasan? – dep soradılar. Canşah aytdı:
– Siz qırğa çığığız, meni xabarımnı aytarman, – dedi. Şamsa aytdı:
– Ay gözümnü nürü, yüregimni yemişi, sen meni opraqlarımnı ber, giyinip qırğa çığayım, yalanğaç çıqmaq ariw tügül, – dedi. Canşah aytdı:
– Men seni opraqlarıñnı Şayxnasir gelmey turup berip bolmajaqman, meni şulay yazıq etip öltürme, mağa bir yazıqsın, tileymen, – dedi. Şamsa aytdı:
– Busa sen bir az ari tayıp tur, bu qız qardaşlarım çığıp giyinsinler, meni üstümnü yapmağa bir opraq bersinler, – dedi. Canşah ari tayıp turdu. Qızlar çığıp giyinip, Şamsağa da bir opraq berip, Şamsa da giyinip, Canşahnı yanına geldi. Qarasa, Canşah taxnı üstünde olturğan. Ay yimik onu sıpatı balqıp turağannı görüp, Şamsa Canşahnı yanına barıp:
– Sen meni opraqlarımnı nege aldıñ? Sen ne adamsan? – dep soradı. Canşah Şamsanı özünü yanına gelip görgende, haşıqlığı artıp, bir cawap da aytıp bolmay yıladı. Şamsa Canşah özüne haşıq ekenin bilip, turup Canşahnı yanında olturup, yeñi bulan gözyaşın sibirip:
– Ay gözümnü nürü, yılawuñnu qoy, xabarıñnı ayt, – dedi. Canşah özünü Şamsağa haşıq bolğanın, bir yıldan berli özü uçun üyüne de qaytmay şonda turağanın aytdı. Şamsa bu sözleni eşitgende biraz küstünüp aytdı:
– Sen mağa alay haşıq bolsañ, meni oprağımnı ber, giyip bu qızardaşlarım bulan üyüme barıp, seni halıñnı atam-anama da belgili etip, qaytıp geleyim, soñ seni de alıp, seni yeriñe barırbız, – dedi. Canşah bu sözleni eşitgende bek qattı yılap:
– Meni şulay zulmu etip öltürmege sağa yararmı? – dedi. Şamsa:
– Men seni nege öltüremen? – dep soradı. Canşah:
– Sen şu opraqlarıñnı giyip, meni yanımdan ayrılsañ, men şo sahat ölejekmen, – dedi. Şamsa bu sözleni eşitgende külep Canşahnı quçaqlap, eki gözünü arasından öbüp aytdı:
– Sen paşman bolma, men sen aytğannı etermen, – dedi. Qızlanı ullusu turup bawdan türlü yemişler geltirip, aşap-içip, oynap külep turadı. Canşah bek ariw sıpatlı, isbayı boylu yaş edi. Şamsa:
– Wollah, hali men de seni köp süyüp turaman, ölgünçe senden ayrılma bolmajaqman, – dedi. Canşah bu sözleni eşitgende, biraz yüregi paraxat bolup, tişi irjaydı. Şulay aşap-içip turağanda, Şayxnasir quşlanı görüp, qaytıp bulanı üstüne geldi. Bular da turup Şayxnasirge hürmet etdiler. Şayxnasir bular bulan soraşıp, özü de olturup, bulağa:
– Olturuğuz, – dedi. Şayxnasir Şamsağa:
– Bu yaş seni köp süygen, özü de ullu adamlardan. Atası Kabil wilgätnı paçası. Men sağa bek tileymen: şunu yazıq etme, – dedi. Şamsa:
– Baş üste, sen aytğannı etermen, – dedi. Şayxnasir:
– Busa sen buğar xıyanat bolmajaqğa ant et, – dedi. Şamsa da ölgünçe Canşahğa xıyanat bolmajaqğa ant etdi. Bular da süyünüp qaldılar. Birewü eki de qız üyüne qaytıp getdiler. Canşah da, Şamsa da Şayxnasirni yanında üç ay turdular. Bir gün Şamsa:
– Endi seni yeriñe barma süye edim. Anda ata-anañnı yanında toy da etip, gebin de qıyar edik, – dedi. Canşah:
– Köp yaxşı bolur – dep, barıp Şayxnasirge:
– Endi yeribizge getme süye edik, – dep Şamsa aytğan sözleni de aytıp oylaşdı. Şayxnasir:
– Yaxşı bolur, – dep, Şamsanı yanına geldiler. Şayxnasir Şamsanı yanına gelip:
– Canşah bulan getme süyemisen? – dedi. Şamsa:
– Endi barıp, Canşahnı atasın görsek yaxşı bolur edi, – dedi. Şayxnasir Canşahğa:
– Munu quş oprağın ber, – dedi. Canşah oprağın geltirip berdi. Şamsa quş oprağın giyip, quş suratğa girip, Canşahğa:
– Arqama minip, gözleriñni yumup, qulaqlarıñnı begetip, meni bek tutup tur, – dedi. Şayxnasir bulağa yol görsetip, bular da Şayxnasirge sawbol etip, Canşah Şamsanı arqasına da minip, quşluq zamanda uçup, yel bolup getdi.
Ekinni waqti bolğan edi, bir ariw terekleri bulanğı yer görüp, Şamsa:
– Şonda tüşeyik, ariw yerge oşay, – dedi. Canşah:
– Sen süygenni et, – dedi. Bular şo yerge tüşdüler. Cennet yimik ariw yer eken, ari-beri qıdırıp, axşam boldu. Bir terekni tübünde yatıp uxladılar. Erten turup Canşah Şamsanı arqasına minip, uçup getdi. Tüş waqti Şayxnasir aytğan şaharlar görüne başladı. Şamsa bulanı görgende bir ariw awlaqlağa gelip tüşdü. Canşah da arqasından tüşüp, özünü şaharı yuwuq bolğannı bilip, süyündü. Şamsa:
– Bu eki günden neçaqı yol yürügenibizni bilemisen? Tüz otuz yıllıq yol yürüdük, – dedi. Canşah tamaşa bolup:
– Allahğa şükür, esen-aman geldik, – dep, bir terekni tübünde olturup turadılar. Qarasa, eki adam bulağa bağıp gele. Canşah görüp tanıdı: birisi bayağı giyikni artından Canşah getgende, atlanı tutup qalğan qulu. Birisi aw qıdırıp yürüygende özü bulan bolğan gişidi. Bular da gelip, Canşahnı görüp, tanıdılar. Süyünüp:
– Sen iznu berseñ, barıp ata-anaña süyünçü aytar edik, – dediler. Canşah da:
– Barığız, biz şu yerde turabız, askeri-zatı bulan bizin aldıbızğa çıqsın, – dedi.
