⁂
Дуньядагъы жавгьарлардан кёкдеги юлдузлар кёпдюр. Тек оланы барысыны да атлары ёкъ. Оланы мен таныйгъанлары бармакъ санавда: Уьлкер, Етти Юлдуз, Темиркъазыкъ, Боюнса-Тамакъса ва Тангчолпан.
Ерде Зайнулабид ишлеген юлдузланы бирисини аты да «Тангчолпан» эди. Бирдагъысыны аты «Ишчи халкъ» эди, бирдагъысыны аты «Даниялбек» эди. Оланы бири журнал, бири газет, бири де ойнайгъан китап эди. Оланы барысы да Зайнулабидни сол къолуну гьюнерлери эди. Зайнулабид онг къолу булан да шолай юлдузлар ишледи. Тек оланы атлары ёкъ. Мен оланы яйылгъан яюв йимик этип гёрсетсем, накъышына, ренкине къарап олагъа ат къоягъан гиши болмасмыкен?
Бугюн йимик эсимде бар: 19-нчу йылны май айыны шатман чечек йимик бир арив гюню эди. Абзарны къап ортасында балалы тавукъгъа ем берип, къалгъан жанланы къолумдагъы чубукъ булан къувалап туракенчин, Зайнулабидни гьакъындан ойлашаман: «Гьали гелир къуваланып» деп эсиме геле. «Янгурдан къачып чоргъагъа тюшеми?» деп де хыял этемен. Неге тюгюл, юртда Деникинни «исбайы» апсерлери, язны гюню, буса да еликген боран йимик сувукъ айлана. Олар биргине-бир Яхсайдан аты-ери булан юз адамны асгерге ала. Къызардашлар гетегенлени ясын, адатгъа гёре ачыкъдан эте. «Бу кёкюреп явагъан къатты янгургъа ошай. Олжалар яшыртгъын йылайлар. Бу – туманлы гечени сыгъанагъына ошай. Аналар ичинден бозлайлар. Бу бёрю хапгъан къойну агьына ошай. Мени ичимни гюегени де, тезеклер салынып янагъан уллу отгъа ошай эди.
Шолай бир заман, Зайнулабидден кагъыз гелип, атасы бокъчаны ачды. «Ногъайлы партизанланы уьч юзге чыгъарып битгенмен» деп охуду. Ташдан авур эдим, къушдан енгил болдум. «Уьх жаным, бир юзге – уьч юз» деп эсиме гелди. «Тамаша, бир къумукъну артына онча ногъайлы нечик тюшдюкен?» деп де ойладым.
– Дагъы да не яза? – деп сорадым.
– Зат да хари, чакъны гьакъындан сорай. Къургъакъ буса, явма сюе, – деди.
– Гьали де къыз гелешемикен? – дедим.
– Тангда чыгъар тавушу – деди.
Уланы да шо сёзню кёп айта бола эди. Гертилей де ол гелген кагъыз янгурну ели болуп, янгуру оьзю булан болгъан экен.
Бизин якъда ёлавчуланы алдына къачакълар чыгъып, оланы талайгъан кюй бола эди. (Айрокъ да шол булгъавур йылларда. Бир биревлер чи ол йыллагъа талавур йыллар деп де айта эди. Ёл гесмек демек таламагъа чыкъмакъ демек бола эди).
Атасындан жавап алгъан сонг, бир нече ёлдашлары булан, Зайнулабид де ёл гесип токътай. Ёлдан яхшы аты-арбасы булангъылар да оьте, Зайнулабидлер олагъа оьзлени бар ерин де билдирмей.
Ал, бир замандан, юртгъа йылав-яс да къоюп, юртну юз атын, юз уланын да алып Деникинни апсерлери ёлгъа тюше. Зайнулабидлер оланы яхшы ювукъ гелмеге къоюп, апсерлеге багъып къыздырып атышып йибере. Апсерлер башын-аягъын танымай алды бакъгъан якъгъа къача. Атлылар да уьйлю-уьюне къайта. Бир сагьат алдын яслы юрт, бир аздан сонг харслы эди.
– Муну ким этген?
– Зайнулабид этген – болуп гетди.
