Xalqıbıznı qudratlı yol görsetiwçüsü Nuhaynı öz xalqına amanat etgen yaşaw darsları
Qalamnı güçü çatmayğan yerde qılıçğa qınında yatıp turma yaramas! Nuhay Batırmurzayew.
Nuhay tuwğanlı bu yıl 150 yıl tola. Nuhayğa wa onu ulanı Zaynulabid Batırmurzayewlağa bizin xalqnı haqıllı oyçuları wa nasipli yaşawğa yol görsetiwçüleri dep aytma yaray. Olar bütün yaşawu wa yaratıwçuluğu bulan öz zamandaşlarına da wa özlerden soñğu naslulağa da xalqara birleşiwnü wa dosluqnu yollarında ayrılmas tarixi demleşgen bir qısmatda neçik alğa abat alma gerek wa şolay yürümek, el namusun axırına yerli kütmek uçun har-bir watandaşğa neçik ullu batırlıq, teren añlaw, pahmu wa qoççaqlıq tarıq bolağannı isbat etgenler.
Nuhay özünü koççaq küydegi camiyat çalışıwunda qıyın bolur dep heç tartınmay, sosial tüzlüknü wa gertilikni yaqlap, xalq qahrumanı hisapda haq g yerti sözün aytğ an. Ol bizin xalqnı madaniyatına haqıl, çeber estetik xaznasına etgen qoşum, onu barı yaşaw darsları yañı Dağıstannı tarixi qısmatı bulan dazulanıp qalmay, bütün Rusyanı tarixi wa madani yaşawu bulan baylawlu.
Nuhaynı yaşaw qısmatı o zamandağı zahmatçı ahlüden çıqğan wa zahmatçılanı umutları wa qastları bulan belsengen wa örlengen, aldınlı añlawlanı kütmeyli qoymasbız dep taban tirep qattı küyde harakat etegen adamlanı qısmatına oşağan.
Nuhay Batırmurzayew 1865-nçi yılda Yaxsay yurtda orta sabançı ahlüde tuwğan. Onu yaşlığı wa örüm çağı XIX yüz yılda qala, yaşawunda yañı dewür busa XX yüz yılnı başında, 1905-1907-nçi yıllardağı Rusyadağı Birinçi Xalq inqılabı bulan tığıs aralıqda uzatıla. Yazıwçunu yaşawunda lap da ör maʼnalı dewür – Oktäbr sosialist inqılapnı yılları. Şo yıllarda ol b arı güçün salıp bolşevizmni ideyaların toqtaşdırmaq uçun yabuşuw yürütgen.
Nuhay Batırmurzayew – pahmulu şair, yazıwçu, camiyat çalışıwçu wa inqılapçı. Şu üç de zat tezden t amurlaşıp gelgen üç özekni aslu belgileri bolğan. Nuhayda şo xasiyat belgiler neçik yasalğannı wa çınıqğannı sebebin bilme süye busaq, o yaşağan dewürge, o zamanlardağı xalqıbıznı sosial-siyasat yaşaw hallarına, zahmatçılanı dünya añlaw darajasına tergew berme tüşe.
Nuhay Batırmurzayew yaşağan dewür busa bek çetim wa qıyınlı zaman. Bütün esgi dünyada yimik, Rusyada da zahmatçılar qat-qat zulmulanı tübünde yançıla wa taptala gele. Yarlılanı bir yanından feodalizmni tarlığı qısa, birisi yanından Dağıstannı basıp alıp gelegen kapitalizmni awur tüzsüzlükleri çırmap ala, neçik de erkin yaşawğa yol bermey. Dağıstan sabançılanı halları çı aytğandan da beter bolğan. Qaraxalq şo qıyınlağa çıdap turma süymey, biyleni, şawxallanı wa paçanı siyasatına qarşı çığıp, baş göteregen gezikler az bolmay.
