Nuhay Batırmurzayewni asarlarından
«Musawat» degen birinçi qumuq gazetni betlerinden görünegen küyde, onu işin de Dağıstannı belgili yarıqlandırıwçusu wa yazıwçu, yaxsaylı Nuhay Batırmurzayew de (1865-1919 yy.) cah küyde ortaqçılıq etgen. Misal uçun, N. Batırmurzayewni camiyat-syasi masʼalälağa bağışlanğan maqalälarını bir-neçeleri – «Musawatda» tabula. Bulay materiallar busa, onu haqında pahmulu wa bek harakatçı publisist hisapda söylemege de tolu küyde imkänlıq bere.
N. Batırmurzayewni asarları ayrıça tolu cıyım kitap bolup halige çıqmağan, ne toplanma da toplanmağan. Halige bir zat belgili: onu publisistik janrda yaratılğan asarlarını awadan payı «Musawat» gazetde basılıp çıqğan. Tek o gazetge sovet dewürnü zamanında ters göz bulan qaramaqnı sebebinden, onu içindegi bek ahamiyatlı materiallar da, alimleni ilmu axtarıwlarında habas qollanmay turdu.
Söz yoruğuna aytğanda, artdağı yıllarda N. Batırmurzayewni bir neçe «yaşırılğan» yada «unutulup qalğan» asarları arağa çığıp tura. Olar, Nuhaynı yaratıwçuluğun dağı da bay etip, tolu etip görsetme bolağan yañı materiallar demege tolu ixtiyarıbız bar. Misal uçun, publisistikasından qayrı da, onu «Mawlet» degen ullu poemasın biz hali qollanağan yazıwda oñardıq («Yoldaş» gazetde basılıp çıqdı, 6 yanwar 1996 y., wa qumuqça «Mawlet yırlanı cıyımı» degen ullu kitapda, 2005 wa 2006 yıllarda), «Yañı tarbiya» degen etika asarı («Qarçığa» jurnalda, № 12, 1996 y.; «Tañçolpan» jurnalda, № 2, 1997 y.). Nuhaynı yaratıwçuluğuna bağışlanıp haliden soñ sama görmekli ölçewde ilmu dissertasya yazmaq göz alğa tutulsa, asuwlu iş bolajaq edi.
Bu kitapnı içinde, qoşum hisapda, Nuhaynı publisistik asarlarından birlerin, 1917-1918-nçi yıllarda Temirxanşurada (haligi Buynakskide) çıqğan arap yazıwlu «Musawat» degen gazetden alıp, kiril yazıw bulan oñarğanbız wa onu haligi oxuwçulağa, ilmu axtarıwçulağa taklif etmege süyebiz.(Tüzü, o 5 de maqalänı biz alda «Yoldaş» gazetibiz uçun oñarıp, öz bayanlıqlarıbız da bulan çığartğan edik: 1997 yıl – 8 wa 22 fewralda, 12 aprelde, 15 awgustda; 1998 yıl – 20 fewralda).
Soñ da, «Yañı tarbiya» degen asarın da, yañı tabulğan onu 1918-nçi yılğı acamça qolyazmasından alıp, hazirlegenbiz wa tüpde onu da tekstin geltirebiz.
Tekstleni içinde xıylı esgilengen maʼnadağı sözler wa esgi qayda bulan yazılğan sözler, adamlanı wa yerleni atları esgerilgenge göre, olağa öz yanıbızdan bayanlıqlar-añlatıwlar yazıp oñardıq, wa tüpde olar har asarnı artı bulan berile.
Nuhaynı şo üstde esgerilgen gazetde çıqğan bir-bir asarlarında, misal uçun, «Hali bolup turağan hallar» wa «Birlik gerek» degen maqalälarında, bir neçe buynaksk dialektni morfologyasına xas sözler yoluğa. Olay neçik bolğan – Nuhay özü çü yaxsaylı wa Xasawyurt dialekt bulan yaza bolğanı da belgili çi? Munu sebebi – «Musawat» gazetde wa M. Mawrayewni taşbasmaxanasında zahmat tögüp işleygen adamlar – Temirxanşura okrugda yaşayğan, buynaksk dialektde söyleygen adamlar bolğan wa olar, Nuhaynı maqalälarını tekstine, özleni tiline göre biraz alışınıwlar etip, basmağa bergen bolma yaray. Olay yerler de bizin bayanlıqlarıbızda esgerilejek.
Hasan Orazayew