Yettinçi sapar
Erten tañ bolup, gün çığıp, quşluq waqti bolğan edi. Sindibad hammal Deñiz Sindibadlağa bardı. Birazdan başğa adamlar da gelip, aşap-içip bitgen soñ, Sindibad söz başlap ayta:
– Altınçı saparımdan qaytıp, özüm görgen qıyınlıqlanı da unutup, paraxat yaşap tura edim. Bir gün saparğa çıqmağa, türlü adamlanı, türlü şaharlanı görmege esime tüşüp, deñiz boyundağı şaharlağa eltme tarıq bolağan matahlar da alıp, Basratğa bardım. Bir tabun özüm tanıyğan sawdügerçiler de qarşı bolup, gemege minip yürüdük. Bir xıylı zamandan soñ Qıtayğa yetişdik. Onda da türlü şaharlarda satıw etip, yaxşı paydalar da görüp, dağı da deñizge tüşüp yürüdük. Bir gün bir qattı yel çığıp, köp ullu yawun yawup yiberdi. Biz de mallarıbız suw bolur dep, üstüne anı-munu yabıp tura edik, gemeçi de örge minip deñizge qarap tura edi. Birden qıçırıp yılap, betin-başın töbelep, bizin yanıbızğa geldi. Ne, bolğan? Ne xabar? – dep soradıq. Gemeçi aytdı:
– Allahha yalbarığız, bir-birigizge sawbol etigiz, qutulmajaq balahğa tüşgenbiz, deñizleni çink de axırınçısına girgenbiz, – dep, bir sandığı bar edi, açıp içinden bir topraq çığardı. Suwğa yibitip, iyislep, qoluna bir giççi kitap da alıp qarap, bizge aytdı:
– Bu kitapda yazılğan: har kim şu yerge yetişip saw qalma amal yoq. Bu yerge yuwuq Suleyman payxammarnı alayhissalam qaburu bar, qaburnu yanında köp ullu yılanlar bar, adam barıp bolmajaq. Dağı da şu yerge yetişgen gemeni yutağan köp ullu balıqlar bar, – dep söylep turağanda gemebiz göterilip, tüşüp, lawlap yiberdi. Qarağanbız, bir ullu balıq, köp yaman tawuşu bulan aqırıp gemege bağıp gele. Biz de bek qorqup, ölgen gişiler yimik bolup tura edik. Ondan da ullu birdağı balıq çığıp, o da bizge bağıp yürüdü. Biz qorqup, Allahğa yal barıp, dualar etip, birew-birewge sawbollaşıp, yılap tura edik. Üçünçü olanı ekisinden de ullu balıq gelip gemeni aylanıp, yutma qarap yürüy edi, bir qattı yel çığıp, gemeni eltip bir ullu taşğa urup, para-para etip yiberdi. Gemeni taxtaları da başğa-başğa bolup, içindegi mal da, adamlar da deñizge batdı. Men olay zatlanı köp görgen sebepli üstümdegi opraqlanı çeçip yeñil bolup, yüzüp qalqıp yürüy edim. Bir taxta qarşı bolup, tutup mindim. Taxtanı yel, tolqun ari-beri oynatıp yürüy, canımdan umut üzüp, özüm-özüme ayıp etip: ey Sindibad, heç uyalmaysan. Neçe kerendir sen bu qıyınlıqlanı göregeniñ. Paraxat yaşap turağan yeriñden ayrılıp, canıñnı qıynap, dağı çıqman dep towba etesen, o da yalğan bola, dağı da çığasan. Köp yaxşı bola sağa dep, endi aman-esen şu balahdan qutulsam, dağı çı çıqmas edim, dağı canawarlıq etmes edim dep, gerti towba etip, paşman da bolup şulaylıq bulan deñizni içinde bir gün bir geçe qalıp, ekinçi gün bir atawğa çıqdım. Qarayman, köp terekleri, yemişleri bar ataw eken. Şolardan aşap toyup, Allahğa maqtaw etip, atawnu için qıdırıp yürüymen, qarasam, ağıp barağan bir ullu suw bar. Altınçı saparımdağı suw esime gelip, tez şondağı ağaçlardan, tereklerden alıp, terekleni qabuqların eşip yipler etip, bayağı ağaçlanı bir-birine baylap, bir sal yimik zat etip suwğa saldım. Üstüne köp yemiş de salıp, özüm de minip, Allahğa tawakkal etip olturdum. Qattı ağağan suw, hayda, meni alıp bara. Eki-üç gün şulay yürüdüm. Uxum gelse, yatıp uxlayman.
