Kasbi qısmı✻
Saw insanğa yaşaw yolun izlemege wa anı✻ bulan maişatın✻ taʼmin etmege tarıq bolağanğa göre, bu marhum da türlü käsbulanı etmege girişdi. Başlap, muallimlik etmege süyüp, yaxsaylı Muhammat-efendi Osmanufğa arza berip, türlü sebeplege göre, bir tabunlanı yağından rad etildi✻. Soñ qayışçılıq, qamuçu, yer, yügen, kaluş etmek yimik ustalıqlanı sınap qaradı. Anı yaş waqtılarından berli de tabiatında har bir saniatğa (peşege) ustalığı wa yüreginde hazirligi bolmaqğa göre, heç bir ustağa şakirt turmay, gümüşçülük saniatın tutup işley başladı. Wa har işlegen matahları xalq arasında maqbul✻ edi. Bu käsbu bulan ahlülerin erkin saqlap bolmay, bolsa da – artğa zat qalmayğanın görüp, mallı bir adamnı yoldaş etip, gümüşçülüknü qoyup, tükençilik bulan käsbu etmege qaradı. Bu tükençilik alış-beriş haqından mal izlep, türlü madani✻ şaharlağa barıp, tarbiyalı xalqlanı görüp, marhumnu pikrusu dağı bek açılmaqğa sebep boldu. İşçi-sabançılıq, yaşaw cihhatından✻ bizin xalqlar bek artda qalmaqğa bek talçığıp qaynaşa edi.
Marhum, ya özü barıp görüp yada gazet-jurnallarda oxup bilip, başğa xalqlanı (xiristiyan taypalanı), işçi mujuqlanı qatını-qızı bulan toqtawsuz çalışıp işleygenin görüp, bizin muslimanlar oramlarda, oçarlarda wa ham✻ bazarlarda olturup, boş xabarlar söylep işsiz turağanına bek ayıp ete edi. Wa aytma da ayta edi: «Sizin bu yürüşlerigiz – sizge köp ullu zarallı, özügüz işlemeysiz, paqırlıqdan känt etesiz. Görmeymusuz xonşuğuzdağı xiristiyanlanı – neçik işleyler?!» – dep.
Ol marhum sawdügerçilikde bir az zamanlar geçirdi. Bu aralarda hawasına tabiʼ teñliler qurdaş wa yoldaşlıq etip, aşaw-içiwge başlap, munu yoldan çığardılar. Sawdüger yaş gişi, uwaq aqça qolda, esiriklikden zaral-paydanı oylaşmay, hawas toruna tüşüp, bir zamannı şol yoruqda yiberdi.
Ayıqlı günlerinde oylaşıp qarasa – tüken mal kemiy, iş enişlep bara, ahlu da✻ buğar qaray… Soñ marhum es tabup, haqılın cıyıp, çarxın tarta başladı. Yoldaşları siyrek gelegen boldular. Art soñunda gelmey de qaldılar. Marhum bu zamanda işin Yaxsayda wa xonşu yurtlarda yürüte edi. Mundan soñ oylaşıp, haligi yoruqlar – baş uçun bolmay, aş uçun bolmaqlığın añlap, şolay yoruqlardan da tazalanır uçun, Qaranoğayğa✻ getip, ham tükençilik wa ham da gümüşçülük yürüte başladı. İñ soñunda, sawdügerlikni qoyup, gümüşçülükge altın pikirin yoldaş etip, tarix kitaplağa qaray başladı.
Bu waqtilerinde marhum Nuhay tarix kitaplağa qarap köp maʼlümat cıydı. Hifzi✻ bek güçlü edi. Neçe yıl alda bir kitapda uzun bir xabar yada bir waqia✻ oxuğan bolsa, bugünde şol xabarnı yañı görgen yimik yañılay✻ ayta edi. Gazet oxumağa köp bek iştahlı edi. Özü abuna✻ bolup alağan gazetleri bolsa da, Qaranoğay ülkesi temir yoldan uzaq bolmaqğa göre, waqtinde✻ qoluna tüşmeygen sebepli, bizin yimik doslarından başğa gazetler de tilep, qoldan-qol etip oxuy edi. Roman kitaplanı da bek süye edi. Alağa bek şawq bulan qaray edi. Alardan türlü ibratlar✻ alıp, xalqlağa murat-maʼnaların açıp-açıp ayta edi.
Xalqnı arasında erşi zat ariw görünüp, ariw-yaxşı zatlar heç yerinde qollanıp yürülegenin gör[me]gen zamanlarda, roman yolunda nazmu wa nazmusuz✻ etip kitaplar yazıp, yaxşı bulan yamannı, tarbiyalıq bulan tarbiyasızlıqnı añlatmaq neyetine✻ tüşdü. Yaş waqtinden başlap yüreginde bolğan xalqi✻ wa tabii pikruların maydanğa çığara başladı. Ayroqda öz xalqını cahillikden duqa-soqur✻ bolup, ayaq taptawda qalmaqlığına bek talçığa edi.
Wa şolay yanağan yüreginden çığağan sözleni açıqdan-açıq maydanğa çığarmağa✻ Nikolay qoymayğanğa göre, güye turup gelip, cihan muharabasını✻ natijası bolğan Oktäbr inqılabın görse de, tek inqılapnı topanları, artdağı erkinlikni görmege qoymay, munu çırmadı. Buğar ol nasip✻ bolmadı.
Qumuq şiʼrular yazmağa bek hünerli edi. Qumuq şiʼruda tergelinejek şartlarda heç ayıpsız aytıp yaza edi. Şiʼruları bek tatli til bulan söylene edi. Anı bulan dosluq etgen adamlar ol bar maclisden heç yalqmay ediler.
Yuwuqlarına ixtilät (masxara) yol bulan da köp şiʼrular yaza edi. Alanı köbüsü – qurdaşlarını awuzlarında. Qalğanı kağızlarda bolup puç bolsa gerek✻.