⁂
«Şaytanlanı şat yüregi yarılır. Qayğılı gün känt etmese yatlağa» degen Yırçı Qazaq.
– Süyegimni qırda qoymassan, duşmanlar gömgen yerde qoymassan.
Tutup alıp barağanda atası olay dedi. Amma dawğa barağan ulanı, süyegi haqından bir zat da aytmağan edi.
Süysegiz siz mağa maqtana degiz. Men bolğan zatnı aytaman. «Meni adamlarım da öldü, men de öldüm» dep turağan gişi tügülmen. Ernewü tolup ağağan suwnu bir yeri yırılsa, ernewü alaşa bolup, suw bir yaqğa ağıp gete. Tatawulnu ernewünü şolay yırılğan yerin yamağan gişimen. Tügül busam, qarağız.
Başğasına maslahat bermege tınç bola.
– Buzulmağız! Duşmannı bir-eki bombası tüşe dep qorqup turamı?
Üstden yurtğa bomba taşlağanda, atası olay dedi, qırğıy yimik atğa da minip getgen ulanı ölgenni xabarı gelgende, atası şanjalnı alıp yerge urup:
– Şolay ulanğa ölgen dep aytmas! – dedi. Eşikni tersine tartıp, qulağın atıltıp yiberdi. – Mağa da gezik geldi – dep de aytdı.
Men asta alaşa bolup qaldım. Es tabıp soñ tez turdum. İçime ot quyulup getdi. Enni neteyim? Seni qanıñnı kimden alayım?..
Men süyekni artından barmağa alğasadım. Yaxsaynı altı qapusu bar edi. Olağa qarawullar salına edi.
Kansaraldan adamlar gelip Zaynulabidni atasın tutup alıp getdiler. Yaman xabar geltirgen meni ulan qardaşım Aliy, onu qaçırmağa qarağan edi.
– Bir qamuçu ursañ, neçe çaqırımğa eltejek meni atım – degen edi. Tek netersen?..
– Batırmurzayewlardan beşikdegi yaş da qırğa çıqmasın!
Qapudağı qarawulğa buyruq şolay bolğan, amma qapular gerilip açılıp tura busa da, onu çu bolmağan qaçmağa xıyalı.
– Abzarda qatın-qıznı qazaqlağa da süyretip, qaçdı dep aytdırmasman, – dep ol kisesindegi altı atılağan tapançanı mağa uzatdı.
«Ajayıñ ölüp qalğır Zaynulabid, atañnı ornunda sen bolğan busañ, neçik eter ediñ?» dep esime geldi.
– «Atayım yaşlıq etdi, Ajay» – dep Zaynulabidni söyleygeni qulağıma çalınıp getdi. Dört de yaqğa burluqdum. Mañalayıma qolumnu salıp da qaradım. Kelpetin görmege bolmay yüregim yarılıp qaldı. Görgen busam oğar «atasına şolay aytamı?» dep uruşajaq edim.
Duşmanım çığarsın o gezik men çığarğan geçeni.
Erten olanı çeltirli terezeden görgende – süyündüm. Onu bulan tutulğan Uzun Hamit irjaydı.
– Atın aytğanda, at yimik bolup yetdi tügülmü, — dedi.
– Xalqlanı qatınları da seni qatınıñ yimik osal dep esiñe gelemi? – dedi ol da.
Bular üydegi masxaralanı etgende, terezeni çeltirleri görünmey qaldı.
– Umukürsünnü menden başğa da qıyını bar dağı, – dep ol meni oyğa saldı. – Wöre, meni sağa tilegim, – dedi, – duşmanğa osal bolup, yas etip, yılap-sıqtap, erşi bolup görünmessen. Biz ölsek de, bizin qanıbıznı yerde qoymayğan ulanlar da tabulur. Süyegimni cıyarsan, – dedi.
Getegende «yaxşı yol», gelgende «xoş geldi» dep oğar men bir de qol uzatmağan edim. Bu gezik olanı ekisini de qolun aldım.
Olanı birisi Batırmurzayew busa da, qapudağı qarawullar olağa neçe de yaxşı küyde yol berdi. Bermejek edi woLlah, aylanıp alğan qazaq atlılar barmaqnı yimik bolmağan edi busa. Ança da köp bar edi sağa olar.
Güyüp turağan içim, bir yaqdan güymedi: eki de yaqdan güydü. «Atasın ölmege çi uzatdım, enni ulanın qaburğa uzatsam» dedim.
Botayurtğa yetişip bolmay, yetti gezik orta yoldan qaytdım. On yetti günden soñ ulanqardaşımnı yaxşılığından süyek qoluma tüşdü. (Üstüne nemqoray yamuçu da yabulup). Sappa-saw gelgende yimik yürüp yiberdim (şişgen butlarım bulan).
Qabur qazmağa getdiler.
Eki de ayağıma can salınıp bitginçe kansaraldan adam geldi:
– Sen gömseñ de, suwurup alıp taşlarbız, – dedi. Buzlap turağan butlarım qaynarğa suqğanda yimik bolup getdi, – «busurman qaburlağa bolşevikni gömemi»? – dedi.
– Olay aytğan gişini atın da esgermeymen. Sizin atığız onu atına oşap çıqsa, özügüznü atığızdan küsmeklik bolajaq. Haq zat bar sağa o.
– Şonu gömse, seni gömmege yer tapmay dep esiñe gelemi? Seni gömme de tabarbız yer, – dedi oğar meni ulan qardaşım Aliy.
Bir qardaşımnı iştapdan mıçığışğa kağız alıp barağanda duşmannı razwedkası tutup öltürgen edi. Hali buğar da bir zat etmegey edi dep qorqdum.
– Barayıq. Yañıyurtğa eltip gömeyik, – dedim.
Meni qoluma iş tüşse, şo Yañıyurtnu birinçiden görseter edim. (Yañıyurtlar köp. Men Adilyañıyurtnu aytaman).
Biz yurtdan çığıp barağanda bir süyek de, eki adam da bar edik. Arbabız oy basğan gişini yimik asta bara edi. Yaxsaylı Mahmut qadi ölgen bolğan. Şonu gömmege alıp barağanlağa yoluqduq. Olar yel uçurup barağan gesek bulut yimik çalt edi. Olar neçe de köp edi. Nege tügül birgine bir Yaxsayda, beş yurtda çaqı tükenler bolğandır. Olanı yessileri barı da munda edi. Amma sınajanı götergenler, – teri ton giygen dört sabançı edi.
– Bu taza busurman busa yaray – dep söylendim. Pagonlu orusğa qolun uzatıp Zaynulabid aytğan küy esime gelip getgen edi…
Qaburğa sala turağanda, men alğasap barıp Zaynulabidni betin açdım. Qarañı geçe edi. Birew panarnı mağa yuwuq etip tutdu. Men iyelip Zaynulabidni mañalayından öpdüm:
– Seni yimik ölmege, meni dağı köp ulanlarım bolğay edi – dedim.
Qaburlarda yılamağa yaramasa da, menden qayrısı barısı da yas berip yiberdiler. Men qorqdum. Bir bahana çıqğınça gömgey edi dep esime geldi. (Urlap göme edik dağı).
«Tiş taypa da bolup, qaburlağa barıp adatnı buzup yürüy» deygenler Yañıyurtda da boldu.
«Adatnı çı men Zaynulabidni tapğan günden tutup da buzğan edim» dep esime gelse de, olağa aytmadım.