Umumi hurriyatğa göz saluwı✻ wa balşawik✻ dep aytıluwı
1917-18 yılda Boynaqskide esgerilgen «Tañçolpan» jurnalında ana tilge wa adabiyatğa dair✻ tatli maqalälar yazdı. Ol zamannı inqılap qahrumanı Mahaç Daxadayef bulan görüşdü. Munu bulanğı musahabalarından✻ köp paydalar alğanın aytıp söyley edi. Xalqlar hurriyat nürü nürlenejegine şeksiz inanıp bitgenin ayta edi. Özü asludan berli de tabii hurriyatçı boluwuna göre, bu zamanda çı ayroqda, mal yağından ebi bolmasa da, til yağından xalqğa hurriyat uçun berilme tiyişli bermekden bir de geri turmadı. Marhumnu alda da başğa milletlege bir de duşmanlığı yoq edi. Amma bu musahabalardan soñ umumi hurriyatğa bek qastı bolup, köp süyüp qaray edi. Muna şo zamandan başlap oğar «balşewik» dep aytıla başladı.
İş buyuruqda✻ eken, Dağıstandan qızıllar✻ buzuluşup getgen, qaçmağa tüşdü wa ol cumlädan✻, munu ulanı Zaynulabid de balşewik-kammunist bolmağına göre, qaçdı. Bu marhum da ata yurtuna geldi.
Art waqtilerde maşin yolğa✻, Xasawyurt wa Mahaçqala✻ yimik şaharlağa qazaqlar✻ yes bolup olturdular. Ol zamanlarda qazaqlağa qarşı Dağıstan wa Çeçenistannı har yağında dawlar bola edi. Muna şolay, Uzum haci✻ degen bir şayıx bütün mıçığış (çeçen) xalqnı wa tawlulanı artına iyertip, qazaqlağa qarşı dawlay wa olanı maşin yolnu ör yağına çıqmağa qoymay edi.
Marhum Nuhaynı ulanı Zaynulabid de özünü toqtawsuz işleygen inqılabi pikruları şolayına hukmu etip, zamanğa göre Uzum haci bulan iş tutmağa urundu wa ondan özüne kömek asger de alıp, Xasawyurt ökrükde wa Qızlar ökrüknü bir payında xalqlanı qazaqlağa qarşı ayaqlandırmağa✻ başladı. Başlap qamuşluqda, soñ Qotanawulda✻, soñ Babayurtda iştap✻ saldı, Köstekni wa Köstek-Noğaynı, wa Yaxsay-noğaylanı✻, wa başğa barı da töbendegi qumuq xalqlanı özüne iyertip, Yaxsayğa yetişgen soñ, neçik de ör yandağı mıçığış asgerler Xasawyurtğa çapmağa hazirlengeni malim bolup, bu yaqdan qumuqlar da çapmaq qast bulan, Botayurtğa Zaynalabidin getdi. Wa onda bir-eki günler qarşılıqlar etgen soñ, ördegi Mıçığış asgerni qaçıp getmekligi sayalı, qumuq asger buzuluşdu, qaçdılar; botayurtlar Zaynulabidni tutdu wa, qazaqlar gelip, onu öltürdü.
Zaynulabid yaxsaylı wa ham da Yaxsaydan çıqmaq sebepli, qazaqlanı gözleri Yaxsayğa tüşdü. Yaxsay camaatı bek qorqdu, işin şaşırdılar, xalqlar cıyılıp oylaşa başladı. Art soñunda, Xasawyurtğa Muhammat Albörüyefnu✻ üstüne ulanı Alxamatnı bir-eki wakil bulan berejekge wa – özler süyüp bolğan iş bolmay, güç bulan işlengen iş bolmaqğa qazaqlanı inandırmağa toqtaşıldı.
Bu wakiller neqadar yalbarsa da, qazaqlar tıñlamay, bulanı bek qorqutğanlar. Tap✻ soñunda, Yaxsaydan xıylı mal-matah wa eki adam qurban bermekni qattı taklif etip, bulanı qaytarğanlar. Wa ol berilejek eki de adamnı atların da görsetgenler.
