⁂
Qazandan qaytğan soñ Zaynulabidni içegen küyü bola edi. Tek bir de yañız içmes edi. Bir tabun özünü teñlileri bulan içer edi. Amma olanı içegenin wa içgide bolağan laqırın eşitmege qıyın bola edi.
Bir keren bular içip turağan yerge aş alıp girip barıp, olturup turağanlağa:
– Yaşırtğın laqırığıznı yaşlardan eşiteyik – dedim.
Zaynulabid atılıp turup:
– Ajay, qız geleşebiz – dedi.
– Yaxşı sahat bolsun. Kimgedir?
– Sawbol. Tañda çığar tawuşu. Tek sen tilge bek bolğaysan – dedi.
Ondan çı paraxat bolğay edigiz – dedim de üyden çığıp bara turup qoşdum – ne etsegiz de razi edim, içmey busağız. Busurman gişige haram zatnı nege etesiz?
– Toqta çı Ajay – dep Zaynulabid toqtadı da aytdı – Umar Xayam dep bir yırçı bolğan, Ajay – dedi. – Ol özü köp oxuğan gişi bolğan. Oğar içme dep tilemege, bir köp alimler cıyılıp onu yağına barğan. Umar aytğan: «Men çi borlanı qanın içemen. Siz adamlanı qanın içesiz» degen. Onu yimik, Ajay bu çu qayırmas, bizin yimik qız geleşegenler bir gezik borlanı qanın içsek yaramay da qalmas. Amma adamlanı qanın içegenler de bar. Göremisen insan xasabı bolğan dawnu? Yaxsaydan wa Yaxsay yimik neçese miñ yurtlardan altı aylanı uzağına arbası-atı, adamı-zatı bulan bremenge getgenler bar. Üstewüne dağı da berigiz, dep xalqnı canına tuwa. Bilemisen, sen yaşayğan Xasawyurt okrugda neçaqı xalq bar? Şonu bilseñ şo xasapda har gün qırılağan xalqnı sanawun da bilip bolarsan. Şonçaqı xalqnı qanın yatıp içegen eki ayaqlı üy börüler de bar: busurman da, xaçperes de. Alçığız, içeyik! İznu beresen tügülmü, Ajay? – dep soradı.
– Bermey ne amalım bar, birdağı söyleseñ, men özüm içip de yiberejekmen, – dep aytıp çıqdım.
«Şu atasına da, mağa da soramay, ala-saladan özüne qız geleşip qoymağa sama da süymeymi?» dep esime geldi.
Erten men suwğa barağanda qart çawkeni yimik oçarda qarsalap söyleygenleni eşitdim:
– Bu ne bitmeygen bremendir!? Bu ne bitmeygen dawdur? Bezgenbiz, qardaş, bulanı bu dawundan da, şawundan da.
– Men bremen yekmejekmen! – dep birisi ayta.
– Men yegejek busam sağa bolsun, dey birdağısı.
Şo günnü axşamında Zaynulabid bek şat qaytdı, amma ömürünü içinde birinçi keren mağa qarıwlu söyledi:
– Sen etgen zatnı şaylı qatınlar etmes, Ajay – dedi.
Terimni tübünde boran oynap getdi.
– Netgenmen, aytıp sama bitgey ediñ.
– Tünegün biz etgen cıyınnı körük-körükde bayraqğa çançıp yürügensen.
Otbaşnı aldına asta çögüp qaldım. Zaynulabid gelip inbaşlarımdan tutup göterdi de:
– Geç, Ajay, dedi, – bizin cıyınlarıbızda ortaqçı bolup bajarajaqmıken dep seni sınap qarayğan zamanım.
Men canlanıp, oğar soradım:
– Ne qızdır, o siz geleşgen?
– Qız, Ajay – dedi o, – murat. Bizin bir muradıbız bar edi. Tünegün şonu geleşe edik, bugün üylendirip de bitdik.
– Neçik?