Bir gün qarayman, aldıma bir ullu taw qarşı boldu. Suw tawnu tübüne girip bara. Qorqup, salnı toqtatma qaradım. Suw güçlü, bajarıp bolmadım, tawnu tübüne girip getdi. Qorqup: lä hawlä wa lä quwwat illä bi Lläh! – dedim. Birazdan tawnu tübünden çıqdı. Bir tik teren qolğa böttöben tüşdü. Men de salğa bek yabışdım. Şo qattı ağıp barağan küyde bir şaharnı içine barıp girdi. Xalq qarap, meni görüp, arqanlar taşlap meni tutup yağağa çığardılar. Men de ölgen gişini yimik bolup yığıldım. Bir qart gişi gelip, mağa giyme opuraq da geltirip berip, qolumdan tutup, meni hamamğa eltdi. Üstüm-başım kir bolğan edi. Tazalandım, ariw opuraqlar geltirip berdi. Giyip bu qartnı üyüne geldim. Üy ahlüleri de meni görüp süyündüler. Ariw aşlar geltirip aldıma saldı. Aşadım, toydum. Şu qıyınlıqlardan qutulup, şulay adamlağa qarşı bolmaqlığıma süyündüm.
Bu qart özünü abzarında bir yaxşı üyge eltip: muna şunda turarsan dep, qulluqçularına da meni tabışdırıp, olar da mağa etegen qulluğunda bir de kemçilik etmey, şulay ariw aşap-içip paraxat üç gün turdum. Biraz qaruwum geldi, çarxım da rahat boldu. Dörtünçü gün bayağı qart gelip mağa aytdı:
– Yürü, deñiz yağağa barayıq, seni matahıñnı bazarğa çığarıp satayıq. Şonu satğan aqça bulan sawdüger etip, bir zat qazanırsan, – dedi. Men oylap, meni ne matahım bar, bu ne söyley dep esime geldi. Dağı da bu qart:
– Yürü, barıp qarayıq, bahasın berip alağan alıwçu tabılsa, satarbız, tabulmasa, günü bolğunça, saqlap turarbız, – dedi. Men de barıp qarayım, ne zat eken bu aytağan dep turup yürüdüm.
Bazarğa barğanbız, bayağı men minip gelegen salnı bazarğa çığarıp, tork bulan satma qarap turalar. Men de barıp qarağanman, barı da sandal ağaç bolğan eken. Birewden birew artıq berip – miñ altınğa çıqdı. Dağı artıq beregen gişi bolmadı. Qart mağa aytdı:
– Ne eteyik? Bereyikmi miñ altınğa? Yada sağa qoyayıqmı, – dep. Men aytdım:
– Sen özüñ süygen zatnı et, sen etgenge men aytajaq sözüm yoq, – dedim. Qart aytdı:
– Sawdügerçiler beregen bahadan yüz altın artıq bereyim. Ağaçlarıñnı mağa beremisen? – dedi, Men:
– Berdim sağa, – dedim. Qart çığarıp, miñ bir yüz altın aldıma saldı. Qulluqçularına: «Ağaçlanı üyge eltigiz» – dedi. Olar da alıp getdiler. Biz de üyge qaytdıq. Mağa bir sandıq geltirip:
– Altınlarıñnı salıp begit. Ma açğıçnı da, – dep berdi. Bir xıylı gün şulay turup, bulanı öz adamı yimik bolup üyrenişdim. Bir gün qart aytdı:
– Balam, sağa bir zat aytma süyemen. Sen men aytğannı buzmassan dep esime gele, – dedi. Men aytdım:
– Yaxşı bolur. Seni aytğanıñnı etmese yaraymı, sen mağa köp yaxşılıqlar etgensen, – dedim. Qart aytdı:
– Meni bir qızım bar, özü haqıllı, edepli, özü yaş, dağı awletim de yoq. Şu meni malım-mülküm barı da şonuki, özüm de qart bolğanman, şu qızımnı sağa bermege süyemen. Süyseñ sawdüger etersen, özüñnü yeriñe de barıp-gelip yürürsen, – dedi.
