Yazıq Habibat
1910
İlmu bulan edepni Bilmege borçdur gişi. Heç tüzelmey qalmağan İlmulu gişini işi.
İlmu, edep bilgenler Qıynalmay çörek aşar. Ölse qaçanda cennet, Dünyada rahat yaşar.
B… gubernada K… degen yurtda Abdulla degen, sawdügerlik bulan qazanıp, ullu bay bolğan gişi bar edi. Munu Habibat degen bir qızından başğa yaşı bolmay, qızın köp ayawlap saqlay edi. Yaşlay ne süyse şonu etip, hatta atasını, anasını ixtiyarı qızını qolunda dep aytma yarajaq edi. Qızı da, özünü aytağanı bolağannı bilip, dünyağa da, axıratğa da tarıqsız xomuz soqmaq, yırlamaq yimik zatlağa maşğul bolup, qısğa ayaqlılağa üy-eşik bolğanda etmege tarıqlı üy qulluq, aş etmek, opuraq tikmek wa qayrılardan mahrüm edi.
Atası, qızım süymey dep, namazın, orazasın taza bilegen küyde sama oxutmağan edi.
«Bizin Habibat palan marşnı, tügen walisni soğup bile», – dep bazarda, tükende atasını qızına etegen maqtawu şulay sözler bola edi. Añlawlu, haqıllı adamlar o aytağan sözleni, maqtaw tügül, qızına ullu sögüw ekenin bilse de, añlawsuz munu özüne oşayğan baylar, bek nasipli qız dep xıyal ete ediler.
Bulanı xonşusunda İlyas degen bir paqır gişi bar edi. Munu da Abidat degen bir qızı bar edi. İlyas özünü paqırlığından Abdulla bayda qulluq ete edi. Abdulla İlyasnı, xonşuluğu uçun, başğa yalçılarına teñ görmey, yaxşı kömek de ete edi.
İlyasnı qatını Rabyat da Abdullanı qatını Xayrunnisanı köp awur yanın göterip, qatınlar etme tarıq bolağan qulluqlarında kemçilik etmey edi. İlyas da, Rabyat da işlep tapğanın üyünü amalsız zatlarına tügül ese artıq xarj etmey, qızı Abidatnı oxutmağa qast ete edi.
Özleni awul mollası İsmail mollanı qatını Camilät özünü üyünde yigirmadan artıq qız yaşlanı cıyıp, harisinden ayğa bir manat alıp, Qurʼannı, başğa giççi türk kitaplanı oxutup, xıylı qız yaşlağa payda bergen edi. Bu İlyasnı qızı Abidat da, şonda oxup, Qurʼannı çığıp, ilmu hal, şulay türk kitaplanı oxuy yürüy edi.
Bu yurtda mundan başğa, qızlar maktabı da bar edi. Onda haligi yañı ilmular wa başğa qızlağa bilmege tarıqlı qol hünerler de üyretile edi.
Abidat yaş qız busa da haqıllı qız, oxumaq ullu nasip ekenin bilip, maktapğa girmege süyse de onda baylanı, güçü barlanı qızları oxusa tügül ese, Abidat yimik paqır qızlağa oxuma qol bermey edi. Onu xarjı artıq edi. Abidat özü-özüne ayta edi: «Ay Allahım, artıq baylıq çı tilemey edim, şo maktabğa girip, özüm yimik qız yaşlar bulan ilmu, hünerim teñ bolup, özüme tarıqlı bolğan qulluqlarda başğalardan kem bolmay, olar añlawlu, bilimli bolup, men olanı arasında haywan yimik bir zat da añlamay turmayğan küy bolsa», – dep Allahğa yalbara edi. Abidat özünü yüreginde oxumaqlıq barın atasına-anasına aytsa da, olar da netsin, paqırlığından güçü yetişmey edi. Bir gün İlyas Abdulla bayğa sama aytıp qarayım, bir kömek etmesmi eken dep, qatını Rabyatğa oylaşdı. Ol da:
– Aytıp qara. Men de Xayrunnisağa aytarman, olar bizge yaman da tügül, ayroqda, qızıbıznı oxutabız desek dünyağa da, axıratğa da paydası bar yaxşı iş bolmaq sebepli, kömek eter dep esime gele. Geçikdirmey barıp ayt. Men de üynü-zatnı cıyışdırıp barırman, – dedi.
Bu paqırlar Abdulla baynı özler yimik ilmunu artından yürüygenleni tarıqsız zat, habas ömürün zaya etip yürüyler dep añlayğanından xabarı yoq edi. İlyas erterek turup, Abdulla bergen esgi yaşıl çepgenin de giyip, Abdullalağa bardı.
Abdulla yañı turup, betin-qolun da cuwup zalğa çığıp, çay içmege hazir bolup tura edi. İlyas salam berip: «Yañı turğan buğaysız», – dedi. Abdulla: «Waaleykum assalam, gel, İlyas, men de yañı turup, çay içejek bolup turadım, gel, oltur, bek erterek gelgensen, xayır bolsun, bir qulluğuñ bar busa yaray», – dedi. İlyas çarıqların çeçip olturup, ekisine de çaylar da gelip içip turağan zamanda İlyas uyala turup: «Meni gelgenim, sen de bilesen, bizin şol bir qızıbız bolmağan zatıbız yoq. Hali bolğunça mollanı qatını Camilätda oxup turğan edi. Enni onu da artıq oxutma güçü yoqğa oşay, maktapğa barıp oxuma süyedi, bizin oğar güçübüz yetmey, onda yılğa elli manat aqça tarıqlı bola. Senden alağan aqça da özübüzge haran aşama bolup, artıq zat qalmay. Sen bir elli manat berseñ, şonda oxuma yiberejek edik, seni aqçañnı qulluq etip töley turar edik. Allah yanında da zaya bolmas edi ilmu uçun etgen zat», – dep uyalıp, qızarıp sözün tamam etdi.
Abdulla biraz oylap turdu da başın göterip:
– İlyas, men seni haqıllı adam dep xıyal ete edim. Yañılış ekenmen. Bu zamanda qızlanı oxutmaq neger tarıq, olar molla, qadi bolajaqmı? Habas xarj etip, qızıñnı nege buzasan, oxuğanlar onçaqı dünyanı yolun, yoruğun bilmeyler. Oxumaq paydalı busa, muna meni qızım Habibatnı oxutmasmıdım, güçübüz de bar, özü de sizge yimik yañız qız. Dağı da maktapda oxutmağa çı neçik de yaramas. Onda oxup çıqğanlanı haqılı köp buzula. Göresen, xonşu Ahmat baynı qızı Patimatxanım maktapda oxup bitdirip çıqğan edi, soñ gazetler oxup, ne yerde tarıqsız yañı kitaplar barın bilse, aldırıp, boş zatlağa atasını köp aqçasın xarj etdi. Dağı da köp baylanı ulanları tilese de barmay, axırı özü yimik maktaplarda İstambulda-zatda oxuğan bir yarlı ulanğa bardı. Ahmat bay da, onu geltirip, tükenine saldı. Har kim de bilme gerek: mal bulan, baylıq bulan üyrengen gişi yimik, malnı görmegen gişi malnı saqlap bolmajağın.
İlyas, men sağa gerti yaxşılıq yorap aytaman, tarıqsız zatnı qoy, qızıñnı maktapğa berme, habas xarj etme, qızıñnı buzasan», – dedi.
İlyas:
– Abdulla, men olay dep oylamayman, meni haqılım başğaça. Har kimni sıpatı başğa yimik haqılı da başğa bolsa yaray. Meni esime gele: oxumaq erkekge de, qısğa ayaqlığa da borç dep, munu men özümden hisap etemen, men yaş zamanda atamnı yaxşı onğu da, malı da bar edi. Olardan soñ puç yürüp, özümnü añlawsuzluğumdan ayrıldım maldan. Meni oxutğan busa maldan ayrılğan uçun da hali yimik awur qulluqlarda bolmas edim. Qıyını az, paydası köp qulluqlarda bolsam yaray edi. Buğar ariw misal, sen aytağan Ahmat baynı giyewü Abdulnasir oxumağan cahil, bir zat da bilmeygen ulan bolğan busa, Ahmat bay oğar qızın çı neçik de bermes edi, qulluqğa da almasa yaray edi. Abdulnasirni ilmusu, bilimi onu Ahmat bayğa giyew de etdi, bay da etdi. Şulay, Abdulla, oxumaqnı köp paydası bar. Oxuğan gişi erkek boldu, qısğa ayaqlı boldu, dünyada da, axıratda da nasipsiz bolmajaq. Men özümnü köp zamandan negetimni: meni yaşım bolup, qolumdan gelse, oxutmay qoyman, dep tutğan edim. Allah bizge şo qızdan başğa yaşlanı qoymadı. Qız busa da Allah bergen awlet, şonu güçüm yetişgen çaqı oxutma qast etejekmen, – dedi.
Abdulla:
– İlyas, oylap qarayıq, bu yıl satıwlar da köp osal, bir cawap berirmen, – dedi.
Çay içip de bitgen edi, Xayrunnisa da istakanlanı cıyışdırıp yürüy edi. İlyas çarıqların giyip: «Saw boluğuz», – dep çığıp getdi.