Amma, bolsa-bolsun, paça qurumun saqlawçular, hakimlikdegi adamlar olaylanı uzaq barma qoymay tut a, miñ bahanalar oy laşıp çığarıp, eleke-seleke etip, xalqnı göz aldında sıydan tüşürme hilla qura, ya kimbildi etip yoqlap, yada busa qaytmas Sibirlerine yiberip, xalqdan ayıra, tas bolğanday öya. Ullu şairibiz Yırçı Qazaqnı qısmatı şo zatğa ötesiz açıq şahatdır dep esime gele.
Ozoqda, zamanlar alışınğan sayın hakimlik süregen taypalanı "politikası" de bir küyde, alışınıwsuz turmay. Olar zahmatçılanı añlawları, özdenligi arta gelegenni bilip, camiyatda yabuşuw ittileşgen sayın hakim taypalar taktikasın alışdırma qaraylar. Hali enni olar yarlılanı awamlığından, bilimsizliginden paydalanıp, özleni umutlarına qıyışar yimik, sayki başğaça yol tutalar: qaralardan ayrı-ayrı adamlağa az busa da bilim berip, bilimli lakeyleri etip, olanı bilimlerin özleni paydasına işletme girişeler, bu hal busa zahmatçını dağı örlenme qoymay, yañız özleni xoşuna qıyışıwlu «orta» darajasında saqlama süyüp etgen qastı-hillası bolğan. Dağıstannı feodalizmden kapitalizmge göçegen dewüründe bu yol busa paça qurumnu paydasına sınalğan ideologya bolup toqtay. Xalqnı arasında şu şartlarda matah-çılıq arta, Qazaq da aytğanlay, «har-bir hisap barıp malğa baylana», adillikni, edepni, yahnı, namusnu bahası yerge urula, barı zat, hatta, yırçılıq çeberligi da, alış-berişçileni, har zamanlarda da bolağan matahçılanı bazmanlarına salınıp çegilip, pullap satılağan halğa çığa. Manay Alibekownu, öz zamanında bu alämatğa hayran tamaşa bolup yazıp qoyğan satırları bar:
Bu baylar aqça bere maqtarğa, Maqtamasa, awzun qısıp toqtarğa.
Har dewürde bolağan yimik tüzsüzlük bar camiyatda yessilik etme biz tiyişlibiz dep turağan taypalanı işçi xalqğa baqğandağı politikası şo kepde bolağanı, şo özleni sayki daimlikge belgilengen, «iñ asuwlu yollanı birisi» dep oylaşağanı, şoğar inandırma qarayğanı açıq zat.
Şulaylıqda XX yüz yılnı başında qara xalqnı harakatına qarşı baqdırılğan reaksiya artsa tügül, kemimey.
Hukumatğa yeslik etegen klan taypa-tuxumlar tuwradan-tuwra, açıqdan-açıq xalqlanı aldatıw, başın-gözün çırmaw yolnu tuta. Dağıstanda, ayroqda deñiz boy tüzlükde, şolay xalqğa qarşı salınğan paça politikasını bir qaydası muna şulay yürüle bolğan.
Yer tarmaşıp zahmat tögegen, az-köp busa da, camiyat topurağı (sürüwü, çaçıwu) bar sabançılar, neçaqı qast etse de, yaşı-ullusu bulan barı güçün salıp işlese de, kapitalizm bulan öçeşme-tartışma amalı yoq sayalı, asta-asta bulan gelimini yartısından ayırılma başlay, asta-asta bulan az-köp bolsun, bugünlerde yimik işletegen topuraq onu qolundan, ixtiyarından taya, hali enni ol amalsızğa dağı etme zat qalmay, el taşlap, onda-munda yürüp, Baküge, Aştarxanğa, Stawropolğa wa olay özge yerlege barıp günlük qazanağan boydaq qazaq işçige döne bolğan. Onu dağı amalı barmı?
Şulaylıqda, yaxşı gelim beregen barı da çaçıw maydanlar bir neçe yer yessileni, yada hakimlikni yürütegen taypalanı qoluna tüşe. O baylıqnı aslam payın alıp paça hukumatnı özü biyley bolğan.