Амма Зайнулабид юртгъа гелмеди. Ол Къызларкъалагъа гетмеге алгъасай болгъан.
О заман талавургъа чыкъгъан, артында минг атлысы да булан Абдуррашит Исаев деп бир мычыгъышлы бар эди. Ол Узунгьажини вакили дей эди. Узунгьажи буса, арив къыз йимик Хасавкъаланы чупур да чупур, сокъур да сокъур, чолакъ да дюр, акъсакъ да дюр къатынгъа ошатгъан олай адам эди. Шо Абдуррашит орусну малы да, къаны да гьалал деп атлыларына мужукъ юртланы талатып, олай ишлер эте эди.
Къызларкъалагъа партизан отряд булан Зайнулабид де гете, артындан минг атлысы да булан Абдуррашит Исаев да шонда онгарыла. Зайнулабид Къызларкъалада къамалгъан болшевиклеге къурдаш къолун узатып юрюй. Абдуррашит буса Къызларны айланасындагъы къазакъ къалалагъа талавурчу къолун узатып юрюй. Тек о вакъти къазакъ къалаланы ичи топ-тюбекли деникинчилерден толгъан. Олар сюлчелени учун болшевиклеге бакъдырып туралар. Зайнулабид, Абдуррашитни юрюшюне пуршав этмей, деникинчилени савутларыны авзун талавурчулагъа бакъдырта да, къамалгъан болшевиклеге эс тапмагъа онгайлыкъ бере.
Абдуррашит къазакъ юртлагъа гирип талавурун башлагъанда, Зайнулабидлер юртлулар булан бирче Абдуррашитлеге къаршы тура.
– Бир къазакъ къыз, – дей эди Зайнулабид, – оьзюню атыны тизгининден тутуп сорай:
– Яхшы улан! Сен бусурман тюгюлмюсен дагъы?
– Неге дейсен? – дей бу.
– Оьзюнг чю нечик де таламайсан, талайгъанланы да къоймайсан.
– Неге тюгюл, мен сен айтагъан бусурманлардан тюгюлмен. Сен айтагъан бусурманлар гьона олар – деп башлап Абдуррашитни атлыларын гёрсете, сонг бир пагонлу орусгъа къолун узатып – «бу да бусурман» дей.
– Нечик бола? – деп къыз иржая.
– Нечик болсун, шолар йимик булар да талай. Тав юртланы булар от салып яллата.
– Сиз кимлерсиз дагъы?
– Талавурну, зулмуну душманларыбыз. Ойлаш чы, ким болмагъа герекбиз – деп Зайнулабид оьзюню байракъчысына багъып бурлугъа. Къыз да бурлугъуп къарай. Къызыл байракъ баш къусгъан будай тарлав йимик толкъунлашып тура болгъан.
Зайнулабидни отрядына шо гюн, шо къазакъ юртдан язылгъан партизан иванлар да бар эди.
Гьали къара чы. Мен артда-артда билдим: эсгиде християнлар биревню сёге буса, огъар «бусурман» дей болгъан экен. Зайнулабид ону билип экен пагонлу акъ къазакъ орусгъа да бусурман дегени. Шолай Зайнулабид гьар къайсы сёзню де, яшлар топну чююп ойнатагъан йимик енгил ойнатып бола эди. Ол бир керен адамланы ораза байрамын къутлай туруп, «унутмагъыз, шо байрам йымыртгъалар мисгин халкъны къаны булан боялгъанны» деди.
Къаладан къайтгъан сонг Абдуррашит де, Зайнулабид де тартышалар. Ол да булай бола: «Зайнулабид Абдуррашитге атлы йибере, атлы булан кагъыз да йибере, кагъыз булан сёзлер де йибере:
– Бу кагъыз сагъа етишгендокъ, атлыларынгны да алып Хасавюрт округдан да, къызлар округдан да гет.
– Неге? – деп йибере ол.
– Неге тюгюл, къарчыгъа бар ерде тюйлюген турмагъа тюшмей. Сиз тюйлюгенсиз, биз къарчыгъабыз.
– Дюр бусагъыз къарайыкъ – деп Абдуррашит атлыларын Зайнулабидни отрядына бакъдыра. Зайнулабид де отрядын Абдуррашитни атлыларына бакъдыра. Гьали бу эки де асгер бетге-бет берип токътагъанлар. Къылычлар къынларындан чыкъса, къан тёгюлмеге гьап-гьазир.