İş bulay bolmaqğa göre, Zaynulabidni atası bolmaq – bir sebep, hurriyatçı bolmaq – ekinçi sebep bolup ayıplanıp, musliman qanğa suwsap turağan qazaqlağa – marhum Nuhay, awuldaşı Uzun Hamit✻ bulan birçe baylanıp, qurban etildi. Bu marhum Uzun Hamit «üç de, beş de – heç bir işde» bolmağan, tek Zaynulabidni Babayurtda iştap qurğan zamanlarında atası Nuhaydan oğar, ondan buğar bir keren xabar eltmek-geltirmek bulan wa ham Nuhaynı yuwuğu bolmaq bulan ayıplanğan edi.
Marhum Nuhay tutulajağı añlanıp, bir gün alda dosları yağına barıp, marhum[nu] qaçırmağa neqadar hareket✻ etse de, qaçmaq neyetine salıp bolmadılar. Qaçmağanına eki sebep görsete edi: «Birinçi – yaxsaylağa xayır tügül heç zaral etmegenmen, barısı da meni xasiyatımı-tabiatımı tanıylar. Men umut etmeymen, meni ölümge tutup berirler dep. Ekinçi – meni tutup berip öltürse, Yaxsay camaat balahdan qutula busa, meni qanım yaxsaylar uçun halal qurban bosun✻. Tek meni namusum çu – «Nuhay ölümden qaçdı» dep aytdırıp, qalğanlağa betlew qoymaqnı qabul etmey», – dey edi.
Muna şulaylıq bulan, marhum Nuhay Batırmurzayef er namusun saqlap, 1919-nçu yıl sintabir aynı 18-nçi gününde, Xasawyurtğa eltinip, munu qazaqlar belgige salıp öltürdüler. Bu endi el uçun aziz canın berip rahatlandı.
Şo yılda men mutarjim marhumnu accalnı oxuna belgi bolup turağan sahatların tasawwurlap, şol sahatlarda canına gelgen xıyal wa pikruların oylaşıp, marhumnu lisan al-halından✻ bu yırnı yırladı:
Şam şarifde[y] sıylı görgen Watanım, Dos-qardaşdan ayrılmağan watandaş, Barigizge✻ birdey ayıp etmeymen, Mağa munu etgen xalqlar – beş-on baş.
Ullu ayıpdan qutğarağan haywanlıq Beş-on gişi nete şoğar oylaşıp. Yazıq xalqdan malın süygen naslağa Yesirler yimik turmaq baylanıp.
Netgen edim, watandaşlar, men sizge? Duşman sanap mağa qarşı baqdığız, Qara xalqğa örlük izlep turğan gün Nehaq yerden meni otğa yaqdığız.
Barakalla sama xalqdan bolurmu, Allahdan çı qorqmay meni beresiz! Hurriyatğa bek qızıqğan✻ qanımnı Siz tökdürüp, günahıma giresiz.
Zulmu degen – ullu namart xatarlı oq, Kim yürütse – xıyanatçı özüne. Meni berme sebep bolğan naslağa Uzaqlanmay qaytıp tiyer yüzüne.
Tamaşa yoq meni tutup bermekde – Mal-baş uçun ata-anağız berirsiz! Mağa etgen işigizni cazasın Qıyamatgün ot içinde görürsüz.
Duşman bulan malğa yesir bolasız, Namus bulan dinigizni heç tutup. Beş-on günlük rahatlıqnı aldığız, Meni berip rahatlıqnı umutup✻.
Watandaşlar, meni tutup bermese, Yurt buzarday sizin qorqup göremen. Meniçun dep yurt buzulmay qalğan soñ, Aziz canım bağış etip beremen!
Ay qara xalq, wasiyatım bu sizge: Saq boluğuz qart tülküdey başlardan! Bek tıñlağız, añlap işni tutuğuz, Hurriyatçı çıqsa eger yaşlardan.
Bu başçılar qart tülküdey aldatır Namusların satar alar mal uçun. Yaş yigitler malnı-başnı ayamas, Xalq uçun dep sarp eteler✻ bar güçün.
Abdurraşit Yaxsaylı
Marhum Nuhay – maşhur bir adip edi. Munu bulan birçe, bütün anı bulan tanışğan adamlar anı bek köp süye ediler. Qış geçeleri, nagäh tügül ese, dos-yuwuqlar bulan maclissiz getmey edi. Ixtilät✻ sözlerde bek çeber edi. Siyasatdan arağa söz çıqsa, açıp-çeçip ayta edi. Nagäh qarşı söz çıqsa, munu yanı köp bola edi. Oramda ya bir munasip✻ yerde oltursa, sözlerin eşitmek uçun köp xalq cıyılıp, aylanasın ala ediler. Bir-birde, zamandan qorqup✻ tutup da gete edi. Hasili, dos-yuwuqnu, qara xalqnı arasında bal qaşıq✻ edi. İş buyuruqda✻ bolmağına – anı tanığan heç asrudaş✻ inkär etip bolmas.