W. İ. Lenin qumuq xalqnı, ayroqda, yurt zahmatçılanı başına qopğan bu balahnı o zamandoq tez es etgen wa 1913-nçü yılda ol özünü «Agrarnaya programma sosial-demokratii w perwoy russkoy rewolüsii 1905-1907 godow» (Moskwa, izd. politiç. lit. 1984, s. 175) degen kitabında bulay yazğan:
«Sabançılardan olanı baylığı hisaplanağan topuraqlanı urlap alağan birew de tügül, – özü paça hukumatı. Qumuq xalqnı topuraqlarına talawurçuluq etegen de – şo özü».
Paça qurumnu zulmusundan qayrı, işçi xalqnı ayınma qoymay purşaw etegen bilimsizlik, oxuwsuz, yazıwsuz qalmaqlıq bolğan. Zahmatçılar özleni tarixdegi yerin añlap, öz borçların üstünlü kütsün uçun har-bir yanından añlawlu, oylap qarap, dünya gelişinden özüne paydalı sınawlar alma bolur yimik darajağa çıqma gerek bolğan. Şonu bulan birçe artda qalıp turağan xalqlanı yañı yaşaw qaydalağa, dünya xalqara hallarına göz açdırma, olanı oyun, qastların yarıqlandırıp, yañız ötgen-getgen zamanlardan tügül, yañız haligi zamanğa tügül, gelejekge de göz qaratıp üyretme tarıq bola. Şu ullu borçlanı kütmek uçun haqılnı, bilimni güçü bulan da, çeber söznü güçü bulan da xalqnı arasında elge namusu bulan qulluq eter yimik yañı xasiyatlı adamlar tarbiyalama gerekligi arta. Qumuq yaşawnu alğanda, qatın-qızlanı azatlığını, olanı erenler bulanğı tabii teñligini masʼaläsı albetge çığıp toqtay bolğan.
Şulay dewürlerde yazıwçuluq işni maʼnası güçlenegeni açıq zat. Tartınıwsuz, qoççaq, tüzlüknü toqtaşdırarday taʼsirli gerti söznü, başğaçalay aytğanda, qalamnı qılıçıday ittileşdirip, zahmatçı xalqnı ideologyasını sawutu etip alınmasa yaramayğan zaman yetişip gele. Qumuqda yazıwçuluq arağa M. Alibekow, A. Aqayew, N. Batırmurzayew, D. Muhammatow wa olay belgili yazıwçular çığalar.
Şo busa Rusyada proletar inqılaplanı dewürü, 20-nçı yüz yılnı başı. Nuhay şo qaydalı harakatlağa hazirlengen dağıstanlılanı iñ görmeklilerini birisi. Ol yaşlayın zahmatğa üyrengen. Yaşlayın oxuwnu-bilimni paydasına tez tüşüne, bek qast qılıp oxuy, türk, arap, tatar, azerbayjan, rus tilleni özbaşına çalışıp üyrene. Yaşaw halın bir yoruqğa salma süyüp, bir-neçe käsbulağa da yes bola: bir waqti ata yurtu Yaxsayda, soñ noğay yurtlarda tüken açıp işley, ondan da payda görmegen soñ, etikçi usta bolup da aylana, artda busa şo käsbusun gümüş ustanı käsbusuna alışdıra. Tek olanı biri de Nuhaynı yüregin razi etmey, qurçun qandırmay. Matahçılıq, mal qazanıw özünü tabiatına qıyışar yol tügül ekenni Nuhay tez añlay, artda busa özün geçe-gün rahatlanma qoymayğan yazıwçuluq, xalqğa paydalı kitap yazıw yolnu tañlay, Orenburgda, Qazanda, Aştarxanda, Baküde, Tiflisde wa olay özge yerlerde çığağan gazetlerde şo zamanğı Dağıstannı halından xabarlayğan materialların basmadan çığarıp, yarıqlandırıwnu oyların xalqnı arasında yayma süye. Özü barıp da, arilerdegi yuwuqlarına yazıp da alıp gele. Nuhay özünü ojağında köpler paydalanarday bay kitapxana qura, yurtunda yañı açılğan maktapğa bolağan kömegin üzmey. Özünü ulanı Zaynulabidni de şolay xalqğa qulluq eter, el namusun öz boynuna alar ruhda oxuta wa tarbiyalay.