Birazdan soñ Rabyat da gelip, qatınlar turağan üyge girip, Xayrunnisanı görüp:
– Üyge yaxşılıq, yañı turğan buğaysız, – dedi.
Xayrunnisa:
– Gel, Rabyat, gel, hali çay içip bitgen ediler. İlyas da bar edi, ol da yañı çığıp getgen edi. Gel, çay içeyik, men de içmegenmen, – dedi.
Rabyat:
– Nege, qızıñ Habibat hali de turmağanmı? Bizin Abidat çı tañnı qatma da qoymay turup namazın da qılıp, alğasap oxuma gete. Hali gelegen zamanı bolsa da yaray dep, oğar çaynı da hazirlep gelgen edim, – dedi.
Xayrunnisa:
– Abidat yaxşı haqıllı qız, munu yimikmi dağı ol, buğar özü turğunça tur demege amalıbız yoq, nagäh söyleseñ de, üynü buzma az qala, köp erke ösgen, – dep söylep turağanda, Habibat başın göterip, gerilip-sozulup: «Anam, ber çi şo ullu xomuzumnu», – dep söyledi.
Anası:
– Turup betiñ-qoluñnu sama cuw, üstüñe zat giy, orunnu içinde xomuz soğamı, turup çay iç, – dedi.
Habibat:
– Seni işiñ tügül, men bilemen, alıp ber, – dep qıçırdı.
Anası:
– Bu qoymas, şolaydır bu, – dep, xomuzun alıp berdi.
Bir-eki küyler soğup, xomuzun da taşlap, yalan gölek, başı açılğan küyde gelip olturup, çay geltir dep qıçırdı.
Xayrunnisa:
– Betiñni, qoluñnu sama cuwmaymısan? Şulay çay içiw bolamı! – dedi.
Tıñlamajağın bilip, aldına çay geltirip saldı. «Bulay irenksiz çaynı neteyim», – dep açuwlanıp, istakannı alıp taşlağan edi. Çay barıp anasını ayağına tögülüp, paqırnı canına ötse de, bir zat da aytıp bolmay: «Göresen, Rabyat, bizin Habibat şulay tatıwsuz ösgen, aytma ebibiz yoq, bu ne bolur eken?» – dep, başın sillep yañından irenkli çay tögüp berdi. Neçik de çaynı da içip, turup xomuzun da alıp, arigi üyge çığıp getdi.
Xayrunnisa:
– Soñ, Rabyat, sen erterek gelgensen, bir qulluğuñ bar busa yaray, ayt, – dedi.
Rabyat uyalıp, qızarıp, qızı Abidatnı maktapğa oxumağa berme süyegenin, özleni güçü yetmey Abdulladan elli manat aqça soramağa İlyas da gelip getgenin aytıp:
– Men de sağa tileymen: bayğa aytıp, neçik de bizge kömek etegen küy bolğay edi, qıynalsaq da, qulluq etip sizge şonu zaman bulan qaytarır edik. Allah yanında da zaya bolmas edi ilmu uçun etgen qulluq, qızardaşım, şu unutulmajaq qulluq edi, – dedi.
Xayrunnisa özü ilmulu, tarbiyalı qatın bolmasa da, gişige köp yazığı çığağan qatın edi. Abdullanı yarlı günlerinde köp kömegi tiyip, özü bulan birge qıynalıp, üy tutup turğan sebepli, Abdulla da munu sözünden köp qırğa çıqmay edi. Bular munça qast etip, qızın oxutma süyegenine içinden: «ay paqırlar, munça qıynalıp munu oxutup netekenler» dep esiñe gelse de aldın, özü de yarlılıq görgenge, bulağa yazığı çığıp:
– Yaxşı bolur, Rabyat, bayğa aytarman, berir, nege bermesin, siz hali bolğunça xonşu bolup, bizge kömegigiz tiyse tügül, zat tilep, incitegen adatığız bolmağan, paraxat bol, eter sizin qulluqnu, – dep Rabyatnı süyündürdü.
Rabyat:
– Allah razi bolsun, köp saw bol, – dep çığıp getdi.
Üyüne barsa, Abidat da gelip tura eken, bulağa da aytıp, Abidat da endi: «Allah buyursa, maktapda oxup qızlanı arasında birinçisi bolurman» dep, şatlanıp türlü xıyallağa mine başladı.
Rabyat getgen soñ Xayrunnisa Abdullanı yanına bardı. Abdulla:
– O üydegi kim edi? – dedi. Xayrunnisa:
– İlyasnı qatını Rabyat edi, – dedi. – Qızı maktapğa oxuma berme süyeler, elli manat aqça tiley sağa. İlyas gelgen bolğan, bu da şonu uçun gelgen eken.
Abdulla:
– Neçik eteyik dağı, endi paqırlanı yüregine tüşgen bolajaq.
Xayrunnisa:
– Yaxşı adamlar, aşayğan adamlar tügül, berseñ yaxşı, bizge de köp kömegi tiye, – dedi.
«Busa, qayda Soltan?» – dep qulluqçusun çaqırıp, elli manat aqça berip, İlyasğa ber dep yiberdi. Soltan eltip İlyasğa berdi. Olar da süyünüp: «Ay, Allah razi bolsun, Allah muratların bersin olanı», – dep aqçanı aldılar.
Rabyat İlyasğa:
– Tur, endi bar, Abidatnı maktapğa eltme qara, – dep, bayağı yaşıl çepgenni qağıp alıp berip, çarıqların da aldına saldı.
İlyas barıp maktapğa qarayğan komissiyağa yoluğup, özünü hajatın aytdı. Olar da munu paqırlığı da bulan qızın oxutmağa qast etip yürüygenin, gişiden aqça alğanın da bilip şundan aqça alıp da ne bolajaq, Allah uçun oxutayıq, ol aqçanı yesine töleymen dep de qıynalır dep oylaşıp:
– İlyas, qızlar tañala oxumağa cıyılajaq, qızıñnı da alıp gelirsen. Allah uçun oxuturbuz, alğan aqçañnı da yesine eltip ber, – dedi.
İlyas süyünüp: «Ay Allah razi bolsun sizge» dep de aytıp üyündegilerin de süyündürüp, erten maktapğa barajaq dep, Rabyat Abidatnı üstün-başın cuwa kaldı. İlyas da Abdulladan alğan aqçanı alıp getdi.
Abdulla:
– İlyas, netdiñ, neçik geldiñ, aqça yetişdimi sağa? – dedi. İlyas:
– Aqça çı yetişgen edi, busa da komissiya Abidatnı Allah uçun oxutajaq boldu, neçik de sen sebep bolduñ, men olağa yoluğup da bolmajaq edim, Allah razi bolsun, al, seni aqçañnı alıp gelgen edim, – dedi.
Abdulla:
– Ne yaxşı bolğan, qayırmas, başğa tarığıñ busa çığarıp tur. İlyas:
– Köp sawbol, bugün bizge tarıqlı yeri yoq, tarıq bolsa soñ da alırbız. Abdulla:
– Alırsız, uyalmay gelip aytarsan, qulluğuñ busa.
İlyas:
– Saw bol, – dep çığıp getdi.
Erten boldu, tañ qatdı, İlyas, Abidatnı maktapğa alıp barıp, oxutağan ustazına tapşurup: «Abidat, Allahğa amanat bol, qast et, adam bolmağa qara», – dep özü bilgen nasihatnı da aytıp, paraxat etip, qaytdı. Abidatnı aşı, suwu, giyimi maktapdan berilip, üyüne bolağan xarjğa da yeñillik boldu.
Abidat har cuma geçe üyüne qaytıp, cumagün maktapğa bara edi. Günden gün Abidatnı pahmusu açılıp, özü görgen zatnı bilmege qast etip köp zaman da getmey, Abidat maktapdağı qızlanı birinçisi dep aytılağan boldu.
Abidat cumagünlerde üyüne qaytğanda Abdulla baynı qızı Habibatnı yanına barıp, bir az zaman olturup yalqğanın yaza edi.
Bir cumagün barğanda Habibat aytdı:
– Abidat, ne zaman bolğunça oxup yürüp, yaş ömürüñnü zaya etejeksen? Yaşlıq degen zat adamğa haman da bolmas. Hali sen yetişip gelesen, dünyanı bir tatıwun añlamay bugün bolğunça yürügensen, toy dep seni barıwuñ yoq, başğa yerlege sen çıqmaysan, hayıñ oxuwda, bulay oxumaq bulan ne bolurman dep esiñe gele? – dep soradı. Abidat:
– Ay qızardaşım Habibat, men sağa ne dep añlatayım, sen oxuwnu biraz sama tatıwun bilgen busañ çı sağa añlatma tınç bolur edi. Toy da, yıbaw da oxuwnu içinde, siz etegen yıbawlar meni gözüme köp erşi bolup görüne. Ol yıbawlar daim bolup turmajaq. Daim yaşlıq da bolup, ömür yıbaw bulan gete busa çı bir iş edi. Yaşlıq da tayıp, bolmasa yaramayğan üylenmek de gen zat bar aldıbızda. O zamandağı yaşawnu yolu, yoruğu bulan tarbiyalanıp, haliden üyrenip qoymağa gerek. Hali bizge mollalıqğa, qadilikge tarıq bolağan ilmular oxutula dep esiñe gelemi?