Bular da bek süyünüp, alğasap barıp paçağa:
– Süyünçü, – dediler. Paça da:
– Aytığız, ne süyünçüdür? Canşah sama gelmeymi? – dedi. Olar:
– Canşah gele, fulan awlaqda tura, biz gelip gördük, – dediler. Paça süyünüp, esden tayıp yığıldı. Birazdan esin cıyıp wazirine:
– Bulağa sen yaxşı xalätlar giydir. Bulağa dağı dünyağa gözü qaramayğan küyde mal da ber. Aytğan sözü gerti bolsun-yalğan bolsun, adam eşitmege köp süyegen zat, – dedi. Bular:
– Biz yalğan aytmaybız, gözübüz bulan görüp, yanında olturup laqır da etip geldik, yanında bir qız da bar, hürü qız bolmasa, dünyada dağı alay ariw zat bolmas. Sağa: «Askerin, wazir-wakilin alıp gelsin, alar gelgençe biz şunda turabız», – dediler. Bayağı adamlar sözün tamam etdi. Paça bulağa özü aytğan süyünçülerin de berip, naqıra-zurnayların da soqdurup, şaharda süyünçüler de qıçırtıp, askerine, wazir-wakiline:
– Hazir boluğuz. Canşahnı aldına barma gerek – dep buyruq etdi. Canşahnı anasına da süyünçü barıp, o da süyünüp, wazirleni qatınları da gelip, Canşahnı anası bulan bular da Canşahğa barabız dep hazir boldular. Tayhamus paça atğa minip, oñunda, solunda wazirleri, artında askeri, arbalar bulan qatınlar yürüdüler. Bayağı Canşah turağan yerge yetişgende Canşah da bulanı gelegenin görüp, turup bulağa bağıp yürüdü. Aldağı asker Canşahnı görüp, atlarından tüşüp buğar etmege tarıq bolağan sıy-ikramnı etdiler. Tayğamus paça yetişip, Canşahnı görüp, atdan tüşüp, quçaqlaşıp yıladılar. Canşahnı atğa mindirip, tatawulnu yağasına barıp, bir ariw yerge tüşdüler. Naqıra-zurnaylar soğulup, birewler biyip, birewler yırlap ullu şatlıq etdiler. Şamsağa da bir qızıl daraydan çatır qurup, içine xali-xalçalar yayıp yaraşdırdılar. Şamsa quş oprağın çeçgen edi. Gelip çatırda olturup turadı. Tayğamus paça yanında Canşah da bulan gelegenin görüp aldına çığıp, paçanı aldında yer öbüp, edep bulan toqtadı. Paça Şamsağa xoşgeldi berip, çatırğa girip, oñ yanına Canşahnı, sol yanına Şamsanı alıp olturup, Canşahğa özünden ayrılğandan soñ görgen qıyınlıqların soradı. Canşah da özü görgen işleni aytdı. Paça eşitip paşman bolup, Şamsağa:
– Sen etgen qulluğuñ az iş tügül, sen sebepli biz bir-biribizni gördük. Dünyada turğan çaqı sen etgen yaxşılıqnı unutmasman. Men sağa tileymen: sağa ne yaxşılıq eteyim? Özüñ süygen zatnı ayt, yaşırma, – dedi. Şamsa:
– Sen mağa bir bawnu içinde bir qala etdirgey ediñ, tübünde tatawullar yürüygen. Yalqğan zamanda barıp olturup yalqğanımnı yazmağa, yaxşı bolajaq edi, – dep turağanda, Canşahğa: «Anañ çaqıra», – dep aytdılar. Canşah anasını aldına çığıp, barıp anasın quçaqlap, anası da süyüngenlikden yılawun toqtatıp bolmay şulay dep yırladı:
– Bar qayğılarım tayıp, Şatlıq tüşdü başıma, Esde yoqdan qoşulup, Umut üzgen yaşıma.
Seni qarap görgende, Süyünüp gözyaş ağa. Şükür bolsun Allahğa, Seni görsetgen mağa.
Soñ anası da, ulanı da bir-birinden ayrılğanda görgen qıyınlıqların aytıp, känt etdiler. Paça da Canşahnı çatırından çığıp getgen edi. Şamsa da Canşahnı anasın görmege süyüp yürüdü. Canşahnı anası Şamsanı gelegenin görüp, aldına çığıp, görüşüp, quçaqlaşıp, wazirleni, biyleni qatınları da Şamsa bulan görüşüp, çatırğa girip olturdular. Paça xalqha köp zat öleşip, ullu toylar etip, aşap-içip şu yerde on gün turdular. Soñ paça:
– Endi şaharğa qaytmağa gerek, – dep buyurdu. Hazir bolup yürüdüler. Şaharnı oramların tazalap, oramlağa daraylar yaydırıp, naqıra-zurnaylar soqdurup, şaharğa girdiler. Şamsanı Canşahnı anası özü turağan üyge alıp getdi. Şo aşaw-içiw, toy bulan dağı da on gün turdular. Paqır-misginleni, açlanı toydurup, paqır da, bay da bir yimik süyündüler. Toy yıbaw bitgen soñ, incinerleni, ustalanı geltirip, özünü bawunda bek ariw qalalar etigiz dep buyurdu. Alar da etme hazir boldular. Canşah bulanı işleme hazir bolğanın görüp, ustalağa:
– Marmar taşdan bir bağana etip, için oyup, sandıq yimik etigiz, – dep buyurdu. Ustalar Canşah aytğan küyde bağana etip, hazir etdiler. Canşah Şamsanı quş opurağın şo bağananı içine salıp, awzuna taş da salıp, qorğaşın quyup begetip, bağananı yerge gömüp, üstünden çır işletip yiberdi.