Nuhaynı zamanında da lap qıyın zatlanı birisi – xalqnı çırmap ayaq tüpge salıp taptağan camiyat-siyasat tüzsüzlükleni haqında gerti söz aytmaq bolğan. O yıllarda yaşağan Manay Alibekow bir oxuğandoq esde qalar yimik bulay satırlar yazğan:
Tolqun-tolqun söz gelip, Tamaqda tüyün bola. Busa da gerti söznü Hali aytma qıyın bola.
«Şulay zamanda, – dep oylay bolğan Manay, – qalamnı, onu bulan birçe bilimni, oxuwnu güçü albetge çığa, qılıçlardan qalış-mağan bolmağa gerek».
İlmulu, marifatlı elin Har gün işi alğa öse. İtti qılıçlardan da Hali qalam bek gese, – dep yazğan o.
Nuhay busa özünü inqılapçı demokrat, yarıqlandırıwçuluq yolunda Manay aytğandan da artıq mekenleşgen qast tuta. O Manaynı sözlerin bulay aytıp tolumlaşdıra:
«Qalamnı güçü çatmağan yerde qılıçğa qınında yatma yaramas!»
Şair özünü «Tamurlanğan terekmen» degen teren maʼnalı şiʼrusunda zamannı yañız özbaşını paydasına işletme süyegen, matahçılıq awruwğa tarığan mollanı da wa gerti xalqnı yanın yaqlayğan yazıwçunu da bir-birine qarşı salıp yazğan. Olar harisi tutğan yaşaw yolların teñleşdirip, neçaqı aççı tiyejek busa da, öz zamanını adamlarına qoççaq adam gerti, haqıllı söz aytma tarıq ekenin ayan-açıq etip yazğan.
Mollağa:
Sen süyesen gün batıp, daim geçe bolğannı, Gertilikni tas etip, yürütmege yalğannı. Yalğançısan, sözüñnü ullu antdan başlaysan, Bir kapek paydañ busa, dosğa da bet taşlaysan.
Yazıwçu:
Gerti, men, açdan ölüp qalsam da, yalğan aytman, Bu dünyanı malı uçun gerti sözümden qaytman.
Xalqnı, elni oylap tutğan gertiçiliginden – realistleni yolundan Nuhay heç tayışmağan, bir asarından başğasına ösüp, bekleşe turup, ullu qastlarında, camiyat çalışıwunda gün sayın çınığa gelgen.
Nuhaynı baş muradı – xalqnı esgi zamannı awamlığından azat etmek, yañı yaşawğa, bilimge, ilmuğa, geng tarixi sınawğa, alda barağan xalqlanı madaniyatına, ayroqda, rus xalq bulanğı ayrılmas qısmatlaşıwğa göz açdırmaq bolğan, o har zamanda da özünü yaratıwçuluğunu baş maʼnası etip yañı fikir yolnu wa onu bulan harakatlanağan wa bereketlenegen yaş naslunu adamların suratlağan. Onu asarlarını birdağı bir ayrıça taʼsirli yeri – olanı baş igitleri bilimge, erkin zahmatğa, adillikni, edepni özlege ideal etip saylayğan yaş qızlar wa ulanlar, olay da yaratıwçuluqnu iñ güçlengen dewüründe paça qurumnu qara qorquw beriwlerinden, cazalarından, sibirlerinden tartınmaylı, elni aldınlı barışına yol açmaq uçun yabuşağan ulanlar.