Habibat:
– Dağı ne oxuta sizge, oxuwnu başğası bolamı?
Abidat:
– Yañılış oylaysan, qızardaşım, bizge namaz, oraza bolup Allah borç etgen zatlardan soñ qısğa ayaqlılağa bilmege tarıqlı qol hünerleni, er bulan qatınnı arasındağı edepleni, yaşları bolğanda olanı neçik tarbiya etme gerekni, xalq bulanğı aradağı edepleni üyrete. Bizge şular – dünyada yaşağan qısğa ayaqlılağa bilmege borç zatlar. Şulanı bilmegen qısğa ayaqlını adamlıqnı tepterine yazma da yaramay, – dedi. Habibat:
– Olay busa, Abidat, endi bizin birew de almay şolay qalırbızmı? Ol sen aytağan zatlardan birin de bilmeybiz, soñ bizge ne ya xşı? – dep biraz göñü de külep soradı.
Abidat:
– YOQ, Habibat, seni birew de almas dep aytmayman. Seni nege almasın, özüñ görmege ariw, özüñ bay gişini yañız qızı. Men seni aytmayman, başğalanı aytaman. Sen oxumağan uçun da haqılsız qız tügülsen, – dep biraz Habibatnı göñün aldı. Zaman-zamanda şulay sözleri bola edi. Aylar-yıllar getdi. Abidat da maktapnı tamam etip toqtağan edi. Tastarlar, gurjabalar, türlü coraplar etip berip satdırıp, özüne opraq, artıq qalğanın üyüne xarj etip atasına, anasına xıylı kömegi tiyedi. Zaman-zamanda Habibatnı yanına da barıp, onda da boş turmay özünü qulluğun etip turadı. Bular bulay tursun.
Dağı da bu yurtda Abdurraşit degen bir bay bar edi. Munu Abdulkerim degen bir ulanı bar edi. Bu Abdurraşit özü de yaxşı oxuğan gişi bolmaq sebepli ilmunu xadirin bilip, ulanı Abdulkerimni altı yaşına çıqğanda maktapğa berip dört-beş yıl maktapda oxuğan soñ yurtdağı şkolağa orusça oxuma bergen edi. Abdulkerim añlawlu, haqıllı yaş bolmaqğa göre, eki yıl şkolada oxup, yaxşı orusça da bilip, atasından iznu da alıp, İstambulğa barıp Soltanya maktapğa girgen edi.
Altı yıl şonda oxup, türk, arap, parsnı bilgenden başğa fransuz, iñlis, nemisçe de köp taza üyrengen edi. Ondan soñ Parijge barıp, ablakatlıqğa ekzamen tutup tamam etip üyüne qaytğan edi. Atası Abdurraşit özünü sawunda ulanın üylendirme süyüp, yer-yerden qız qarap yürüy edi.
Munu yuwuqları buğar: «Abdulla baynı qızı bek ariw qız, bay gişini qızı, şonu tiyişli görebiz», – dep añlatdılar. Abdurraşit de olay haqılsız gişi tügül edi. Bular aytğandoq: «De, etme gerek», – dep alğasamadı.
– Köp ariw, onu Abdulkerimge aytığız, barıp görsün, ol meni bulan turmajaq, Abdulkerim bulan ömürün yiberejek. Özünü ömürlük yoldaşı bolajaq gişini halın-qılığın bilmey alğasap etme yaxşı tügül, – dep cawap berdi.
Neçik de Abdulkerimge de añlatdılar. Abdulkerim özünü qurdaşı Mahmutğa aytıp: «Şonu barıp görer edik, ne küyde görme gerek? Sen bilseñ yaray?», – dep soradı.
Mahmut:
– Men bilemen: ol qız İlyaslağa köp gele, men aytayım, İlyasnı qatını tañala üyüne çaqırır. Yaznı günü, har kim de işde bolağan zaman, birew de bilmes, ekibiz de barıp görüp gelirbiz, – dedi. Abdulkerim:
– Köp ariw oy tapdıñ, bar busa İlyasnı qatınına añlat, – dedi.
Mahmut da barıp Rabyatğa aytdı. O da: «Köp yaxşı, tañala geligiz, men geltirirmen», – dep cawap berip, Mahmut qaytıp geldi.
Geçe boldu, tañ qatdı, günnü şawlası dünyağa yayıldı. Qutuğundağı çeçekler tusnaqdan qutulğan yimik başların çığarıp, allı, yaşıllı bolup, yaznı qabudan eşegen yeline bağıp quwnamaqda, cımçıqlar, qarlığaçlar terekleni yapraqlarını arasında Allah özlege bergen niʼmatdan süyünüp, türlü tawuşlar bulan sarnamaqda edi. Yurt ahlü de har kim özünü işinde harakat etip, dünyağa eki aylanıp gelmejegin bilip, tişi-tırnağı bulan yabuşmaqda edi. İlyas da Abdulla baynı budayın ormağa yalçılar alıp getgen edi.
Abdulkerim Mahmutnu da alıp, qulluqdan soñ İlyaslağa geldi. Bulanı gelegenin görüp, Rabyat aldına çığıp, xoşgeldi berip, üyge giyirdi. Abidat bulağa olturma şanjallar da salıp hazir etgen edi.
Bular girip olturup qarasa, Habibat bek yaraşınıp, bulanı gelejegin de añlap, ariwlügüne ariwlük de qoşup, hazir bolğan edi. Abidat bulağa bek ariw til bulan xoşgeldi berip: «Siz de gelekensiz, Abdulkerim, sen çi bizin xalqnı adatın-zatın unutğan busañ da yaray. Olay üyde turuwuñ da bolmay», – dep açıq yüz bulan bek ariw söyledi.
Abdulkerim:
– Gerti aytasan, Abidat, adatnı-yolnu onça üyrenmegenmen, yolsuz işim busa ayıp etmessiz, – dep külep olturdular.
Rabyat bulağa çay-zat etip arigi üyde aylana edi. Abdulkerim Habibatğa, Habibat Abdulkerimge çola tapğan sayın urlap qaray ediler. Neçaqı qarasa da bir-birinden ayıp tapmay ediler. Abdulkerim: «Bulay qarap çı buğar birew de bahana tapmajaq, adamnı haqılı, haygewlügü sözünden añlanır, söyletip qarasa, belgili bolur» dep:
– Habibat, sen bizge xoşgeldi de bermediñ, bizin gelmekligibizni ariw görmediñmi? – dep söyledi.
Habibat ne aytajağın bilmey, özüne şulay söylemekni de neçik ese görüp, özünü añlawsuzluğun, tarıqlı sözün söylep bajarmayğanın isbat etse de, tez Abidat munu halın bilip:
– Abdulkerim, olay çı tügül dep oylayman, siz bir-birigizge başlap yoluqğansız. Habibat uyalğanlıqdan ne etejegin bilmey qaldı. Sizin gelmekligigizni erşi görüp çü tügül. Olay dep göñügüzge awur almağız, – dep söyledi.
Abdulkerim:
– Gerti, Abidat, uyalmaq degen zat görmegen gişini görgen zamanda bolağan çı adat. Endi uyalmaqlıqnı taydırıp, bizin bulan söyleme tarıq bolağan sözleni tartınmay söylep, özünü yüregin bizge añlatsa, yaxşı bolur edi. Ozoqda, Habibat özü yaxşı bile busa yaray, bizin neçik gelgenibizni. Bu az iş tügül, men uyalmay söylemege özümnü borçlu bilemen. Bugün etip tañala hökünmek, Allah saqlasın, yaxşı zat tügül. Hali biz Allahnı yazıwu busa ömürlük yoldaşlar bolajaqbız. Biz bir-biribizni halın, qılığın añlasaq yaxşı, Habibat, sen neçik göresen? – dedi.
Habibat bir söz de aytmay, özünü añlawsuzluğun belgili etip, haywan yimik aldına qarap tura edi. Abidat munça söylep aylandırıp Habibatdan bir cawap alıp bolmayğanğa bek içi buşup:
– Abdulkerim, siz bugün bolğunça bir-birigizni görmegensiz, başlapğı görüşügüzde sizin bulan açılıp söylemege, ayroqda, şu işni haqından, Habibat biraz uyala busa yaray. Bu yol görüşüp, tanışıp söylemeklikni ekinçi yolğa qoysağız neçik bolur eken? – dedi.
Abidatnı bulay aytmaqlığı özü biledi, Habibat söylese de bir qolaysız söylep, Abdulkerimni xatirine tiyse de yaray edi. Şunu uçun Habibatnı sözün bulağa eşitdirme süymey edi. Abdulkerim de biraz şek sınıp: yoq, neçik de maʼripatlı zat tügülge oşay, munça aylandırğanda bir söz de aytmay qatıp turmaqlıq tüz tügül. Neçik de şundan bir söz eşitmey getmesbiz dep Abdulkerim dağı da:
– Ol çu gerti, Abidat, busa da, eki de, üç de gelip-getip yürümek bizge de ariw tügül. Xalq eşitse, neçik de söyler, uyalmasın, bu uyalma yarayğan zaman tügül, biz köp razibiz, söylesin, – dedi.