– Neçik bolağandır: Yaxsaydan alınmağa belgilengen bremen arbalanı köp yağı barılmay qaldı. Ondan soñ yarlı sabançılanı ornuna baylanı arbaların yibermege de bolduq. Baylanı yalçıları arba haydap barmağa otkaz etgen soñ, olanı aqsüyek ulanları getmege borçlu boldu. «Yaxsaylar da yekmey bremen, siz de yekmegiz» dep başğa yurtlağa da xabar yiberilgen. O qız edi biz geleşgen.
Zaynulabid şondan soñ Xasawyurtğa getmege alğasadı. Getegende men buğar masxarağa yimik aytdım:
– Hali gelirsen, quwalanıp.
— «Toyğan yerde it qalır» dey, Ajay, – dep bu mağa tiklendi.
Noğaylanı tapşurmalı xabarlarına oşayğan bu cawapnı añlap bitmedim.
– Zaynulabid, – dedim, – seni sözge ustalığıñ da bar. Xasawyurtda sağa bir çinownik qulluq tüşmesmiken?
– Masala, Ajay?
– Masala, sudda tilmaçlıq busa da.
Zaynulabid gözyaşları tögülgünçe küledi.
Bu özünü külküsünden men bir zat da añlamağannı gözlerime qarap bilgen busa yaray.
– Atayımnı sözlerin unutğanmısan? – dedi. – «Baylanı-biyleni şorpasına tatığan adamnı tabiatı osal bolmay heç qalmas» dep neçe keren aytğan eken? Şolanı tabiatına qıyışğınça men miñ keren de quwalanırman. Müsewke qaysı xanda qazaq tursa da, Ajay – dedi – ya quwalanğan, yada xannı başın gesip qanlı çığıp başğasına saqlaw qazaq bolup tüşüp, onu da başın gesip yürügen. Yır bulan söz aytmağa da ondan usta gişi bolmağan. Onu öktem yırlarına xalq, onu batırlığına yimik qanğan, Müsewkege inanağan yimik onu yırlarına da inanğan. Sen inanmasmısan şu yırğa, Ajay? – dep, ol, tirsegin tereze başğa tirep, bir qulağına qolunu uwuçun da qaplap, gözlerin yartı yumup noğayça tolğudu:
E-e-ey. Borağan xanda saqlawman, Boranlı günde iqlawman, Borasılay mağa oq yawsa, Yelkede badırağan bolat qalqanman! Erenler abdırasa, adasa, Erenlege gelip girme señermen. Señerde yañız yatğanman, Artımdan gelse, yortğanman. Aldımdan gelegen köp asger – Alanı aç börüdey yırtğanman! Qalalar görsem qaypanman, Qarış butlu arslanman, Qajığanlar görsem iy bolman, Qamalğanlar görsem biy bolman, Kök terbense – terbenmes Köklerde temirqazıq yulduzman – ha-a-wwu-uy.
Neçikdir, Ajay? – dedi.
Neçe de yaxşı bar – dedim. – Tek şo haman «men» dep ayta, şo maqtanağan bolmaymı?
– Yoq, heç, bolmay, Ajay – dedi. – Neçese xanlanı, altı atalarına yerli başların gese gelgen Müsewke «men» dep yırlamaq, çepgenge hazirler yimik yaraşa. «Men» degen söznü artında inamlıq wa iş bar busa, ol aytğan gişini isbayılığı, amma inamlıq da, iş de yoq busa, aytğan gişini xoxabaz osallığıdır, – dedi.
– Bolsa sen Müsewke bolmağa süyesen dağı? – dedim men.
– Siz mağa «sözge ustalığıñ da bar» degenge göre aytaman, Ajay. – Müsewke yimik, sözüm de, işim de bir-birinden ayrılmayğan xalq batırı bolmağa çı süyer edim – dedi. Soñ dağı da qoşdu. – Kimni yırına xalq inansa, şo yırçı nasipli. Nasipli yırçını busa yırı da, işi de egizler bolmağa gerek, – dedi.