Зайнулабид айта эди:
– Къарадым, – дей эди, – муну атлылары тав буса, мени отрядым тёбе. Талавурчулар тюбек-савутдан да байлар. Булар булан давлашып асгерни аздырмагъа амал ёкъ. Неге тюгюл, гелешмеге сюеген башгъа къызларым да бар: Аштархандан таба бизге багъып гелегенде къамышларда душманлагъа къуршалып къалгъан болшевик отряд бар. Олар ачлар. Олагъа сурсат етишдирмесе ярамай, ону учун талавурчулардан къачгъан мужукъланы будайларын оруп, басып, тартып ачлагъа бермеге герек. Аштархан, Ростов якълардан тербенип гелеген болшевиклер шу округлагъа етишгенде, тегенекликден таза авлакъгъа чыкъгьан адам йимик эркин юрюмеге герек. О саялы да тёбени холагъа айландырмагъа амал ёкъ, тёбени тавдай этип оьсдюрмеге герек. Бу затланы ойлап Зайнулабид тюбюндеги атын аргъытып алгъа чыгъа. (Ону тюбюнде бий Гебекден чыгъарылып алынгъан къара айгъыр бола). Абдуррашитге мычыгъыш тил булан айта:
– Гьей, гант, – дей – сени талавурчу къастларынгда бу халкъны не такъсыры бар? Сен де, мен де шу гюнагьсыз адамланы къанлары тёгюлмекге себепчи болмагъа герек тюгюлбюз. Гел, сен де, мен де бире-бир туруп, тартышып къарайыкъ, сав къалгъан иш де гёрер, – дей.
– Гёрер, делир – деп ол да алгъа чыгъа.
Агъач къубурлардан тапанчалар сувурула, шаркъ-шаркъ деп чакъмалар экиге миндириле, бирисини тапанчасы бирисини мангалайына бакъдырыла. О заман Абдуррашит атлыларына бурлугъуп:
– Негер къарайсыз? – дей.
Авлакъ кюлкюге тола. Эки де якъдан гьор къычырылып гете. Абдуррашитни атлыларындан бириси чыгъып Абдуррашитге айта:
– Тфу, Аллагьны наълаты сагъа да болсун, сени артынга тюшген бизге де болсун! Сен чи кукай болгъан экенсен – деп айтып атыны башын Зайнулабидни отрядына бура. О бир дацини артындан нече дацилер булай багъып чыгъа. Кёплери «дели наълат» дей туруп якъ-якъгъа чачылып гете. Сонг Абдуррашит къалгъан атлыланы артына да салып чанг болуп къала.
Шолай ойсуз ишни Зайнулабид бир керен Шуракъалада да этген болгъан. Билмеймен, къайсыдыр бир душманлар Шураны ала. (Олар кёп эди: нажмутдинлер, узунгьажилер, деникинлер, тюрклер, къара оьлет, къаршы бетлер. Шоланы къайсыдыр – эсимде ёкъ). Болшевиклени комитети шагьардан тайышмагъа да шо аврувлар ятагъан уьйлени чарлагъына да гирип яшыналар. Бу, шекленмес йимик арив ер. Бириси айта: «тышда не хабар бар экен? Билип къарамасакъ гечени иши де бырыкъ». Зайнулабид бир зат да айтмай чарлакъдан терекге, терекден ерге атылып ёкъ болуп къала. Барып къонагъыны атын да ерлеп, шогъар да минип, бульвар бар орамгъа онгарыла. Къараса бульварда пагонлу апсерлер билеклерине къызланы да илип гезейлер. Зайнулабид «тах-тах» деп атына эки къамучу да уруп оланы оьзюне къаратып, атын чапдырып барагъан кюйде айта:
– Къызбайлар! Олай парахат айланмагъыз. Биз дагъы да чыгъажакъбыз – деп гёрюнмейген болуп гете.
Балики, ону тез оьлмеклигине ону шолай артыкъ къайнарлыгъы кёмекчи болгъандыр. Аллагьны языву булан оьлеген заманы чы тюгюл эди ону.