Abidat:
– Busa söylesene, Habibat, bular uşatğan soñ tartınmay ariw söyle, – dedi.
Habibat:
– Men ne söyleyim, bular munça qanığıp meni söyletip nete? Ne söz tarıq bulağa, görse taman tügülmü? – dep, özüne göre biraz öktemlik etegen bolup görünüp, özünü ahmaqlığın añlatdı.
Abdulkerim Habibatnı awzundan bulay söz çığar dep umut etmey edi. Bu sözü bulan munu halın bilip: hey sen, mağa tiyişli zat tügül ekensen, dep, ne yaxşı boldu sözün eşitgenim, söyletmey ariwlügüne qızıp, alğasap işni ozdurğan busam, ölgünçe hökünçde qalsam yaray edi, – dep esine gelip:
– Habibat, sen süymey busañ çı söyletip awara bolmayıq. Ayıp etme, endi söyletmesbiz, – dedi.
Rabyat da, şu arada çay-zat da geltirip, aldına salğan edi. Çay da içip, başğa yanından Abidat bulan laqır etip, saw boluğuz dep getdiler. Abidatnı bular bulay getmekligine köp içi buşup: «Habibat, köp ters etdiñ, ne bola edi olar onça qanıqğanda söylep, olağa da ariw görünejek laqırlanı etgen busañ yaramaymedi» – dedi.
Habibat:
– Söz, laqır neger tarıq, men buğar meni al dep tilejekmenmi, süymese almasın, ol almasa da men yerde qalman, men süysem, kimdir meni qabul etmejek, – dep haygew söylep, qaytıp üyüne getdi.
Abdulkerim de, üyüne barıp, Mahmutğa aytdı: «Yuwuğum Mahmut, bizin xalq üylenmek degen zatnı bir zatğa da hisap etmeyler. Birewnü qızı ariw dep eşitse, onu qılığın-xasiyatın tergemey, alğasap alıp qoyalar. Şo sebepden köp gişiler ölgünçege hökünçde, qayğıda ömürün ötgereler. Üylenmek degen olay oylaşmay alğasap etmege yarayğan iş tügül. Muna biz Abdullanı qızın gördük. Bir görüw bulan şonu halın añladıq, Allah saqlasın görmey, halın bilmey alğasap: etigiz dep cawap bergen busam, menden yazıq gişi barmıdı. Ol cansız surat yimik zat bulan ömürümnü yiberejek edim. Men ol qızğa onça ayıp etmeymen. Atasın-anasına ayıp etemen. Olar yaş zamanında qızın oxutğan busa, onça maʼripatsız, yeri tügül zamanda öktemliklik etegen, aytğannı añlamayğan bolmas edi. Dağı da bizin xalqda köp ullu ahmaqlıqlar bar: qız yaşlanı oxutma yaramay, olar oxusa pitnege, yaman yollağa tüşmege sebep bola dep esine gele – köp yañılışlıq. Hali biz hisap etip qarasaq, yamanlıq, edepsizlik, tarbiyasızlıq oxumağan qısğa ayaqlılarda köp bola. Ondan başğa, dağı da ariw misal: ol Habibatnı anası oxuğan qısğa ayaqlı bolğan busa, qızın özü bilegen yol bulan tarbiya eter edi, qılıq, ilmu üyreter edi. Gördüñmü, Abidatnı söyleygen sözüne, edepliligine, tutğan üyüne ne söz bar? Mahmut, hali meni oyuma bir zat gele, sağa da oylaşmağa süyemen. Yaxşılıq yorayğan qurdaşımsan. Atam-anam qabul etseler, men Abidatnı almağa süyedim, sen neçik göresen?»
Mahmut oylaşıp turdu da:
– Abdulkerim, Abidat añlawlu, haqıllı qız, birew de söz aytıp bolmajaq, tek atası yarlı dep aytsa yaray, haligi zaman köbüsü malğa baylanğan, – dedi.
Abdulkerim:
– Gerti aytasan, Mahmut, xalq şolay – mal busa ari yanın tergemeyler, men şonu köp haygewlük dep hisap etemen. Mal degen qolnu kiri yimik zat, oğar qızıp, özünü ömürün bir eşek bulan qayğıda, paşmanlıqda yibermege yaramay. Er-qatın ekisi de bir-birini xadirin bilip, bir-birin süyüp, hürmetlep, qıyınlıqğa da, tınçlıqğa da teñ ortaq bolup ömürün yibermekden ullu nasip bolurmu? Şo Abidat şo yoldağı qatın bolur dep esime gele. Sen şonu ata-anama añlatsañ neçik bolur eken? – dedi.
Mahmut: «Köp yaxşı bolur, bussahat aytayım», – dep çığıp, Abdurraşitni yanına bardı.
Abdurraşit:
– Mahmut balam, netdigiz, Abdulla baynı qızın uşatdığızmı, neçik gördügüz? – dedi.
Mahmut:
– Ariw çü qız, busa da Abdulkerim uşatmadı, biraz tarbiyasız ösgenge oşay, – dedi.
Abdurraşit:
– Gerti busa yaray, atası da esgi pikrulu gişi, olay tarbiya-zatdan añlayğan gişi tügül. Dağı ne ayta Abdulkerim, başğa yerde tanığan, halın bilegen qız barmı? – dedi.
Mahmut:
– Siz qabul etsegiz, yarlı, pulan dep aytmasağız, İlyasnı qızın uşata edi, – dedi.
Abdurraşit oylap turdu da: «İlyasnı qızı maktapda oxup da çıqğan buğay. Qısğa ayaqlılanı halın qısğa ayaqlılar bilse yaray, Abdulkerimni anasına sorap qarayıq», – dep çaqırıp aytdı:
– Qatın, Abdulkerim İlyasnı qızın uşatıp gelgenge oşay, neçikdir, sen tanıymısan?
Zulayxa:
– Tanıyman, köp edepli, haqıllı, ilmulu qız, biraz yarlı yer dep aytmasa, – dedi.
Abdurraşit:
– Yarlılıq, baylıq degen boş xıyal yimik zatdır. Köp zaman bolmay Abdulla İlyasdan da yarlı edi. Hali göresen, Allah bergende, şu añlawsuzluğu bulan köp bay bolup getdi. Onu uçun çu işni buzma yaramas, sen barıp İlyasnı qatınına añlatıp, qızın da görüp gel, Allahnı yazıwu bolsa, geçikdirmey etip qoyayıq, – dedi.
Zulayxa: «Köp yaxşı», – dep İlyaslağa getdi.
Mahmut da Abdulkerimge gelip işni añlatdı. Abdulkerim süyünüp Abidatnı xıyalın göz aldına geltirip, şonu bulan yañız olturup, şonu ariw tilinden, tatli sözlerin eşitmeklik qaçan bolur eken dep, bir sahat bir yılnı hisabında görünüp, köp alğasay başladı.
Zulayxa İlyaslağa barıp, üyüne girgende Rabyat da, Abidat da açıq yüz bulan xoşgeldi berip, Zulayxanı olturtdular. Zulayxa Abidatnı anı, munu bahana etip qulluq buyurup, yürüş-turuşun yaxşı tergep, bek uşatğan soñ, qızım Abidat, sen arigi üyge çığıp tursañ, Rabyat bulan biraz laqırım bar edi, – dedi. «Köp yaxşı», – dep, Abidat arigi üyge çıqdı.
Zulayxa:
– Rabyat, tünegün bizin Abdulkerim sizge Habibatnı görme de gelgenge oşay. Onu biraz uşatmay, sizin Abidatğa yüregi awup yaratıp, bizge añlatdırğan edi. Şonu uçun başğa gişiden de aytdırmay, özüñ bar dep, atası da aytıp, Abidatnı da görme süyüp gelgen edim. Allahnı yazıwu busa, Abidatnı gelin etme süyebiz. Sen, Rabyat, gelgende İlyasğa da aytıp, şo işni etmesegiz amal yoq, Abdulkerimni pulan-alan dep men maqtamağa tarıqlı tügül, özügüz de bilsegiz yaray dep oylayman, – dedi.
Rabyat bu söznü köp ariw görse de, alğasap: «Yaxşı!» – dep cawap bermey:
– Zulayxa, sen aytağan sözge ters dep çi aytmayman, busa da biz yarlı gişini qızı ne bolajaq, zatnı xadirin ne bilsin dep, awur sözler aytılsa, onu da yaşawunu tatıwu bolmay, bizge de rahatlıq bolmas dep oylayman, bizge özübüz yimik paqır qarşı busa dep, oylay edik, – dedi.
Zulayxa:
– Sen aytağan gerti, Rabyat, xalqnı köbüsü ol haqılda bola, awur sözler eşitile, busa da bizde o sözler bolmajaq. Biz baylıq, mal uçun ete busaq, Abdullanı qızın alır edik, bizge mal tarıq tügül – adam tarıq. Neçik de, Rabyat, sen buzağannı yanı bolma, köp tileymen İlyasğa da, Abidatğa da añlat, men tañala de gelirmen, ayırılma amalıbız yoq, – dep kisesinden eki altın bilezik çığarıp, şulanı Abidat qoluna taqsın dep, Rabyatnı aldına saldı:
Rabyat:
– Bulanı qoyma, atası sen özügnü ixtiyarıñ bulan bizge de soramay berip qoyğansan dep, mağa açuwlansa da yaray. Soñ iş bolajaq bolğanda, berseñ de yarar, – dep, Zulayxağa berdi.