Şu ideyalanı geng xalq arada yaymaq uçun Nuhay Batırmurzayew Rusyanı türlü-türlü yerlerinde çığarılağan gazetleni, jurnallanı betlerinde maqalälar, poezya asarlar wa xabarlar basmada çığarğan. Bir waqti Orenburg şaharda çığarılağan «Waqt» degen gazetni redaksiyasında işlep de turğan wa şolay da 1907-1914-nçü yıllanı arasında yañız bizinkinde tügül, barı Dağıstan adabiyatda yañılıq sanalağan çeber kitapların yazğan. Muna şolar: «Kawkaznı halı» (1906 yıl), «Saniatçılıq» (1906 yıl), «Kawkaznı wa ham Rusyanı halı» (1907 yıl.), «Canşah» (1909 yıl), «Kawkaznı tarixi wa madani halı» (1910 yıl), «Yazıq Habibat» (1910 yıl), «Deñiz Sindibat» (1912 yıl), «Dawut bulan Läyla» (1912 yıl), «Nasipsiz Canbike» (1914 yıl), «Mollanasritdinni xabarları» (1914 yıl) wa başğaları.
Birinçi dünya dawunu yıllarında, ayroqda 1917-nçi yılnı fewralındağı burcuazi inqılapdan soñ, Nuhay Batırmurzayew ulanını taʼsiri bulan wa özünü ösüw gelişi bulan, bolşevikleni yolun yaqlay, har-bir yandan kömekleşe: haq gerti xalqçılar dep, «Tañçolpan» jurnalnı redaktoru bolup işley wa onu betlerinden inqılapnı yıllarında zahmatçı xalqnı intereslerine qulluq etegen adabiyat ne yollarda yaratılağannı wa neçik xasiyatlı bolağannı añlata. Dağıstan yazıwçular uçun tüzlüknü, gertilikni yaqlawda Puşkinni, Gogolnu, Tolstoynu, M. F. Axundownu, A. Toqaynı yaratıwçuluğun ülgüge sanay. Öz zamanını yazıwçularından Nuhay Batırmurzayew M. Gorkiyni yaratıwçuluğun özüne bek yuwuq ala. Oğar bağışlap çeber publisistik asarlar yaza, Gorkiyni bir neçe asarların ana tiline göçüre.
Nuhaynı esgerilgen çaqı asarlarından şulay natijalar çığarma tolu ixtiyarıbız bar: yazıwçu Güntuwuş xalqlanı arasında tezden yürülegen «Canşah» wa «Sindibat» yimik sihrulu fantastik xabarlardan başlap, xalqnı haligi yaşaw halların suratlayğan wa yañılıqğa göz açdırıwçu, yol görsetiwçü kitaplağa çıqğan. Ullu Oktäbr sosialist inqılapnı wa watandaş dawlanı yıllarında yañı yaşawnu, yañı madaniyatıbıznı quruwçulardan görmeklisi bolup çalışğan.
Nuhaynı har-bir asarı bizin xalqnı arasında daimlikge qalğan, güçün tas etmey yaşajaq ullu dars. Yazıwçunu yübiley günlerinde bizin zaman uçun da ör maʼnasın saqlağan onu şolay darslarından birlerin sama esgermey qoyma yaramas dep esime gele, nege tügül, olar bugünlege yetgençe de güçün saqlağan. Nuhaynı bizin xalqğa qoyğan birinçi darsın men şulay añlayman.
Xalqnı bilimge, ilmuğa tartıp, zamannı haq gertiligine, özünü bırınğılığına, hali barlığına wa gelejegine göz qaratma üyrete bolğan. Milletni yaşlığını hayın etgen, şondan taba gelejekge yol salmaq, dewürnü gelişinde xalq tarıp qalma bolağan qıyın-lıqlardan, boş-boşuna zar-ziger çegiwden, hatsız talçığıwdan, alğa göz qaratmay, yañız bugüngü halından quwanıp turmaqdan (olaylar har daim de az bolmay) qutğarıp, nasipli gelejegine elter yimik yollar izleygen. Şu yolunda Nuhay yarıqlandırıwçuluqdan ötüp, haq gerti inqılapçı yoluna çıqğan. «Şu yolumdan tayışmasman» dep bolşevik atın daimlikge saqlap, klass duşmannı güllelerinden yüz burmaylı, can bergen.