Köp zaman getmedi, qalalar işlenip bitip, yazıwların, har bir tiziwlerin etip bitgen soñ, paça köp ullu toy da etip, Şamsanı yañı qalalağa eltdiler. Şamsa barıp üyge girgende, özünü quş opurağını iyisin bilip, yaşırğan yerin añlap, geçe orta bolğunça saburluq etip, Canşahnı uxlağan yerinde qoyup, turup bayağı oprağı bar yerin qazıp, bağananı awzun açıp, oprağın alıp giyip, uçup qalanı qalqısına qondu. Qırdağı adamlağa:
– Canşahğa gel dep aytığız, görme süyemen, – dedi. Alar da barıp Canşahnı uyatdılar. Canşah turup qırğa çıqdı. Qarasa, Şamsa quş oprağın giyip, getme hazir bolup turağanın görüp:
– Sen şu işni neçik etip bolduñ? Mağa yazığıñ çıqmadımı? Sen meni qoyup getseñ, men ölsem de yaray, – dedi.
Şamsa aydı:
– Ay gözümnü nürü, yüregimni yemişi, wollağ men seni süyemen. Seni atañ-anaña yetişdirmekligime bek şatman. Men seni süyegen yimik sen de meni süye busañ, Cawhar qalalağa gelirsen, – dep uçup getdi. Canşah munu getgenin görüp, yılap, ari-beri çabıp şulay dep yırladı:
Yaralarım yañırtdıñ, Bozartıp qoyup getip. Mağa yazığıñ çıqmay, Neçik bolduñ şunu etip.
Endi neçik yaşarman, Seni yüzüñnü görmey. Dağı rahatlıq görmen Accal yetişip ölmey,
– dep esden tayıp yığıldı.
Barıp atasına xabar etdiler. Atası alğasap gelip qarasa, Canşahnı esden tayıp yığılıp turağanın görüp, yılap paşmanlıq etip, Canşahnı betine gül suwlar sebip, ayıqdırdı. Canşah esin cıyıp, başlığında atasın görüp, turup yıladı. Atası:
– Sağa ne bolğan? Nege yılaysan? – dep soradı. Canşah:
– Men yılamay, kim yılasın? Köp zamandan berli haşıq bolup, türlü qıyınlıqlağa tüşmege sebep bolğan Şamsa getip qaldı, – dedi. Atası:
– Ol neçik getgen? – dep soradı. Canşah:
– Ol, Şamsa, cin paçanı qızıdı, anı giyegen quş oprağı bar edi. Men o oprağın hali etgen üyde yaşırıp qoyğan edim. Üyge girgende oprağını iyisin bilip, men uxlahandan soñ yaşırğan yerden alıp giyip, uçup getdi. Getegen zamanda mağa:
– Sen meni süye busañ cawhar qalağa gelirsen dedi, – dep, Canşah sözün tamam etdi. Atası:
– Sen paşman bolma, sawdügerçileni, dünyanı qıdırağan adamlanı soraw etermen. Bar yerin bilsek, geleçiler yiberip, tiletirbiz, inşaLlah, bizge atası da qabul etip berme yaray, – dedi. Canşahnı yanından çığıp, çaqırıp wazirlerin geltirip, şo sahat buyruq etip, yaq-yaqğa adamlar yiberip qıçırtdı. Canşah yalqmasın dep, ariw qızlanı Canşahnı yanına geltirip, xomuzlar soğup, yırlatıp göñün alıp turadı. Bayahı qıdırıp getgen adamlar eki ay yürüp, qaytıp gelip:
«Heç Cawhar qalanı eşitgen gişi tabulmadı. Biz barmağan yer de qalmadı», – dep aytdılar. Canşah eşitip bek paşman boldu. Geçe-gün yılawda, burluğup dünyağa qaramay azıp-irip turadı.
Canşah bulay tursun. Canşahnı atası Tayğamus paça bulan, Hindistannı paçası Kafit paçanı arasında köp ullu duşmanlıq bar edi. Tayğamus Kafit paçanı köp askerin qırıp, köp malların talap, güç etgen edi. Kafitni xalqı, askeri köp edi. Köp yerge hukmusu yürüy edi. Köp haqıllı wazirleri bar edi. Bir gün wazir-wakillerin, bar xalqnı cıyıp, paça xalqğa:
– Ay xalq, siz bilesiz. Tayğamus paça gelip daw etip, meni atamnı, qardaşlarımnı öltürüp, bar malımnı talap getdi. Sizin arahızda bir gişi yoqdur ol atasın ya qardaşın öltürmegen. Men şu işni unutmağanman. Sizin esigizden tayma yaray. Hali men eşitgenmen ol, Tayğamus paça, ulanı Canşahnı awarasında, qayğısında bolup, başğa zatğa qaramay dep. Bizin öçübüznü almağa şundan bağıylı zaman yoq. Har ne harakat etip, dawğa barmağa hazir boluğuz. Şulay xaparsız turağan zamanda barıp xalqın qırıp, özün de, ulanın da öltürüp, paçalığın yelerbiz. Siz osal bolmay harakat etip hazir boluğuz, – dedi. Xalq da eşitip:
– Baş üste, – dep üylerine qaytıp, sawutların yaraşdırıp, hazirlik görme qaradılar. Üç aydan askerler de cıyılıp bitip, naqıra-zurnaylar da soğulup, çığıp yürüdüler. Bir neçe gün yürügen soñ Tayğamus paçanı wilayatına yetişip, şaharların buzup, adamların öltürüp, qatın-qızların tutup, yesir etip ullu pasatlıqlar etdiler. Bu xabar Tayğamus paçağa eşitilip, bek açuwu çığıp, tez askerin, wazirin-wakilin cıyıp aytdı:
– Göresiz, Kafit paça köp askerler de cıyıp gelip, bizin bulan daw etme süyüp, bizin şaharlarıbıznı buzup, xalqıbıznı qırıp yürüy dep eşitemen. Ne oy beresiz? – dedi. Xalq:
– Biz de çığıp qarşı yabuşup, daw etip yiberirbiz, – dedi. Paça busa harakat etip hazirlik görüp, xaznaların açıp, xalqğa dawğa tarıq bolağan sawutlanı öleşip, yer-yerge xabar etip, askerler cıyıp, hazir bolğan soñ, naqıra-zurnaylar soğup, çığıp yürüdüler. Bir neçe gün yürüp, Kafit paçanı askerine yuwuq yetişip, Wardizahran degen bir qolğa barıp qondular. Soñ Tayğamus paça Kafit paçağa yazıp elçi yiberdi. Kağızğa şulay dep yazğan edi:
– Biz Kafit dep özün bilegen adamğa, andan soñ ne zatdır seni etgen işiñ? Haqıllı adamlar, paçalar etegen işni etmegensen. Sen haqıllı, bilimli adam bolğan busañ, meni yerime gelip, xalqnı malın talap, yurtların buzup yürümejek ediñ. Şu işler zulmukenni bilmeymisen? Eger sen bu işni etejekni bilgen busam, men senden aldın barıp, seni şu yaqğa ayaq basmayğan etejek edim. Hali de sen qaytıp, aradağı tatıwsuzluqnu taydırsañ, köp yaxşı. Eger qaytmasañ, dawğa hazir bol! Sen meni bulan daw etip bolarman dep esiñe gelemi? – dep yazıp, kağıznı mühürlep, elçige berip yiberdi. Elçi kağıznı alıp, Kafit paçanı askerine yetişdi. Asker elçini bilip alıp yürüdüler. Qarasa, yalan qızıl atlasdan etilgen çatırlar qurulğan. Bayraqlar qağılğan. Çatırlanı arasında qızıl daraydan bir çatır. Aylanasın qurşap alğan köp asker bar edi. Bu da Kafat paçanı çatırı eken. Elçini çatırğa alıp girdiler. Qarasa, Kafit paça altın taxnı üstünde olturğan. Wazir-wakilleri har kim özünü darajasına göre olturğanlar. Elçi girip, paçağa etegen sıy-hürmetin etip, alıp gelgen kağızın görsetdi. Kağıznı alıp paça oxup muradın añlağan soñ, kağızğa cawap yazıp, elçini qoluna berdiler. Kağızğa şulay yazğan edi:
– Biz özün Tayğamus dep bilegen gişige, ondan soñ sen unutğanmusan bir zaman gelip, xalqıbıznı qırıp, yesir etip, ullu haleklikler salıp getgen zamanıñnı? Enni biz şonu öçün alma gelgenbiz. Ozoqda, xalqnı da qırarbız, yesir de eterbiz, qıyınlıq busa da görsetirbiz. Tañala maydanda görersen bizin, vassalam, – dep yazğan edi. Elçi kağıznı alıp qaytıp, paçanı yanına gelip, yer öbüp kağıznı berdi. Paça kağıznı oxup qarap, bek açuwu çığıp, Aynuzar degen wazirine aytdı:
– Sen geçe miñ atlı da alıp, Kafitni askerin uxlağan zamanda çapğın et, – dep buyurdu. Waziri de:
– Baş üste, – dep, miñ atlını da alıp, Kafitni askerine bağıp yürüdü. Kafit paça da şo oyda bolup, bular gelegenin bilmey, Qatrafan degen wazirine aytdı:
– Sen beş miñ asker de alıp, Tayğamusnu askerine geçe xaparsızdan barıp çapğınlıq et, – dep yiberdi. Eki de wazir biri gelegenni biri bilmey, bir-birine qarap yürüdüler. Geçeorta zamanda biri-birine qarşı bolup, urup daw etip yiberdiler. Tañ qatğınça köp ullu daw etdiler. Tañ qatğanda Kafitni askeri buzulup qaçıp, paçasını yanına bardılar. Paça bulanı qaytıp gelgenin görüp:
– Sizge ne qıyın gelgen? – dep soradı. Bular:
– Biz seni yanıñdan çığıp yürüdük. Geçeorta zaman bolma yaray edi. Aynuzar degen wazir miñ atlısı bulan bizge yoluğup urup daw etip yiberdik. Köp xalq qırıldı. Olar bizin pillerbizni burnuna qılıç urup, ürkütüp, piller buzulup qaytma qarağanda, bizden köp xalqnı pasat etdi. Biz de amalsız bolup qaçdıq. Qaçmağan edik busaq, barıbıznı da qırajaq edi, – dediler. Kafit paça eşitip bek açuwlanıp aytdı:
– Ay, sizge gün bereket bermesin, sizin gün qarğasın! Beş miñ gişi bir miñ gişiden qorqup qaçamu? – dep açuwlandı.
Aynuzar wazir de özü etgen işni Tayğamus paçağa gelip aytdı. Kafit paçanı askeri buzulup qaçğannı da aytdı. Tayğamus bek süyünüp naqıra-zurnay qaqdırıp, ullu şatlıq etdi.
Soñ Kafit paça buyurup, askerin yaraşdırıp, hazir etip naqıra zurnaylar soqdurup Tayğamusnu askerine bağıp yürüdü. Olar da bulağa bağıp yürüp, eki de asker bir-birine girip, daw etip yiberdiler. Atlanı kişneygeni, adamlanı tawuşları qulaq tındıradı. Axşam bolğunça bek güçlü daw etip, axşam eki de asker ayırılıp yerli-yerine qaytdılar. Kafit paça, askerin yoqlap qaradı, beş miñ gişi ölgenin bilip, bek açuwlandı. Tayğamus askerin yoqlap qarap üç miñ gişi ölgenin bilip, bu da bek açuwlanıp, ekinçi gün de daw etme hazirlenip çıqdılar. O gün de, ekinçi, üçünçü gün de köp ullu daw etip, eki de yaqdan köp adam qırıldı. Şolay har gün daw etip turadılar.
Geleyik Canşahğa.