Zulayxa:
– Yoq, men munu alay belgi-zat dep bermeymen. Olay işler zamanında bolur. Tek Abidat qoluna salğanın süyemen, al, – dep qanığıp Rabyatnı uyaltıp, qoyup getdi.
Rabyat bu getgen soñ, Abidatğa munu aytğan sözlerin, özü aytğanların qaldırmay aytdı.
Abidat oylaşıp, yüregi bek qabul etse de, Habibat bulanğı yuwuqluğu esine gelip:
– Anam, men olağa yarlı gişini qızısan dep çi aytdırmas edim. Olay sözleni aytdırırday haqılsız tügül busam yaray edi. Busa da hali bolğunça Habibatnı ala dep, xalq da eşitgen. Endi iş bulay busa, xalqnı arasında Habibatnı uşatmağan degen söz bolup, Habibatğa köp sınıqlıq bolajaq, hali bolğunça olar bulan yuwuq bolup, bizin köp oñsuz günleribizde bizge köp kömek etip yürügen adamlar. Özleni esine gelme de yaray: qara çı bizin qızıbıznı alma dep yürüygenin bile turup, özleni qızın berdiler dep aytar dep, şondan qıynalaman, – dedi.
Şo sözler bulan axşam boldu. İlyas da işden qaytdı. Oğar da añlatdı. O da çı qabul edi. Busa da Abdullalardan bazmay edi. Neçik etejegin bilmey, oylap tañğa çıqdılar. O gün biraz yawun bolup, İlyas da işge barmay qaldı. Tüş waqtide Zulayxa dağı da İlyaslağa geldi. Munu gelegenin görüp, Abidat da arigi üyge çığıp getgen edi. İlyas Zulayxağa xoşgeldi berip olturtdular.
Zulayxa:
– İlyas, men tünegün de gelip getgen edim. Rabyat sağa aytğan busa yaray. Hali de şo qulluq sebepli gelgen edim. Sen de üyde bolup yaxşı boldu. Endi mağa ne cawap beresiz? – dedi.
İlyas:
– Zulayxa, yaman çı görmey edik. Busa da şu Abdullalar bulanğı arabıznı siz de bilesiz, şundan qıynalabız. Biraz erşi görermi eken, – dedi.
Qısğası, köp söylediler. Netse de bulardan başğa söz eşitmey, Zulayxa qaytıp barıp: «Bajarılmay», – dep Abdurraşitge aytdı. Neçik de Abdulkerim de eşitip yüregine ot tüşdü.
Abdulkerimni süymekligi günden-gün arta başladı. Azdı, iridi, etme amal tapmay: «Endi mağa saburluqdan başğa zat yoq», – dep qolundan gelegen çaqı saburluq etme qaray edi. Abidatnı halı da mundan kem çi tügül edi, busa da Habibat sebepli sırın gişige bermey edi. Eki tobuq eşitgenni, el eşitir dep, birewden birew eşitip, Abdullalağa yetişdi. Abdulla İlyasğa barıp:
– Men bir xabar eşitgenmen, sen olay nege etesen? Bizin uçun tartınma, etmese yaramas, biz köp ariw görebiz, ne başğa, Abidat da meni qızım, sen bermeseñ de men berirmen, – dep, Abdurraşitge gişiden aytıp da yiberdi.
Şulay Allahnı yazıwundan qutulma amal yoq, köp geçikdirmey alhamın, qalımın da berip, köp tındırıqlı toy da etip, Abidatnı eltip, eki de haşıqlar muratlarına yetişdiler.
Bular bulay tursun. Aylar-yıllar getdi, köp zamanlar ötdü. Abdulla baynı qızı Habibat bir gün özünü adatında xomuzun alıp, soğayım dep bir küynü başlap, esine bir zat gelip, küynü yartı qoyup, qolundağı xomuzun yerge salıp, tez turup istolnu üstündegi gertilikni söylemekden qorqmayğan, adamnı çarxındağı ayıbın, erşiligin yaşırmayğan güzgüge barıp, özünü ariw opraqların giyip, isbayılıq beregen zatların tağıp, qolu bulan çaçlarını qoşulğanların tüzeltip turağanda, arasından bir tüknü tüsü almaşınıp, ağarma başlağanın görüp, xalqğa görsetmejek bolup, yulqup taşlasa da, yüregine ot tüşüp getip, ullu qayğı tüşgen edi. Habibat otuz bir yaşına mingen edi, dağı da qız edi. Özünü teñlileri barı da üylenip, yaşlanı anaları bolğan edi. Qurdaş qızı Abidatnı da altınlar yimik üç ulanı bar edi.
Olanı da görüp özünü zaya getgen ömürüne naʼlät bere edi.
Habibatnı gişi tilemey de tügül edi. Başlap Abdulkerimden soñ bir yaş doktor tiledi. Ne payda, biraz gözleri qıyşıq edi. Habibat uşatmadı. Ekinçi, bir baynı yigirma altı yaşındağı ofiser ulanı tiledi. Onu da çaçı qara, mıyığı sari dep, qabul etmedi. Ondan soñ bir qatını ölgen bay gişi tiletdi. Oğar çı köp sögüşüp, dağı aytmasday etdi. Ondan başğa aytdırğanlağa da harisine bir bahana: biri köp uzun, biri qısğa, birini qulaqları uzun, burnu qısğa – hasili, harisine bir söz tabıp, şu waqtige yetişgen edi. Busa da umutun üzmey edi. «Hali de men qart tügülmen, özüm taza qızman, baynı da qızıman, meni teñlim tabulmay, waqtim yetmey turadır, waqti yetişse, ozoqda, har kim de meni almay qoymas», – dep, özü-özüne maslahat bere edi.
Abdulla da özünü sawunda yañız qızını başğalağa oşağanın süye edi. Ne etsin, qızı qabul etmegen soñ amalı yoq edi. «Endi çi yaraşıwlu yer busa, qızım süymese de berir edim», – dep Xayrunnisa bulan da oylaşa edi. Qızını bulay zamanı ötgünçe üyünde qalmağın qızını añlawsuzluğundan, bilimsizliginden dep de oylamay edi. Teñi tabulmay dep xıyal ete edi.
Abdulla bir gün çayxanağa bardı, har kim de cıyılağan yer. Sawdügerçiler de, başğa boş gişiler de olturup, har kim özünü awarsından söylep, boş gişiler gazet-zat qarap tura edi. Abdulla da girip barıp özüne oşayğan sawdügerçileni arasında olturdu. Bulanı arasında Paxrutdin degen bir sawdügerçi de bar edi. O da Abdullağa tabiatı bek oşayğan gişi edi.
Sözden söz çığarıp, Abdulla Paxrutdiñe: netesen, ulanlarıña qız alğanmısan? – dep soradı.
Paxrutdin:
– Ekisine çi alğan edim, giççisi Arslanğa almağanman. Olay yaxşı qız tabulsa alırman dep oylayman, – dedi.
Abdulla:
– Arslan yaxşı ulanğa oşay, men onu qılıqların köp uşataman, bek edepli görüne. Neteyik, bizin çi bir qızıbız bolmağan zatıbız yoq, oşawlu yer tabulsa berme süyedim, haliden elli miñ manat çıqğan tükenlerimni yazdırıp qoyajaq edim, – dedi.
Arigi istolda gazet oxup turağan yaş gişiler asta bulan bir-birine: «Sen çi qızıñnı Arslanğa berme süyüp ayta busañ yaray, elli million berseñ de Arslan onu salma yer tabar edi. Ozoqda, seni malıñnı Arslan yimikler görür xayırın», – dep söyley ediler. Şu arada Paxrutdin:
– Biz de şolay, Arslanğa bir belgili gişini qızın almağa süye edik. Arslan başğalar yimik tügül edi, añlawlu, haqıllı edi. Men oxutaman dep qaradım, biraz oxutağan adamlar yaxşı qaramay, oxumay qalğan edi, busa da sawdügerni yolun yaxşı bile, – dedi.
Bayağılar astaraq: sen oxutaman dep yürügeniñden ne payda, Arslan seni aldıñdan tayğandoq, barağan yerleri belgili edi. Özü dağı da oxutağanlağa ayıp ete, – dep de, Abdulla:
– Yoq, Paxrutdin, oxutmaqnı onça paydası yoq, oxuğan adamlanı haqılı buzula, gazetge-zatğa köp qaraylar, gazet de yaxşı zat tügül, yalan boş zatlanı yaza, – dep, özünü añlawsuzluğun aytıp, Paxrutdin de gerti dep, laqır etip tura ediler.
Şu arada Abdulla:
– Yaşlar, ne bar gazetde, dawnu-zatnı xabarı barmı? – dep soradı.