Men uyalıp bir zat da aytıp bolmay toqtağan edim. Dağı da qart:
– Nege söylemeysen, balam, men seni uçun sağa yaxşılıq yorap aytaman, – dedi. Men aytdım:
– Sen özüñ süygenni et, men razimen. Uyalıp söylemey edim, – dedim. Şossahat qadini de, şahatlar da çaqırıp, gebin qıyıp, köp ullu toy da etip, meni qıznı yanına eltdiler. Qaradım – köp ariw qız, altınğa, cawharğa batğan, görüp süyündüm. Qıznı men, qız da meni köp süyüp bir xıylı zaman köp rahat yaşap tura edik.
Bir gün qart awrudu, köp uzaq da turmay öldü, cuwup, gebinlep gömdük. Wasiyatın-zatın etip paraxat bolğan soñ, mundan qalğan malnı da biylep, özüm süygenni etmege ixtiyarlı boldum. Bu qart sawdügerçileni başçısı bolğan eken, buğar soramay bir iş de etmeygen bolğanlar. Onu qulluğun mağa tapşurdular. Aburum-sıyım günden-gün artıp, işim de aldı yerli bolup, xalq bulan qoşulup, satıw-alıw etip, başğa qulluqlarına da qarap yürüy edim, Bir gün qarayman – bu xalq türlenip, tüsleri almaşınıp, köpleri başğa bolup, qanatlar çığıp uçup geteler. Bu ne zat? – dep soradım. Aytdılar:
– Yañı ay tuwğan zamanda, bu xalqğa şulay quşnu qanatları yimik qanatlar çığıp, kökge uçalar. Yurtda qatınlar, yaşlar bolmasa gişi qalmay, – dedi.
Men de bir yuwuğuma barıp: «Meni de arqaña göterip uç, dünyanı göreyim», – dep tiledim. Neçik de köp qanığıp qoymay, eltejek boldu. Waqti yetişgende bardım. Meni arqasına göterip uçdu. Üy ahlüme de aytmağanman. Uçup kökge yetişdimi eken dep esime geldi.
Maläyikleni tasbih etegen awazların eşitip, tamaşa bolup: subhanallah, walhamdulillah dedim. Yaxşı aytıp da bitmegen edim, kökden bir ot çığıp bizge bağıp atıldı. Az qaldı bizin güydürmege. Bular da töben tüşüp, meni bir tawnu üstüne tüşürüp, mağa burluğup da qaramay, açuwu çığıp getdiler. Yap-yañız tawnu üstünde qalıp, özüm özüme: bu ne qulluq edi mağa, bular bulan uçup ne ete edim. Bir balahdan qutuldum desem, ondan ullusuna qarşı bolaman, – dep köp paşman da bolup, turup tawnu üstünde yürüdüm, qayda barağanımnı da bilmeymen. Qarasam – eki yaş, ay yimik sıpatları, qolunda altın tayaqları bulan yürüp üstüme geldiler. Salam berdim, salamımnı aldılar. Men bulağa:
– Siz ne adamlarsız? Munda ne etip yürüysüz? – dep soradım. Bular:
– Biz de Allahnı qullarıbız, – dep başğa söz de aytmay, qolundağı altın tayaqlanı birin mağa da berip, yürüp getdiler. Şo tayaqnı qoluma alıp getip baraman, qarasam – bir yılan bir adamnı belinden töben yanın yutğan. Adam qıçıra: «Şundan meni kutğarğannı Allahu taalä har balahdan qutğarsın!» – dey. Men barıp yılanğa bayağı tayaq bulan urdum. Yılan awzundağı adamnı yiberip, bir yaqğa getdi. Ol adam da süyünüp:
– Endi men ölgünçe senden ayrılman, seni bir quluñman, – dep meni bulan yürüdü.