Nuhaynı bizge qoyğan ekinçi darsı muna bulay: Nuhay özünü barı da çeber asarları bulan yaşaw quruwda maarifatlıqnı, adillikni, edepni kürçü etip almaqnı wasiyat etgen. Yazıwçu özge dos-yuwuq xalqlardan da şo xasiyatlanı qarawullay bolğan. Zaman-zamanda izğıçıw awruw bolup, yayılışıp yuğağan başdan-baraqlıqğa, matahçılıqğa tarıp qalmay, har daim el namusğa baylanmaqnı asil xasiyat ekenin añlatğan.
Nuhaynı üçünçü darsı ör insanlıq humanist maʼnada. Onu bütün yaşawu wa yaratıwçuluğu şulay zatğa çaqıra: öz madaniyatıbıznı ör darajağa göterme süye busaq, tez zamannı içinde ösüwünde alğa getgen xalqlardan sınaw alma, onu yañı zamannı talaplarına yansıllı, qıyışıwlu küyde paydalandırma gerekbiz. Şonu uçun neçaqı bola busa, şonça çalt özge xalqlar bulanğı doslanıw, demleşiw, haqlaşıw güçlenmese yaramay – degen Nuhay. Nuhaynı asarlarında inqılapnı Rusya bulan, onu barı xalqları bulan birleşiwnü ideyaları adabiyatıbızğa ayrıça bereket bergen.
Onu birdağı bir darsın esgermey qoyma yaramay. Nuhaynı sıylı darslarını dörtünçüsü ör patriot ruhda. Eger biz özübüznü xalq özdenligibizni tas etme süymey busaq, heç bir xalqdan artda qalmayğan küyde çalışma, elge qulluq etme, ana topurağıbıznı işletme, onu ayawlama, yaqlama wa şo ruhda yaş naslunu da tarbiyalama gerekbiz degen.
Nuhaynı bizge qoyğan beşinçi darsı onu öz yaşawu wa ol qurğan batır qumuq ojaq bulan baylawlu. Bilemisiz, Nuhay insan hisapda da, yazıwçu hisapda da bir gezik de, bir zatda sama eki göñüllü yada eki yansıllı bolmağan. Nuhay, yurtluları yaxsaylılar aytağan yimik, öz zamanındağı tañ adamlanı biri bolğan. Ol özü tutğan yolğa ne şeklenmegen, ne hökünmegen. Hasili, Nuhay bir sözün eki etgen adam tügül. O yaşağan küyünde yazğan, yazağan küyünde yaşağan. El namusuna baylanıp ömür sürgen. Ol özünü awletlerin de şo ruhda tarbiyalağan. Nuhayğa, dağı yerin aytmay qoysaq da, bizin xalq uçun Zaynulabid yimik ulannı tarbiyalap, ösdürüp bergeni sayalı da ullu esdelik etme yaray edi.
Nuhay wa Zaynulabid – ata wa ulan. Ata wa ulan demek de azlıq ete.
Ondan da ötüp – qurdaşlar wa sırdaşlar. Ulanı atasından ülgü alğan, atası bolşevik ulanını yolun yaqlap can bergen. Nuhay, gertiden de, batır ojaq yaratğan bolğan: Umukürsüm, Zaynulabid, Abdulhamit, olanı barı taypası! Ör insan urluq! Bizge Dağıstan Uniwersitetde oxuyğan yıllarıbızda dars beregen Nuhaynı giççi ulanı, Zaynulabidni inisi Abdulhamit Batırmurzayew özünü atasını wa ağasını haqında qujurlu maʼlümat geltirip, har kimge esde qalarday xabarlay edi.