Olar:
– Yoq, Abdulla, munda boş zatlanı yaza, dawnu yazmay, – dep sözün betine urdular.
Birazdan soñ Abdulla Paxrutdiñe sawbol da etip, qolun alıp çığıp getdi. Barıp Xayrunnisağa çayxanağa barğanın, onda Paxrutdin bulan laqır etgenin aytdı.
Xayrunnisa:
– Paxrutdin bulan ne laqır etdiñ? – dedi.
Abdulla:
– Qız alıw, qız beriwnü haqından söyledik, Arslanğa qız alma süyeler, men de çi bizin Habibatnı haqından laqır etgen edim, qulağına girdimi, elli miñ manatlıq tükenleni de yazıp begitejekmen dep aytğan edim, – dedi.
Xayrunnisa:
– Alay tükende, bazarda qızıñnı haqından söylemege ayıp tügülmü, xalqğa da eşitdirip, artın-aldın tergemey söyleygen küyüñ bola, – dedi.
Paxrutdin de üyüne barıp qatını Xadijatğa Abdulla bulan etgen laqırın qaldırmay aytdı. Biz tilesek Abdulla qızın Arslanğa berejekge oşay. Bay yer edi, başğa asabası da yoq, bar malı bizge qalajaq edi, – dedi.
Xadijat:
– Berse çi yaman yer tügül edi. Qızı köp haygew, öktem qız, neçe gişi tilegende de harisine bir bahana tabıp, barmay, bu zamanğa qaldı. Bizin Arslan da köp temtek yürüy, şo içgisin qoymay, neteyik, bilmeymen şoğar, – dedi.
Paxrutdin:
– Ne etegendir, ayt birazğa adam bolup yürüsün, Abdullanı qızın alma süyegenibizni de añlat, qoyar buğay, neçik de geçikdirmey, adam yiberip añlatayıq, başlap qatın gişi yibersek yaxşı tügülmü? – dedi.
Xadijat:
– Qatın gişi yaxşı, yüregin-göñün bilejek, mollanı qatını Camilatnı yibereyik, – dedi.
Paxrutdin:
– Yaxşı, yiber, ariw yolu bulan aytsın, beregen-alağanını üstünden iş buzulmas, – dedi.
Yaznı ariwlügü, nürü getgen edi. Qışnı köp suwuq zamanları edi. Biraz aldın yap-yaşıl bolup quwlup turağan tawlanı üstün çatırlar qurğan yimik bolup qar basğan edi. Türlü opraqlar giyip toyğa barağan qızlar yimik bezengen terekler de yapraqları tögülüp, kir giygen yimik bolup görüne edi. Terekleni arasında seyirlik etip yürüygen cımçıqlar da suwuqdan başların sıyındırma yer qarap, ari-beri çabışmaqda edi.
Abdulla baynı qızı Habibat, oramğa baqğan terezeden qarap, ötegen-barağannı görüp, türlü xıyallağa minip, yayağına tayanıp oylamaqda edi.
Quşluq waqti Camilat: «Üyge yaxşılıq!» – dep girip geldi. Xayrunnisa xoşgeldi berip, olturdular. Esenlik-amanlıqdan soñ Camilat özünü ne sebepden gelgenin añlatıp aytdı:
– Qızardaşım Xayrunnisa, haligi zamanda qızlanı üyde köp saqlap turmaq paydalı tügül. Yaraşıwlu yer tabılsa, berip qoymağa gerek. Meni de Paxrutdinler yibergen edi. Sizin bulan qardaş bolma süyeler, ulanı da haqılsız ulan tügül, Habibatğa teñlik etmey qalmajaq, ari-beri demege başğa zat bilmeymen, teñi tabılğan soñ, bersegiz yaxşı, – dedi.
– Ters yer tügül, atasına da aytıp qarayım, Habibatğa da añlatayım, olar da neçik görür, tañala da bir aylanırsan, bir cawap berirbiz, – dep, Camilatnı qaytardı.
Camilat da Paxrutdinlege barıp, Xayrunnisadan eşitgenin aytıp: tañala gel dedi, Allahnı yazıwu bolsa, bolur dep, umut etemen dep, üyüne getdi.
Geçe boldu, tañ qatdı, quşluq waqti bolğan edi. Arslan geçe içip-esirip qaytıp, hali de turmağan edi. Anası barıp, eşigin qağıp, neçik de qoymay uyatdı. Arslannı başı-gözü şişgen, küstüne – başı awruy busa yaray, ax-ux, dey.
Anası:
– Balam Arslan, şulay yürüş bolamı, sen qaçan toqtaşajaqsan, bitmeygen içiw bolamı? Biraz adam bolup yürüseñ yaramaymı, ayroqda, şu zamanda.
Arslan:
– Zaman-zaman dep başımnı bezdirdigiz, ne zamandır bu? Kim içgen, sen qayda gördüñ meni içgenimni? – dep qıçırdı.
Xadijat:
– Ay balam Arslan, sen bilmeysen, biz sağa qız alabız dep yürüybüz, biraz cıyılsañ yaramaymı? – dedi.
Arslan:
– Men sizge qız alığız deymenmi, yatsam, yuxlama qoymaysız.
Xadijat:
– Qoy balam, haygew söyleme, gişi eşitse de ayıpdır. Tünegün Abdullanı qızın tiletip gişi yibergen edik, bugün de barajaq, berse yaray, birazğa ariw tur, içip-esirip gişige görünme, – dedi.
Arslan:
– Ne Abdulla, suw taşıyğan Abdullamı? – dedi.
Xadijat:
– Ne Abdulla bolsun, bay Abdulla hali elli miñ manatlıq tükenlerin de qızına yazıp begitgen, başğa malı da qızına bolmay kimge bolajaq, – dedi.
Arslan şossahat Abdullanı baylığın-zatın oylap, onu xarj etmege planlar hazir etip, istolnu üstünden alıp, bir papiros da qabızdırıp, ari-beri yürüp, xıyallana başladı. Şo waqtide Habibatnı özünü quçağında, Abdullanı aqçaları da istolnu üstünde dep esine geldi. Şo zamanda Camilat da gelip, bulağa yoluğup, Abdullalağa barağanın belgili etip getdi.
Xayrunnisa Camilatnı gelip getgenin, etgen laqırların Abdullağa aytıp, ol da köp süyüp Habibatğa da añlatıp, ol da süyse de, süymese de ölgünçe qız bolup turma ariw görmey, qabul etip, Camilat qaçan gelir dep hazir bolup turağanda, eşikni açıp, Camilat girip geldi, Abdulla da xoşgeldi berip:
– Camilat, seni bizge qatnawuñ bolmay xonşu busağız da, gelip-getip yürüme süymeymisiz, neçikdir? Molla yaxşı adam edi, cum günlerde gelip göregen edi, – dedi.
Camilat:
– Men de gelme süymey çi tügül edim, oxuyğan yaşlardan çığıp bolmayman, – dedi.
Şulay söylep birazdan soñ Camilat:
– Men tünegün de gelip, Xayrunnisa bulan söylep, dağı da gelirmen dep getgen edim, sen de üyde bolup yaxşı boldu, – dep, bayağı Xayrunnisa bulan etgen laqırnı buğar da aytıp: «Endi ne cawap beresiz?» – dep soradı.
Abdulla:
– Yaxşı bolur, Camilat, sen aytğan soñ bolur, olar da hazirlik görsün, ayt, – dep qısğa etip cawap berdi.
Camilat da barıp Paxrutdinlege aytıp, olar da hazirlik görüp, berejek-alajağın da söylep, köp geçikdirmey ullu toy da etip, Habibatnı eltdiler.
Bir xıylı zaman getdi. Dünyada yaşağan adamnı boynunda bir ölüm barı belgili. Abdulla bay awrudu, köp de uzaqlanmay dünyadan getdi. Xayrunnisa özünü yaşlay qoşulğan yoldaşından ayrılmaq sebepli köp qayğırdı. Abdullanı wasiyatın da taman etip, biraz yaşap, o da qaytmas uzaq saparğa getdi. Bulanı başğa asabası yoqluqdan, bar imenyasın qızı Habibatğa begitgen edi. Habibat köp uzaqlamay bulanı qayğısın çı unutğan edi. Başında ölgünçe taymajaq bir qayğı bar edi.
O da Arslannı buzuqluğu, onu ayıqmay içip yürümekligi, gişi barma yaramayğan, barsa biyabur bolağan yerlerden toqtaw çu qayda, gün sayın artmaqlığı edi. Arslan toqtar buğay, biraz haqılğa tüşer buğay dep Habibat atasından qalğan aqçasın Arslanğa berip, ol da anı bayağı yollağa sarap etip bitdirgen edi. Paxrutdin de, Arslan Habibatdan aqça alsa, özlege de kömek eter dep oylağan edi. O xıyalı da boş bolup, şo sebepli Arslanğa açıwu çığıp, ayırıp üyünden de quwalağan edi. Arslan Habibat bulan peterde tura edi.
Munu oxuğan yuwuqlanı Abdukerim bulan Abidat esinde bolsa yaray.