Bir tabun adamlar qarşı boldu. Qarasam, bayağı meni arqasına götergen gişi de bar. Yanına barıp, buğar ayıp etip:
– Yuwuqlar şulay bolamı? Meni şunda taşlap getgensen, – dedim. Bu gişi:
– Sen çi bizin halek etme az qaldıñ, Allahnı esgerip, – dedi. Men aytdım:
– Men bilmey edim. Sen mağa aytma gerek ediñ. Ha, hali de meni göterip yerime eltmeseñ amal yoq, – dep tiledim.
Bu gişi aytdı:
– Eltermen, sen, wöre, Allahnı esgermegeysen, – dedi. Neçik de meni göterip uçup, bayağı şaharğa eltip tüşürdü. Üyge bardım. Qatınım aldıma çığıp, meni görüp aytdı:
– Bulağa qoşulup nege bara ediñ mağa aytmay? Bular şaytanlar yimik zatlardır. Dağı bular bulan qoşulup da yürüme, – dedi. Men aytdım:
– Seni atañ neçik turğan bular bulan? – dedim. Qatınım aytdı:
– Meni atam bulardan tügül edi. Bular etegen işleni bilmey, özü paraxat yaşap tura edi. Bular Allahnı esgeriwnü-zatnı bilmesler. Men aytğannı etseñ, meni de alıp özüñnü yeriñe qaytğanıñnı süyer edim. Atam-anam ölgen soñ şulanı arasında yaşamağa da süymey edim, – dedi. Men de köp yaxşı bolur dep, abzarımnı, malımnı da satıp, endi bizin yaqğa barağan adam qarşı bolmasmı eken dep, hazir bolup tura edim. Bir gün bir tabun sawdügerçiler saparğa çıqmağa dep, bir yañı geme de işletip, getme hazir bolup turalar. Bulağa yoluğup, qatınımnı, başğa özümnü malım, tarıq-gerekni de gemege eltip minip yürüdük. Yel de oñ bolup, köp paraxat esen-aman Basratğa yetişdik. Ondan da Bağdadğa, özümnü üyüme bardım. Ahlüm, qardaş-yuwuqlarım gelip görüşdüler. Bular çı menden taza umut üzgen bolğanlar. Umut üzmesdey de tügül edi saparımda yigirma yetti yıl qalğanman. Bulağa özüm görgen qıyınlıqlanı, tamaşalanı aytdım.
Bular da hayran boldular. Dağı saparğa çıqmajaqğa gerti küyde towba da etip, paqırlağa sadağalar da berip, günden-gün malım da artıp, muna, siz göregen küyde yaşap turaman.
Yetti keren saparğa çığıp, harisinde türlü qıyınlıqlar görüp yetişgenmen şu darajağa, – dep Sindibad sözün toqtatıp, hammalğa yüz misqal altın da berip, aşatıp-içirip yiberdi. Bular da köp tamaşalıq etip qaytdılar. Zaman-zamanda hammal Sindibad deñiz Sindibadnı yanına barıp, ol da buğar eşitgen-görgenin aytıp, aşap-içip tura ediler.
Axırı ahlüsünden, qardaş yuwuğundan ayırağan, rahatlıqnı, keplikni tatıwun alağan ölü gelip, olardan başğalar da barağan, barğan qaytmayğan uzaq saparğa barıp, ne bolğanı belgisiz bolup qaldılar.
15 Rabiul axir 1327 sanatun
23 aprel 1909-nçu yıl