Canşah, Şamsa getgen soñ, eki aynı uzağına atasın görmey turağanına içi buşup, yanındağı adamlardan:
– Atam qayda, meni yanıma nege gelmey? – dep soradı. Olar aytdı:
– Atañ Kafit paça bulan daw etip tura, – dep işni yoruğun añlatdı. Canşah:
– Tez mağa at geltirigiz, men atamnı yanına baraman, – dep buyurdu. Buğar bir yaxşı at geltirdiler. Canşah atğa minip, yanına miñ atlı da alıp yürüdü. Geçe bir yerde toqtap yatdılar. Canşah oylaşdı:
– Mağa daw da, zat da neger tarıqdır, meni çi başımda ullu qayğı bar. Men geçe, atğa da minip, Bağdatğa bağıp geteyim. Bağdatdan Yamanğa barırman, ondan har yıl cuwut şaharğa kerwan bara dep ayta ediler, ondan şo kerwan bulan cuwut şaharğa barıp, ondan Şayxnasirge yetişermen, – dep esine gelip, askeri uxlahannı bilip, tez turup, atına da minip: «Qaydasan Bağdat» – dep yel yimik bolup getdi. Erten askerleri turup qarap, Canşahnı yoğun bilip, ari-beri izlediler. Heç bir xabarın bilmey, gelip atasına aytdılar. Atası eşitip, buzulup, tacın yerge urup, bek paşman boldu. Bir yanından ulanından ayrılıp, bir yanında aldında duşman. Netejegin bilmey, amalsız bolup, geri, şaharına qaytıp, qapuların bek etip, barulaha askerin cıyıp, alar qırdan, bular şaharnı içinden daw etip yetti-segiz gün şolay turup, soñ Kafit paçanı askeri çatırlarına qaytıp, yaraların baylap, har ayda gelip, yetti-segiz gün daw etip, şolaylıq bulan yetti yıl daw etip turdular. Bular bulay tursun, biz geleyik Canşahğa.
Canşah geçe, askerlerinden ayrılıp, oq yimik bolup getdi. Neçe şaharlağa barıp, neçe türlü adamlanı görüp yürüy edi. Har barğan yerinde Cawhar qalanı soray edi. Bir de atın eşitgen gişi qarşı bolmadı. Bir gün bir sawdügerçiler qarşı bolup, bayahı cuwut şaharnı soradı. Bir sawdüger aytdı:
– Men bilemen, ol cuwut şahar güntuwar yaqda, sen bizin bulan Hindustanğa gelirsen, ondan Xorasanğa, ondan Xawarzimge barırsan. Xawarzimden ol cuwut şahar yuwuq, bir yıl üç aydan bara. Barağan kerwanğa qoşulup getersen, – dedi. Canşah bular bulan Hindustanğa bardı. Ondan çığıp yürüdü, yolda köp qıyınlıqlar görüp, Xorasanğa, Şamun degen şaharğa yetişdi. Onda cuwut şaharnı soradı. Olar yaxşı tüşündürüp yol görsetdiler. Canşah çığıp geçe-gün-ay yürüdü. Aldınğı yol özü maymunlardan qaçğan yerge gelip, ondan da ötüp, soñugün toqtayğan cuwut şaharnı yanındağı tatawulha gelip, soñugün bolğunça şonda turup, suw toqtağanda tatawuldan çığıp, cuwut şaharğa, aldın tüşgen qonağına bardı. Bular da Canşahnı görüp, tanıp, bek süyündüler. Aş geltirdi. Aşap-içip, Allahğa maqtaw etip, geçe boldu. Yatıp paraxat uxladılar. Erten turup şaharğa çığıp qıdırıp yürüy edi. Qarasa birew qıçıra:
– Tüş bolğunça qulluq etgenge miñ altın da, bir qarawaş qız da beremen, – dep. Birew de tıñlamay. Canşah:
– Men etermen seni qulluğuñnu, – dep bardı.
– Busa meni bulan gel, – dep Canşahnı alda eltgen cuwutuna alıp bardı.
– Muna bu ulannı tapdım, – dedi. Cuwut da süyünüp, xoşgeldi berip, Canşahnı olturtup, aldına aş geltirdi. Canşah aşap-içip bitgende, cuwut miñ altın da, bir qarawaş da geltirip, Canşahğa berdi. Canşah geçe qarawaş bulan da turup, erten altınnı da, qarawaşnı da qonağına berip, cuwutnu yanına qaytıp geldi. Cuwut da, Canşah da atlağa minip, bayağı tawnu tübüne geldiler. Cuwut Canşahğa bir yip de, bir biçaq da berip:
– Şu sen minip gelgen atnı soy, – dedi. Canşah yığıp soyup, sıdırıp, qursağın yardı. Cuwut aytdı:
– Sen şunu içine gir, men qursağın tigermen, bir azdan çığarırman, soñ sen görgen zatıñnı mağa aytarsan, – dedi. Canşah girdi. Cuwut tigip bek etip, özü arek çığıp qarap turdu. Bir azdan soñ bir ullu quş gelip, etni göterip, tawnu başına çığardı. Canşah tawğa çıqğanın bilip, atnı qursağın yarıp, qırğa çıqdı. Quş Canşahnı görüp qaçdı. Canşah yerge qaradı. Cuwut cımçıq yimik bolup görüne. Canşahğa:
– Şondağı taşlardan taşla, sağa tüşegen yerni görsetermen, – dep qıçırdı. Canşah aytdı:
– Seni esiñdemi, haliden beş yıl alda bu işni mağa etdirgeniñ? Men o yıl sen sebepli bolup neçaqı qıyınlıq gördüm. Enni çi sağa qaydan taşlar edim bir zat da, – dep, bayağı Şayxnasir turağan qalağa bağıp yürüdü. Geçe-gün yürüp, aç busa yerden ot aşap, axır bir gün qalağa yetişdi. Şayxnasir qapu aldında olturup tura edi. Üstüne barıp salam berdi. Şayxnasir Canşahnı tanıp soraşıp:
– Sen neçik geldiñ? – dedi . Canşah özünü başına gelgen zatnı, Şamsanı uçup getgenin, getegende:
– Sen meni süyseñ, Cawhar qalağa gelersen, – degenin aytdı. Men dağı etmege amal tapmay sa ğa geldim, – dedi. Şayxnasir aytdı:
– Wollah, balam, men ömürümde Cawhar qala degen zatnı eşitmegenmen. Sen meni yanımda tur, quşlar gele, sorap qararbız, – dedi. Canşah da biraz paraxat bolup, aşap-içip turdu. Şayxnasir aytdı:
– Endi quşlar gelegen zaman boldu. Sen şu dualanı üyren, – dep, Canşahğa bir dualar üyretdi. Quşlar da geldi. Şayxnasir, Canşahnı alıp, quşlar bulan yoluqmağa başladı. Quşlağa tegiş barına da soradı. Heç Cawhar qalanı bilegeni bolmadı. Canşah bek paşman bolup yıladı. Şayxnasir aytdı:
– Endi etmege amal yoq, yeriñe qayt, – dep, bir ullu quşğa Canşahnı Kabil wilayatğa yetişdir dep, yolun da üyretip, Canşahnı quşnu arqasına mindirip aytdı:
– Wöre, sen ari-beri lawlama, qulaqlarıñnı da beget, yel ziyan etmesin, – dep yiberdi. Quş Canşahnı göterip, bir gün-bir geçe yürüp, qır canlanı Şahbadri degen paçasını yanına barıp tüşdü. Quş aytdı:
– Biz yoldan adaşğanbız, min arqama geteyik, – dedi. Canşah aytdı:
– Sen get, men getmeymen, ne busam da bolurman, – dedi. Quş da Canşahnı şo yerinde qoyup getdi. Canşah Şahbadrini yanına barıp, salam berdi. Şahbadri salamın alıp:
– Sen ne adamsan? – dep soradı. Canşah da özünü işin aytdı. Şahbadri eşitip tamaşa bolup:
– Suleyman payxammar ğaqı uçun, hali bolmasa Cawhar qala degen yerni eşitmegenmen, – dedi. Canşah paşman bolup yıladı. Şahbadri Canşahğa bir dualar berip:
– Şulanı üyren, quşlar gelgende sorap qararbız, – dedi. Birazdan canlar tabun-tabun bolup geldiler. Şahbadri gelgen-gelgenine Cawhar qalanı soray edi. Heç gördük degen can bolmadı. Canşah eşitip yılap, bayağı quş bulan sama da yerine getmegenine paşman boldu. Şahbadri aytdı:
– Sen paşman bolma, meni bir ağam bar, Şamax paça degen. Bu arada ondan güçlü gişi yoq. Şu yaqdağı cinler onu hukmusunda. Men seni oğar yibereyim, – dep, bir cannı arqasına mindirip, ağasına kağız da yazıp yiberdi. Canşah şo cannı arqasına da minip, geçe-gün yürüp, bir gün Şamax paçanı yerine yetişdi. Canşah tüşüp, Şamaxnı yanına barıp, salam berip, qolun öbüp, kağıznı berdi. Şamax kağıznı oxup:
– Wollah, balam, men ömürümde Cawhar qala degen zatnı eşitmegenmen. Men tügül, Suleyman payxammar da eşitmegen busa yaray. Tek bir tawda bir keşiş bar, quşlar, canlar, cinler de özünü hukmusunda. Özü ilmulanı bile, özü gözbawçu. Barı cinleni paçaların özüne mutiʼ etgen. Şolay güçlü gişi, men seni oğar yibereyim. Ol bilse tügül, dünyada onu bilegen gişi bolmas. Atı da Yahmus. Köp yerni qıdırğan gişi, – dep, çaqırıp bir quşnu geltirdi. Canşah qaradı, bir ullu quş, dört qanatı bar. Ayaqları pilni ayaqları yimik. Canşahğa:
– Şo quşğa min, ol seni men aytğan keşişge elter, – dedi, Canşah da minip, buğar sawbol etip yürüdü. Şamax paça aytğan tawğa yetişdi. Qarasa, bir almas kilisa bar. Keşiş şo kilisada tura eken. Canşah quşnu arqasından tüşüp, kilisağa girip, keşişni yanına bardı. Yer öbüp, keşişge salam berdi. Keşiş de buğar xoşgeldi berdi:
– Balam, ne yürüysen? Bu yer adam yürüygen yer tügül, – dedi. Canşah da özü neçik çıqğanın, ne görgenin aytdı. Keşiş tamaşa bolup:
– Wollah, balam, men Nuh payxamarnı zamanından berli yaşağanman, heç Cawhar qala degen zatnı eşitmegenmen. Alğasama, quşlar, canlar gelsin, kim bile, bilegeni bar busa, – dedi. Canşahğa aş geltirdi. Aşap toyup, Allahğa maqtaw etdi. Bir neçe gün keşişni yanında turdu. Quşlar, canlar geldi. Gelgen-gelgenine soray edi. Heç bilegen can yoq edi. Artda bir ullu qaraquş gelip, keşişni qolun öbüp toqtadı. Keşiş oğar Cawhar qalanı soradı. Qaraquş aytdı:
– Biz Qap tawnu artında, Şişa tawnu yanında yaşay edik. Men de, meni qardaşlarım da yaşlar edik. Atabız-anabız qıdırıp bizge har gün aşama zatlar geltire ediler. Bir gün getip gelmey, yetti gün qaldılar. Biz de bek aç bolup turadıq. Segizinçi gün yılap geldiler. Biz:
– Siz qayda edigiz! – dep sorağanda, olar aytdılar:
– Biz qıdırıp yürüy edik, bir quş bizin tutup, Cawhar qalağa, Şaxlan paçanı aldına bardı. Paça bizin görgende:
– Bulanı öltürügüz, – dep buyurdu. Biz de:
– Yaş balalarıbız bar, şolağa sama yazıqsınığız, – dep tiledik. Paça yazığı çığıp bizin yiberdi, – dep aytdılar. Olar saw bolsa çı bilme yaray ediler, – dedi. Canşah keşişge tiledi:
– Sen şu quşğa aytğay ediñ, şo uyası bolhan yerge eltse, özüm izlep şo Cawhar qalanı tabar edim. Yada ölüp şu balahdan qutulur edim, – dep yıladı. Keşiş bayağı quşğa:
– Sen Canşahnı şo yerge elt, şo ne buyursa da etip, şonu muradına yetişdirme qara, – dep buyurdu. Ol:
– Köp yaxşı, – dep Canşahnı arqasına mindirip, uçup getdi. Geçe-gün uçup, Qap tawdan ötüp, Şişa tawğa da barıp, özleni uyası bolğan yerge yetip tüşdü. Canşah paşman bolup, qaysılay barajağın bilmey quşğa:
– Seni atañ-anañ qaysı yaqğa bara edi, şo yaqğa meni eltseñ bir belgi bolmasmuduken, – dep tiledi. Quş da:
– Baş üste, – dep, Canşahnı göterip, yetti geçe, segiz gün uçup, bir tawnu başına qonup, Canşahğa aytdı:
– Enni men bilegen yoq, özüñ süygenni etersen, – dep, Canşahnı şo yerde qoyup uçup getdi. Canşah köp arığan edi, uxusu gelip, tawnu başında uxladı. Bir zamandan uyanıp turup, yaq-yaqha qaradı. Bir yaqdan yırtıllap bir zat görüne.