Bir gün Abidat Abdulkerimden iznu alıp, yaş zamanındağı Habibat bulanğı yuwuqluğu esine tüşüp, bir görüp geleyim dep, Habibatlağa barğan edi. Üyüne girip qarasa, töben yaqda bir esgi ağaç karawat, üstüne esgi yuwurğan da yayıp, awrup yatğan bir qatın bar, ol da Habibat edi. Esenlik, amanlıq soraşğan soñ Abidat:
– Qızardaşım Habibat, seni görme süymey, seni bulanğı aralıqnı unutup çu gelmey turmay edim. Busa da tanımağan yat xalqnı arasına tüşgen ediñ, gelip-getip yürümege bağıysız görüp, gelmey tura edim. Neçiksen, yaşawuñ, qıyınlığıñ? – dep soradı.
Habibat, Abidatnı görüp burunğu özünü erkelikleri, öktemlikleri, atasını-anasını aldında ne halda yaşağanı – barı da esine tüşüp, taşıp-tolup turağan gözlerinden inci bürtükler yimik bolup yaşlar tögülüp getdi. Xıylı zaman şulay buzulup yılap, bir zamandan soñ bek muñlu tawuş bulan: «Ah, qızardaşım Abidat, ne yol bulan meni qayğımnı, qıyınlığımnı sağa añlatayım. Busurman gişini balasına Allah meni başımdağı qayğını bermesin, meni nasibim bolğan busa, men atam-anamnı aldında, üyümde turağan zamanda ölmesmedim. Meni bu qıyınlıqğa tüşmekligimni bir gişiden de görmeymen, atam-anamdan göremen. Özüme ayıp etmeymen, bar ayıpnı olanı üstüne salaman, gertisi de olar ayıplı, neçik deseñ, qızardaşım Abidat, olar meni yaş zamanımda oxutmadılar, bir zat añlatmadılar, öz erkeme qoydular, ozoqda, yaşlar atası, anası tarbiya etmese, edep, haqıl, ilmu üyretmese, özlügünden üyrenmek bolağan zat tügül. Qızardaşım Abidat, seni güllemeymen, sağa bolğan yaxşılıqğa köp süyünemen. Sen şulay nasipli bolağanıñ belgili edi. Özüñ ölgünçe ataña, anaña dua etip tursañ da olar sağa etgen yaxşılıqnı bir azın da tölep bolmajaqsan. Şu yarlılığı bulan qast etip sağa ilmu aldırıp, edep yol bulan tarbiya etip ösdürdü. Artda seni ölgünçe ayrılmajaq bir nasipge bayladı. Hali meni qayğılarımnı birazın sama añlatayım sağa: bu yaraxsız, atamdan qalğan aqçadan bir kepek qaldırmay bitdirdi. Men de tilegen sayın berip, axırı adam bolur buğay dep, xıyal ete edim, günden-gün yaraxsız bolsa tügül ese, heç esin cıyma qaramay, har ne içiwde, tarıqsız yerlege barıwda, köbüsü geçe de qaytmay qala. Gelgen sayın aqça dey, aqça yoq desem tükenleni-zatnı kağızın ber, satayım dey. Ay yazıq, sen şu içgini qoyup, adam bolup yürüseñ, sağa aqça tabulur, şulay nege zaya bolasan, meni de nege yazıq etesen, endi sama oylaş, qoy şu buzuq yürüşnü desem, sen mağa haqıl üyretemisen? – dep tutup töbeley, saw yerimni qoymay. Şu ozğan ayda içip-esirip qaytıp, aqça tiledi. Aqça yoq, sen aqça qoyduñmu mağa, degen edim, açuwlanıp töbelep, eki-üç keren qursağıma tebip, dört aylıq yaşnı getertdi. Peterni haqın da qolum bulan xalqğa iş etip özüm töleymen. Peterni yessileri de köp yaraxsız adamlar, buğar nasihat beregenni ornuna, baynı qızı aqçam yoq degenge inanma, senden yaşıradır, qoyma, al – dep bu haygewnü quturtalar. Heç bir yağından kömekçim yoq. Qızardaşım Abidat, yaş zamanda seni bulanğı laqırlarım bir de esimden taymay. Sen aytadıñ: qısğa ayaqlılağa oxumaq, ilmu, edep bilmek, er bulan qatınnı arasındağı edeplikni bilmek borç dep. Olar o zamanda meni qulağıma girmey edi. Barı da gerti bolğan eken. Men olay maʼripatlı qız bolğan busam, bu Arslannı yaraxsızlığın bile turup, men onu özüme qabul etmes edi, meni buğar qarşı bolmaqlığımnı özümnü añlawsuzluğumdan, yolsuz öktemligimden, atam-anam meni oxutmay, adam yolda tarbiya etmey haywan yimik bir zat da bilmey ösmekligimden göremen. Allahnı yazıwu da çı bolğandır. Hali de neter edim, bu adam bolup yürüse, ebi tabulajaq edi. Buğar gelgenli adamlar yimik olturup, qıyınıbıznı-tınçıbıznı aytıp, bir keren sama laqır etmegenbiz. Har ne buzuqluq da…» – dep turağanda qırdan bir tawuş eşitip, Abidat terezeden qaradı. «Ax… tu aa…sen» – dep ari-beri lawlay turup, üstü-boyu batğan, başında börkü yoq, gözleri şişgen bir adam gelegenin görüp, qorqup sıpatı buzulup, Abidat bir yaqğa qarap tayışdı. Peterni yesini qatını aldına çığıp:
– Arslan, haman özüñ içip gelesen, bizge bir sawğat sama da geltirmeysen, baynı giyewü de bolup, – dep masxaralap qolu bulan tebergen edi. Lawlap yığılıp getip, haran turup: «P… P… Patimat, …a…a… alğasama he… hali Abdulladan qalğan i.i… imenyanı satajaqman şo… şonda alırman sawğat», – dep üyge girdi.
Qarap Abidatnı görüp:
– Anasın bulay yaşawnu, üyge gelseñ – awruw, qabaqğa barsañ – aqça yoq, – dep, şişip qızarğan gözleri bulan Abidatğa yaman qaradı. Habibat:
– Sen şu yürüşüñnü qoysañ yaramaymı? Biraz adam bolup yürüseñ, aqça da, bar zat da tabulajaq edi, – dedi.
– Hı, sen mağa haqıl üyretemisen? Meni adam etme süyesen. Men çi sağa adamlıq üyreter edim, üyde qonaq bar, – dep böttöben tüşüp sozulup yatdı. Abidat bek qorqup: «Sawbol, qızardaşım Habibat, Allahğa amanat bol», – dep, qolun da alıp, çığıp getdi.
Üyüne barıp, eşitgen-görgenin Abdulkerimge de aytıp, Habibatğa yazığı çığıp, Allah özlege bergen yaxşılıqğa süyünüp, ullu şükürlük etip turadı.
Munu oxuğan yuwuqlar, özügüz tergep qarasağız, bu yazıq Habibatğa bolğan qıyınlıqlardan köp ibrat alajaqsız. Habibatnı bulay nasipsiz bolmaqlığına awwal sebep – özünü añlawsuz, tarbiyasız ösmekligi. Atası-anası özleni haywanlığından Habibatın adam yolda tarbiya etmey, şulay erkin yibermekligi, dağı da Habibatnı berginçe de Arslannı buzuqluğun bile turup, malı bolğan soñ qayırmas dep, artın-aldın oylamay bermeklik edi. Habibatnı atası-anası ilmulu, haqıllı adamlar bolğan busa, yañız qızın tutup şo eşekge bermes edi. Haqılına, ilmusuna qarar edi, malına qaramas edi. Habibatnı neçese yerlerden tilegeni esigizdedir. Habibat ilmulu, haqıllı qız bolğan busa, olanı birin de qabul etmey, otuz bir yaşına çıqğanda bu buzuqğa razi bolurmedi? Dağı da bizin xalq başğa xalqlağa qarağanda, köp töben darajada. Başğalar madrasalar, maktaplar saldırıp, har yerden ilmulu adamlar geltirip, başğa yerlege İstambulğa, Misrige adamlar yiberip oxutdurup, olar da qaytıp gelip, ata yurtuna bel buwup qulluq etip, xalqın örlendirmekni qastında bolup, tişi-tırnağı bulan yabuşup yürüygen bir zamanda, biz har ne qapulluqda, cahillikde, birew-biriwnü aldatıp, haram-halal demey mal qazanmaqnı qayğısındabız. Oxuğanlarıbız da tazalıq etmekni, tarakanı bahsından ozmaylar. Gene aldınğı zamanda neçik de qast etip oxutağanlarıbız sama bola edi. Hali yaşlanı esgi yoruqda da oxutma yer tapmaybız. Qız yaşlanı oxutmaq çı neçik de bizde adat tügül edi. Nagäh oxutağanlarıbız da Qurʼan ya bildirip çığara, ya da üyrengenlikden mollasını üyüne bar-gel etip bir zat da añlamay, özler yalqıp toqtaylar. Şulay zatlanı oylama bizge de çi zaman bolğan edi. Bizden başğalar har yerde gözün açğanlar. Olanı güllemege gerek edi.
