Bizin hallar
Hurriyat✻ alınıp bir yıl tamam boldu. Orusyanı✻ içindegi bir xıylı milletler özbaşına ayrılıp, öz işlerin özler idara etmege (yürütmege) çalışıp, özleni milli wa madani işlerin oñarmağa qast eteler.
Orusyanı qalmağal zamanında, şo pitneleni içinde, Finländiya ayrılıp, öz işlerin qoluna aldı. Ukrayinler de, germanlar wa yoldaşları bulan bolağan sulh (yaraşıwluq) maclisine – Pirest-Litowskige✻ wakiller yiberip, özler belgili bir mustaqil✻ millet ekenin isbat etdi. Qırımlar da, şo azlığı bulan, özlege özler yessi ekenni alamğa añlatdı.
Andan başğa, Türkistan, Başqard, Qazan, zakawkazlar✻ da özler özleni saqlamasa, özler özlege yessi bolmasa yaramayğannı añlap, har yağından özlege bolmasa yaramayğan zatlanı qayğısına girişip, – aqça boldu, asger boldu – bar hazirligin görüp aylanalar. Ne yoruqda yürütse hurriyat qolunda qalajağın har gün gazetler bulan xalqğa añlatıp, ullu qıyınlıqlar bulan qoluna tüşgen hurriyatnı qolundan çığarsa, tezlik bulan dağı qoluna tüşmejegin bilip, canları bulan tügül şo hurriyatnı qolundan çığarmasğa tişi-tırnağı bulan yabuşup aylanalar.
Aylanğanı yimik, özleni sıylı umutlarına, milli madani tileklerine yuwuq bolup da baralar. Ozoqda, olay boynuna alıp çalışsa, tezlik bulan muradına yetişejegi belgili…
Amma biz, dağıstanlılar! Bu hurriyatdan ne paydalandıq wa ne qazandıq? Başçılarıbız milletge, watanğa betleri aq bolurday ne qulluq etdi? Bu bir yıl – on eki aynı içinde – gözge görünür yimik bir bajarğan işi boldumu?
Bilemen, har kim cawap berse de, belgili, «yoq» dep aytajaq. Gerti, bizde artğan zat, biz hurriyatdan etgen «paydabız»: birew-birewge duşmanlıq çı köbeymegi, bular partiya (tabun) dep, tabun-tabun bolup, biri-birini qarşısında yürümekden başğa zat görünemi? Çapğınlıq, talawur, ölüw, öltürüw – bir adatlı zatnı hisabında bolup, ne gişini malına, ne canına, ne namusuna aminlik, paraxatlıq qalmadı. Har kim yaşawnu, madaniyatnı süyegenler başını, canını, malını qayğısındalar. Har yerde pitne-pasatlıqnı yessileri maydannı boş görüp, çabışıp aylanıp, xalqnı başına ullu falakat✻ salmaqdalar.
Şu bir az zamanlanı içinde neçe yurtlar buzulup, neçaqı xalqlar yaşı-ullusu qırılıp, ölümden qutulğanları da yerinden-yurtundan ayrılıp, başın suqmağa yersiz, qarnı toyarday aşı yoq, ullu qıyınlıqlarda yaşap turmaymı? Bulağa bu zulmulanı kim etdi? Bulanı bu qıyınğa kim tarıtdı?
Belgili, özleni qardaşları etdi, hali bugünde de etmekde, dağı da etejek. Meni hali bulanı tafsılin✻ yazmaq muradım tügül. Bosa da, bu zulmuçu-pasatçılanı başçıları başlap az zamanında qast etip, alanı✻ pitnelerin toqtatmaqnı hareketinde✻ bolğan busadı✻, munçaqı ullu işler bolmasa yaray edi dep esime gele.
Hali iş işden getdi, pasatlıqnı ahlüsü köbeydi✻, talawurluq, çapğınlıq – paraxat-rahat yaşap turağan xalqlağa da yuqdu. Endi munu toqtatmaq ullu qıyınlı yerge yetişdi; munu Allah Özü toqtatmasa, başğa gişi bajarıp bolmajağı belgili boldu…
Biz de başğalar yimik yaratılğan bir xalq edik, bizin bulay geride, wahşilikde qalmaqlığıbızğa sebep nedir? Ozoqda, belgili: bizin cahilligibiz✻, bizin göz açmağa qaramayğanlığıbızdır. Heç dünyada bolup turağan işlerden xabarıbız barmı?
Günden-gün bahalıq arta, aşlıq wa başğa zatlar kemiy, qulluq etegenlege bermege «calowna»✻ aqça yoq, aqçasız bir iş de bolmay[ğan]nı har kim de bile, añlay. Başğalar o zatlanı añlap-tüşünüp, erteden qayğısına girip bajarğanlar. Bizin olardan hali de xabarıbız yoq. Bizin artıbız ne bolur?!
Milliönlar bulan sanalağan Kafkaznı artındağı✻ muslimanlanı öz tili bulan çığağan bir belgili gazeti, jurnalı barmı? Ya barlanı da yürütüp bolamı? Ullu qayğırmağa, hatta yılamağa da tiyişli zat şo tügülmü? Olay gazetleni, jurnallanı örlendirmege qast etmek çi qayda, olardan elge-xalqğa payda bola dep oylayğanlarıbız da – barmaq bulan sanap görseter yimik bek az.
Har yerdegi tüzelgen xalqlanı gözün açmaqğa sebep gazet-jurnallar bolğanın añlamağa gerek edik.
Endi sama bu pitne-pasatlıqnı toqtatmaqnı qayğısına birigip qast etmege, yuqmağan yerlerine yuqdurmasnı hareketin etip, bar yerlerinden de söndürmekni çarasına qaramağa gerekbiz, qardaşlar!
(«Musawat» gazet, № 45. Temirxanşura, 3 mart 1918 yıl, 4-nçü bet).