– Ya rabbi, bu ne zat bolur eken, – dep tamaşa bolup tura edi. O görünegen Cawhar qala bolğan eken. Türlü cawharlardan, altın-gümüşlerden etilgen bolğan. Onu uçun yırtıllap görüngen bolğan. Canşah bu yerde tursun, geleyik Şamsağa.
Şamsa Canşahnı yanından uçup getgen soñ, tuwra şo Cawhar qalağa, atasını-anasını yanına gelgen edi. Özü qıdırıp, dünyadağı alämatlanı görüp, Canşah bulanğı işin, Canşah özün köp süyegenni aytıp, ol «munda gelmey qalmasa yaray», – degen edi. Atası da:
– Köp ters etgensen, ayıp tügülmü. Onça köp süyegen bolğan soñ, onu yazıq etip, taşlap gelmege, – dep ayıp etip, özünü yanındağı cinlege buyruq etgen edi:
– Ne yerde bir adam qarşı bolsa, alıp geligiz, – dep. Geleyik Canşahğa.
Canşah turup bayahı yırtıllayğan zatğa bağıp yürüp yiberdi. Şamsa bir cinni şo yaqğa bir qulluqğa yibergen edi. Cin arekden Canşahnı görüp, üstüne barıp salam berdi. Canşah da qorqa turup salamın aldı, Cin:
– Seni atıñ kimdir? – dep soradı. Bu da:
– Meni atım Canşah, men bir cin qızğa ğaşıq bolğan edim, – dep özünü işlerin aytıp yıladı. Cin aytdı:
– Sen yılama, hali muradıña yetişdiñ. Ol sen süyegen Şamsa seni köp süye. Atasına-anasına da aytğan, bar xalq da seni eşitgen. Sen paşman bolma, meni arqama min, – dedi. Canşah da cinni arqasına minip, uçup Cawhar qalağa yetişdiler. Başğa cinler de Canşahnı tanıp, bilip, Şamsağa, atası Şaxlan paçağa süyünçü aytdılar. Alar da bek süyünüp, cinlege buyruq etip, Canşahnı aldına çıqdılar. Canşahnı Şaxlan paça görüp quçaqladı. Canşah da paçanı qolun öpdü. Paça buyurup Canşahğa altın bulan yaraşdırılğan xalät giydirip, başına heç bir paçada bolmağan tac da saldırıp, bir yaxşı atğa da mindirip, artına, aldına cinler de tüşüp, paçanı abzarına alıp bara. Canşah qarasa, üyleni kerpiçleri altın-gümüş bulan işlengen, zumrud, zubarjat abzarğa taş ornuna töşelgen. Heç adam görgen zat tügül. Canşah görüp hayran boldu. Özü görgen qıyınları esine gelip yıladı. Şamsanı anası da gelip görüşüp, Canşahnı yanında olturup, yeñi bulan Canşahnı gözyaşların sibirip:
– Yılama, endi muradıña yetişdiñ, – dep nasihat etdi. Canşahğa aş geltirip saldı, aşap-içip bitgen soñ, Şamsanı anası barıp, Şamsanı Canşahnı yanına alıp geldi. Şamsa Canşahnı görgende uyalıp aldına qarap turadı. Anası aytdı:
– Balam, Canşah, Şamsa bek yañılışlıq etdi, köp ayıplı boldu sağa, özü de bek uyala. Sen buğar göre bolma, bizin xatiribiz uçun sen mundan geç, – dedi. Canşah bu sözleni eşitgende, Şamsanı da görüp, esden tayıp yığıldı. Bular da Canşahnı betine misku bulan yaraşınğan gülsuw sebip ayıqdırdılar. Canşah turup, esin cıyıp, Allahğa maqtaw etdi. Bar qayğıları getip, aşap-içip turadı, Şamsa aytdı:
– Sen bu yerni neçik tapdıñ, köp cinler bizin yerni tanımaylar. Sen munda neçik yetişdiñ? – dedi. Canşah özü görgen zatlanı Kafit paça gelip atası bulan daw etip turağanların qaldırmay aytdı. Şamsanı atası aytdı:
– Endi qayğılarıñ taydı. Muradıña yetişdiñ, Şamsa seni bir qarawaşıñdır, tuwağan ayda toy da etip, sizge gebin de qıyıp, seni yeriñe yiberirbiz. Sağa bir miñ cin berirmen, Kafit paçanı qawumu bulan qırıp bitdirir, – dedi.