Allahğa şükür, biz Rusyanı qolunda busaq da, bizge dinibizni yürütmege, maktap, madrasalar açmağa köp erkinlikler bergen, biz bir de paydalanmaybız. Özübüznü añlawsuzluğubuzdan har ne günden-gün töben getebiz. Özübüzge tarıq zatlanı qayğısın özübüz etmesek, bizge başğalar awara bolmaslar. Neçik de harakat etip örlenme qarayıq. Maktap-madrasalar salıp, ulan boldu, qız boldu, har ne qast etip yaşlanı oxutma qarayıq. Başğalardan sama ülgü alayıq, geçikdirme yaramas, qardaşlar. Göresiz, başğa xalqlar etip turağan işleni: dünyanı gengin-tarın, uzunun-qısğasın ölçep bilip, bir aylıq yollağa bir günden barağan maşin yollar salıp, burunğu zamanda barı da bilinmegen yerleni tüntüp bilip, eki-üç aylıq yollardan bir günden xabar alıp bolağan telgiraflar, telifonlar salıp, uçu-qırıyı yoq deñizlerde ördekler yimik yüzüp yürümek – barı da ilmu bulan. Biz o ilmulanı barın da bilmeybiz. Olar dağı da o ilmular bulan da tamanlıq etmey, endi quşlar yimik hawada uçup, köklerden, yulduzlardan xabar berme süyeler, berip de turalar. Barı da – ilmu bulan. Olar başğaça adam bolup bilmey, o ilmulanı qast etip oxup, qayda da barıp canların qıynap bilgenler.
Biz de şolay qast etip oxusaq bilejegibizge ne şek bar.
Haligi zamanda ilmusu yoq adamlar taptalıp qalajağı belgili. Harakat etip örlenme qarayıq, yuwuqlar!
Endi geleyik Habibatğa, Şu eki-üç yılda, nasibi bolğan busa, bek tatıwlu bolajaq günlerin qayğı, paşmanlıq bulan ötgerdi.
Bu da meni üyüm, biz de Allah qoşğan er-qatınbız dep, bir-birine qıyının-tınçın aytıp olturmadılar. Bir keren sama tatıwlu laqır etmediler. Özünü yaş zamanında maʼripatsız, ilmusuz, edepsiz ösmekligine köp ullu paşmanlıq etip höküne edi. Höküngen uçun ne payda, iş ozğan edi. Habibatnı bir izleygen, köp hasiret bolğan bir muradı bar edi. Ol da ölüm edi. «Özüm yimikleni arasında şulay xor, abursuz bolup yaşağınça, ölmekligim artıq», – dey edi. Busa da waqti yetmey turup ol da bolmayğanğa, «endi mağa saburluqdan başğa zat yoq, neçik de çıdarman, saburluq etermen» dep tura edi.
Bir gün Habibat, neçik de üyde bolmay, bir qulluqğa getgen bolğan. Arslan üyge girip, Habibatnı tükenleri-zatları özüne begigen kağızları bulanğı sandığın urlap, qırğa çığarıp, buzup içindegi kağızların, başğa zatların alıp, Meskewge getgen edi. Habibat da üyüne qaytıp, bolğan işni bilip, palisyağa bildirtdirip, neçaqı izlese de tabıp bolmay yürüy edi.
Arslan Meskewge barıp, özünü atına yalğan dowerennost da etdirip tükenleni, abzarnı bankğa berip, on miñ manat aqça alıp, Meskewnü Arslan yimik buzuqları barağan yerlerine barıp, puç etip köp uzaq zamanğa da yibermey bitdirgen edi. Yol xarjğa neçik de amal etip bolğan busa qaytajaq edi. Oğar da ebi yoq edi. Meskewnü içinde Arslannı puç yürüygeni belgili bolup, munu tanımayğan adam yoq edi. Olay kürlükde yürüygen adam yalçılıq etip başın saqlama da uyala edi. Uyalmasa da bajarıp da bilmejek edi. Peterni yessi de yaşaw bermey edi, onu da turğan haqın bermegen edi. Bermege zatı da yoq edi. Şo qıyınlıqlanı oylap, bir gün özünü oprağın yükge salıp, içip yolsuz esirip, oylap etmege şundan layıqlı küy tapmay, kisesindei tapançasın çığarıp, başına eki keren urup ölüp yığılğan edi.
Sawunda buzuq yürüygen gişini ölümü, köbüsü halda, şulay bolağanı belgili. Tapança tawuşğa xalq da cıyılıp, hakimler de munu ölgenin görüp, beletine qarap, ne yerli ekenin bilip, yerine tel urğan ediler. Buğar kim gelsin – qaçan da Paxrutdin ölgen edi, qardaşları da munu qayğısında tügül edi. Neçik de itni çaqı da sıyı bolmay bir yerge eltip, xalq basdırıp qoyğan edi.
Habibat da munu ölgenin eşitip, özü biraz paraxat bolğanğa süyünse de, bar malından, üyünden, azbarından ayrılıp, aqças ız yada sıyınmağa makänsız, yersiz qalmaqlığına bek qayğıra edi. Dağı başğa adamı yoq sebepli «Abidatlağa sama barayım, meni awur görmes buğay», dep esine gelip, özünü qalhan hapur-çu purun bir arbağa da yüklep, Abidatlağa bardı. Abdulkerim de üyde edi. Munu görüp, buğar gelgen qıyınlıqlağa bek qayğırıp zatların da tüşürüp, hürmetlep üyge giyirdiler. İşni yolun-yoruğun sorap bilgen soñ, Abdulkerim:
– Habibat, netejek, Allah görsetgen zatğa amal yoq, saburluq etme gerek. Üyü buzulmaq degen har kimge de qıyın tiyejek zat, köp qayğırma, qayğı gişige köp ziyanlı bolur. Paraxat tur, Allah buyurğannı görürsen, – dep munu göñün alıp söyledi.
Habibat:
– Abdulkerim, sen aytağan gerti. Busa da men üyüm buzulğan dep çi qayğırmay edim. Göresen, atamdan qalğan aqçanı çı neçik de bitdirgen edi. Artda üy-abzarım begilgen kağızlarımnı da urlap, olanı da bankğa salıp, meni olardan da ayırdı. Siz gördügüz, neçik yaşağan edim, artım ne boldu. Ondan başğa, barıp sıyınmağa yerim yoq, siz bolmasağız. Ne zaman bolğunça sizin de awara etip şulay turarman. Turmay da ne eteyim, men bajarıp bolajaq bir zat da yoq. Haligi zamanda malı bolmağan gişini sıyı bolmay. Ayroqda, meni yimik haqılsız, añlawsuz adamğa yaşamağa bek qıyın. Meni nasibim bolğan busa, bu awaralağa tüşgünçe ölmesmedim, – dep yılay edi.
Buğar yazığı çığıp, Abidat da yılay:
– Qızardaşım Habibat, ne etejek, Allah görsetgen soñ amal yoq, saburluq etme gerek. Saw busañ mal da-hal da tabulur. Şulay buzuq zat bulan ömürün zaya etginçe, bar malın, hatta oprağın da qurban etip ayrılmaq da yaxşı. Qayırmas, biz seni awur görer dep esiñe gelmesin, görmejekbiz, paşmanlıq etme, – dedi.
Abdulkerim de:
– Wöre, Habibat, alay zatlanı oylama, şu seni üyüñdür. Aldın atañnı üyünde neçik erkelegen busañ, şunda da şulay bolmasañ razi tügülmen. Alğasama, üyleriñni, tükenleriñni qaytarıp alma qararbız. Sen meni wakil etip dowerennost ber. Men olanı qayğısın eteyim. Sen paraxat bol, men olanı qaytarırman, – dedi.
Habibat da Abdulkerimge dowerennost berip, bu da qayğısın etip, köp zaman da getmey, tükenlerin, üyün-abzarın qaytarıp aldı. Şu arada Habibat da, Abidatdan özünü namazın, orazasın şartları bulan oxup üyrenip, Qurʼannı bilip, bir-eki türk kitaplar da oxup qayğısı, paşmanlığı da tayıp, biraz rahatlıq görüp, çırayı açılıp, yañı dünyağa çıqğan yimik bolup tura edi. Tükenlerin de kirege berip, olardan da yaxşı gelim de gelip, Arslan bulan yaşağanda görgen qıyınlıqları barı da unutulma qarağan edi. Şo zamanda Abdulkerimni qurdaşı Mahmutnu qatını ölüp, Abdulkerimler de onu gömüp, taziyatına yürüp, paraxat etgen soñ, Abdulkerim Mahmutğa aytdı:
– Mahmut, bulay turma da yaramas, meni esime bir zat gele, sen de ters görmessen dep oylayman. Şu Habibatnı sağa alsaq, neçik bolur eken?
Mahmut:
– Abdulkerim, sen yaxşı bilejeksen, mağa tiyişli görseñ, men aytajaq bir sözüm de yoq, sen süygenni et, – dep cawap berdi.
Köp uzaqğa da tebermey, Habibatnı Mahmutğa alıp gebin qıydılar. Habibat da özünü ömürünü köbü getgen soñ sama, rahatlıq görgenine şatlanıp, Allahğa köp şükürlük etip, Abidatlar bulan da qurdaşlar yimik tatıwlu bolup yaşadılar.