Men mutarjim bu işleni görmegim, mundan başğa da sırların bilmegim – art soñundan bolğan işlege qarap meni bek ajayıp halğa tüşürdü. «Dos-yuwuqlarım köp» dep mundan awwal tabii bolğan, alağan haqiqi✻ inanmaqlığımdan qaytdım. Şol marhum yimik xalqnı arasında aziz wa süyüklü✻ maşhur bir adipge işlengen işge qarap, wa yuwuq dosları da o minutlarda taşlağan betlerin görüp, şol yılda onu ölgen günlerinde ses çığarmağa qorqunçlu günler bolsa da, çıdap bolmay, şu marsiyanı✻ yırlamağa majbur boldum:
Oylaşaman, Nuhay, seni oylayman, Zamanağa✻ göre napsım küyleymen. Namartlardan tartıp tilim cıysam da, Çıdap bolmay, halıñnı aytıp söyleymen.
Yaş waqtinden bu zamanğa yetgençe, Ol sanawlu tınışlarıñ bitginçe, Qara xalqnı örlendirme qast etdiñ, Ol pursatlı✻ günler qoldan getginçe.
İlmu oxuduñ, xalqğa payda bermege, Sawapların axıratda görmege, Qara xalqnı göz açdırma çalışdıñ, Ol örlengen tabunlağa girmege.
Sen adipni añlamadı milletiñ, Dos-yuwuqlar tutmadılar hürmetiñ, Sen tarıqda aylanañnı alğanlar – Axır günde etmediler heç betiñ.
Watandaşlar ters maʼna etdi sözüñe, Ol qalamıñ qarşı aylandı yüzüñe, Xalq uçun sen neqadar yaş tökgeniñ de Ullu zulmu etdi misgin özüñe.
Sen qıyma[t]lı qalamlarıñ yürütüp, Qastıñ edi – qara xalqıñ ör etip, Añlamayğan awam xalqnı görgende, Qaynaşadıñ yürek mayıñ iritip.
Kitap yazdıñ – qara xalqnı tıñlatma, Madaniyat yolnu açıp añlatma, Esgilikden tuwma soqur✻ bolğanğa, Göz açdırıp, taza yolnu tañlatma.
Seni xalqğa söyletege[n] – ilmudu. Saf✻ altınğa yez dep aytmaq – yolmudu?! Ol musliman qanğa suwsap duşmanğa Tutup bermek misgin seni – zulmudu.
Sen süyediñ ilmu nürün çaçmağa, Bu zamanğı işin-haqın açmağa. Yüregiñde misqal✻ kirlik yoqluqdan Er namusuñ yaratmadı qaçmağa.
Bir Allahım yazmağannı etmes dep, Men ölsem de Hurriyatçı bitmes dep, Töşüñ gerdiñ ol qadarnı oğuna, Mağa atğanı başğa yanğa getmes dep.
Uw qoşdular seni şirin✻ aşıña, Rahmu etmedi ahlü bulan yaşıña. Köp qarağan bulan kömek tabulmay, Ne qıyınlar geldi ol gün başıña!
Qawum-qardaş eşitmedi sözüñnü. Kimler yumdu seni ala gözüñnü?! Yandawurda oljañ sama bolmadı, Qıbla yanğa oñarmağa yüzüñnü.
Nujabaʼlar✻ geldimuken yanıña, Hürrler✻ yawluq tutdumuken qanıña? Qara xalqıñ sağa namart bolsa da, Ma[lay]ikler yıbanç etsin canıña!
Accal yetip, türlü otlar atılıp, Din duşmandan zulmu tübek çağılıp, Bir misqalın miñ altınğa bermesdey Getdi qanıñ, puç yerine ağılıp.
Añlasınlar seni otğa salğanlar, Seni berip özler aman qalğanlar: Qıyamatgün Haq✻ diwanın qurğanda Götermege awur namus alğanlar.
Yelikgenler tıñlamadı sözlege – Oq yılanday atıladı gözlege. Ol İsmayıl payxammarğa qoçğarday, Sa[y]ki qurban etdi seni özlege.
Abdurraşit Yaxsaylı