Abdulhamit Nuhaynı ulanı bulay degeni meni qulaqlarımda siʼrulu maqam bolup bugünlerde de çalına:
«Men sizge aytayım, yaşlar, üstensuw qarayğanlağa atabıznı da, ağayımnı da heç bir-birine oşamasday xasiyatları bar edi.
Atabıznı qarsalap, qabunup bir keren sama görmedim. Yañız men tügül, onu yoldaşları da atamnı şolay tanığan ediler. Şonça da sabur-salamat tuta edi çi, esiñe gelir edi – oğar Tengiri miñ yıl ömür bergendir dep oylaşmay bolmay ediñ.
Ağayımnı xasiyatı busa büs-bütünley başğa – bir günde miñ yıl yaşama süyegendey şonça da şolay cah tutar edi özün, esiñe geler haligine bomba bolup atılıp geter şu dep. O zamanğı onu yoldaşları (B. Astemirow, A.-P. Salawatow) ağayımnı şo xasiyatın bilip, onu suwurulğan qılıç bulan wa ekige mingen tübek bulan teñleşdirip xabarlay edi…
Atabız ayta turup neçe keren de eşitgenmen, 1914-nçü yıl birinçi dawun başlağan dep, sensen şu dawnu başlağan dep, İñliyanı korolüna şo özüne oşaşlı alımda qorquwlar berip kağız yazıp yibergen dep, ağayımnı oxuwundan quwalağan bolğan. Bilemisiz, atabız ağayıma şonu aytıp betlegende o ne aytğan: «Korol bolğan bulan o insan tügülmü?» – dep cawap bergen bolğan. Zaynulabidni özünü xasiyat turuşu da, özün tutağan küyü de, gertiden de, M. Lermontowğa, onu igiti Peçoriñe ötesiz parx beregen gezikleri bar edi. Görünüp tura edi, men onu hali oylaşıp bilemen, gertiley de, alğasap yaşama, yaşawunda köp zatnı başına çığarma qastı bulanğı adam edi».
Yaşaw insannı ömürünü art mühletinde de tergep qaray busa yaray. Nuhaynı wa Zaynulabidni qısmatı şoğar şahatlıq etegen bir açıq misaldır. Gerti toqtaşğan dokumentler bulay xabar bere:
«1919-nçu yılnı sentäbrinde Nuhaynı, onu yuwuğu Uzun-Hamitni alıp getip, denikinçiler Xasawyurtda tusnaqğa salıp begeteler. Klass duşmanlanı qara cazası aldanoq gesilip hazir bolağanı belgili. Busa da, sayki masala, Nuhaylağa oylaşma zaman berip qaraylar. Duşmannı qastı – art mühletde sama da inqılapçılanı yüreklerin sınıqdırmaq… Kontrinqılapçı taw hukumatnı wakilleri Nuhaynı ayrı kabinetge de çaqırıp: «Sağa süygen çaqı xarj da bolur, qoy bolşevikleni yolun, ulanıñnı da qaytar, göç Süyünçqalağa (Groznıyge), gazet de çığar, özüñnü gazetiñni», – degenler. Nuhay duşmannı haqılını saylığına külemsirep: «Men sizden heç tileygenim yoq, namart bolup miñ ölgünçe, bir ölgen qolay. Namusuna namart çıqğanlar bizin tuxumda bir de bolmağan. Men yürütmey turup bolmayğan işlerimni yürütdüm. Hali eini siz bilgenni siz etigiz!» – degen.
İnqılapnı duşmanları 1919-nçu yılnı sentäbrinde Nuhaynı wa onu ulanı Zaynulabidni güllelep öltürgenler. Amma inqılap bulan birlikde olar tutğan yol örlük alğan. İgit ata wa ulan bizin xalqğa onu yol görsetiwçüleri bolup daimlikge berilgen wa qalajaq.
Salaw Aliyew