Matbaadan✻ çıqğan kitapları
Nikolaynı musliman milletlerin göz açdırmay haywan kebinde qollamaq uçun çığarğan qanunları✻ yürülüp, muslimanlanı uyatmaq uçun çalışağan muʼtabar✻ adamlarıbız da, qanunnu zulmusundan tartınıp, iş bajarmayğanına göre, awam xalqlarıbız ilmu wa tarbiyadan taza ediler. İlmuğa hawası az bolmaq sebepli, gazet wa jurnalğa da qarama süymey ediler. Marhumda bar farasat✻ bulan bulay oyladı:
«Xalqlar✻ dünyanı yarışından söyleygen zatlağa hawaslı bolmasa da, özleni napsıları lazzat✻ alağan zatlağa qaramağa iştahlı wa şawqlu bolur edi». De✻ – alanı kitap qaramağa üyretip wa soñunda bara turup ilmu-madani kitaplağa qarar degen umut bulan, başlap romanlar✻ yazmağa başladı. Bulay murat bulan yazğan kitaplarından «Canşah», «Deñiz Sindibat», «Dawut bulan Läylanı» sanamağa bolabız✻.
Ekinçi, xalqlarıbız özler de tarbiyadan taza✻ bolmağına göre, awletlerin ne yolda tarbiya etejegin bilmey wa bilegen adamlağa da bermey, köbüsü xalq awletlerin yolsuz ayawlamaq sebepli, erkin qoyup, awletler edepsiz, yol-yoruqnu bilmey, yügensiz küyde ösüp, üylenmek zamanları gelgende, tarbiyasız ulanğa qız bermey wa tarbiyasız qıznı şaylı tarbiyalı er almay qalıp, qartayıp, iñ soñunda ijtimai✻ yaşawğa türlü buzuqluqlar bolağanın göregende, «Yazıq Habibat wa nasipsiz Canbike» yimik kitabın yazdı✻.
Üçünçü, köp zamanlardan berli, xalqlar rabiul-awwal ayda payxammarnı mawlütü✻ oxulup, maclisler etip, tatuw alağanın görgende, açıq pasih til bulan, örde esgerilgen üyretmek wa üyrenişdirmek murat da bulan, payxammarnı ğaqında (nazmu bulan) «Mawlüt» yazdı✻.
Nikolaynı zamanında rus milletinden ğayrı✻ milletlege, ayroqda muslimanlağa etgen zulmularına özünü hamanğı küyünde yanıp wa olanı ayroqda bek ruslaşdırmaq muratların yerine yetdirmek uçun bolğan asaslarına açuwlanıp, bu zatlanı haqından söylemege wa yazmağa qorquwlu bolmaq sebepli, yazıp bolmay tura edi. Artda da rus-yapon muharabası✻ bolup, Rossiya utdurğanda, pursat tabup, 1906-nçı yılda Kafkaz✻ ahwalından «Kafkaznı halı» dep bir kitap yazdı✻.
Andan da başğa, xalqıbıznı saniyat yağından bir türlü artdalığın wa ham tarıqsız küyde peşelege girişmegin bilmekligine göre, «Saniyatçılıq» dep bir kitap tarcuma etdi✻.
1910-nçu yılda Kafkaznı iqtisadı✻, ijtimai tarixi wa bugüngü halların esgerip, «Kafkaznı şikayatı» degen (nazmu bulan) bir kitap yazsa da, o zamanda matbuatğa✻ çıqmağa bajarılmayğanğa göre, neçik de qol-qolda yürülüp, bu günde kitap yoq bolup tura. Matbuatğa çıqmay qaldı.
İlmunu ösdürmek wa yaşlanı maktaplağa şawqlu etmek✻ uçun, yaxşı zatnı yaxşılığın, yamannı yamanlığın tanıtıp yazğan köp şiʼruları bar.
Bulardan da başğa, cihan muharabasından alğan maʼlümatların hazirlep yazmaq qastında bolsa da, zaman pursat bermey, özü bulan qaburğa getse gerek.
1918-nçi yıl, inqılapdan✻ soñ, ayroqda erkin işlemege girişe. Bir yağından ailewi✻ yaşawu erkinlik bermey edi busa da, ulanı Zaynalabidin Temirxanşura (Boynaqskide) çığarağan «Tañçolpan» degen inqılabi bir jurnalnı✻ idara etmek✻ uçun Şurağa çaqırıldı. Zaynalabid, ol jurnaldan da başğa «İşçi xalq»✻ degen gazetinde muharriri✻ bolup, «Tañçolpannı» da daimgi muharriri bolmaqlığına göre, atası Nuhaynı çaqırğan wa bu marhum da gelgen, «Tañçolpannı» baş mudirligine✻ saylanğan edi…