Günlerden bir gün Şaxlan paça wazir-wakillerin cıyıp, toyğa hazirlik etigiz, – dep buyruq etdi. Olar da:
– Baş üste, – dep, hazirlik de görüp, toy etdiler. Canşah Şamsa bulan muradına yetişdi. Şulay aşaw-içiw, yıbaw bulan eki yıl Cawhar qalada turdular. Bir gün Canşah Şamsağa aytdı:
– Seni atañ bizin qaytarırman, bir yıl onda, bir yıl munda turarsız dep waʼda etgen edi. Men üyden ayrılğanım köp zaman boldu. Atama da içim buşa. Ne bolğanın bilmeymen, – dedi. Şamsa da şo geçe, atasını yanına barıp, Canşahdan eşitgen sözleni aytdı. Atası da:
– Gerti ayta, köp yaxşı bolur, yiberirmen, – dep, erten turup cinlege buyurdu. Altın, cawhardan etilgen bir tax geltirdiler. Canşah da Şamsa da, Şamsanı anasına sawbol etip, taxğa minip olturdular. Dört cin taxnı göterip uçdular. Şaxlan paça askeri bulan şo gün tüş bolğunça bulanı ozdurup yürüp, tüşde bir yerde toqtadılar. Biri-biri bulan quçaqlaşıp, Canşahğa Şamsanı bek amanat etip, sawbollaşıp Şaxlan paça askeri bulan qaytdılar. Canşahğa bir üç yüz qarawaş, üç yüz qul, bir az da cin asker bergen edi. Canşah bular bulan yürüdü, har gün otuz yıllıq yol yürüy ediler. On gün-on geçe yürüp, Kabil wilayatına yetişdiler. Bir ullu şahar göründü! O da Tayğamusnu şaharı edi. Tayğamus Kafit paçadan qaçıp, şaharğa qamalıp, qapuların begetip, bek tarlıqda edi. Amalsız bolup, Kafitden yaraşıwluq tilep, o da yaraşmay, «enni buwulup ölmesem dağı ep yoq», – dep xalqına, ahlüsüne sawbol da etip, ölmege hazirlik görüp turağan waqtide, Canşahlar tüşüp geldiler. Canşah qarap, şaharnı qurşap turağan askerni görüp, cinlege:
– Şulardan birin qoymay qırıp bitdirigiz, – dep buyurdu. Cinler tüşüp, Kafit paçanı askerin qırıp yiberdi. Canşah Qaratış degen bir cinge:
– Kafit paçanı buğawlap alıp gel, – dep buyruq etdi. Ol cin de barıp Kafitni Canşahnı yanına alıp geldi. Canşah soñ atasını yanına bardı. Atası görüp süyünüp esden tayıp yığıldı. Birazdan esi gelip, quçaqlaşıp yıladılar. Bir azdan Şamsa da gelip, Tayğamusnu qolun öpdü. Paça bek süyündü. Şamsa Tayğamusğa:
– Meni atamnı asgeri Kafit paçanı askerine salıp turağan halnı gör çü, – dep, bayağı taxğa mindirdi. Tayğamus, Kafitni buğawlap turağanın, cinler Kafitni askerine salıp turağan halın görüp, bek süyündü. Cinler Kafitni askerin türlü azaplar bulan qırıp, eki gün, eki geçe daw etip, xabar aytma bir adamın qoymay qırıp bitdirdiler. Kafit de askerine bolğan işni gözü bulan görüp, yılawda edi. Canşah buyurup taxnı yerge tüşürüp, özü anasın görme getdi. Anası da Canşahnı görüp, quçaqlap, süyüngenliginden yılay edi. Tayğamus paça buyruq etip, şaharnı ariwlep, yaq-yaqğa süyünçüler yiberdi, sadağalar berip, paqır-misginleni adamğa gözü qaramayğan etdi. Cawhar qalada etgen bulan bolmas, munda da toy etme gerek dep, hazirlikler görüp, köp ullu toy etdiler. Bir gün Şamsa Tayğamus paçağa aytdı:
– Tileymen sağa, şu Kafit paçanı yerine qaytarıp yibergey ediñ. Nagäh dağı yamanlıq etse, bir cinni yiberip geltirermen, – dedi. Kafit paçanı buğawlap zindanğa salhan edi. Bir cinge buyurdu: «Barıp Kafitni alıp gel», – dep. Buğawun da taydırıp, bir aqsaq atğa da mindirip, aytdı:
– Bar get. Seni Şamsa tilep çığarğan. Dağı bulay işni etseñ, menden görme, Allahdan gör, – dep yiberdi. Bular da rahat yaşap qaldılar.
– Şunça qıyınlıqlar görgen menmen, – dep bayağı eki qaburnu ortasında görgen yaş Baluquyağa aytdı. Baluquya tamaşa bolup:
– Sen munda ne etesen? Bu qaburlar ne zatlardır? – dep soradı. Canşah aytdı:
– Biz şulaylıq bulan bir yıl Cawhar qalada, bir yıl da özübüznü şaharıbızda yaşap, har barğan sayın cinler göterip yürüy edik. Bir keren özübüznü adatıbızda, saparğa çığıp, Cawhar qalağa barabız dep yürüdük. Şu yerge yetişgende yal almağa, rahat bolmaha tüşgen edik. Şamsa qarawaşların da alıp, şu tatawulğa kirinme dep getgen edi. Kirinip turağan bolğan, deñiz haywanlar, bir Quş degen canawar gelip, Şamsanı ayağına urğan, şo sahat Şamsa da ölüp yığılğan. Qarawaşlar geltirip çatırğa salıp getdiler. Men de qarap, ölgenin bilip, esden tayıp yığılğanman. Betime suw sebip ayıqdırdılar. Esim cıyıp, yılap paşmanlıq etip, cinlege barıp atasına-anasına xabar bermekni tapşurdum. Olar da gelip, Şamsanı gebinlep, gömüp bitgen soñ, mağa:
– Bizin bulan gel, – dediler. Men aytdım:
– Barıp bolmajaqman, şunu yanında mağa da qabur qazığız, kim bile, ölsem, şo qaburnu içine girip ölermen, – dedim.
Paça buyurup, şo qaburnu yaraşdırıp, mağa sawbol da etip getdiler. Men de şunda geçe-gün yılap, şo sen görgen halda turaman, – dep Canşah sözün tamam etdi.