Еттинчи сапар

Эртен танг болуп, гюн чыгъып, къушлукъ вакъти болгъан эди. Синдибад гьаммал Денгиз Синдибадлагъа барды. Бираздан башгъа адамлар да гелип, ашап-ичип битген сонг, Синдибад сёз башлап айта:

– Алтынчы сапарымдан къайтып, оьзюм гёрген къыйынлыкъланы да унутуп, парахат яшап тура эдим. Бир гюн сапаргъа чыкъмагъа, тюрлю адамланы, тюрлю шагьарланы гёрмеге эсиме тюшюп, денгиз боюндагъы шагьарлагъа элтме тарыкъ болагъан матагьлар да алып, Басратгъа бардым. Бир табун оьзюм таныйгъан савдюгерчилер де къаршы болуп, гемеге минип юрюдюк. Бир хыйлы замандан сонг Къытайгъа етишдик. Онда да тюрлю шагьарларда сатыв этип, яхшы пайдалар да гёрюп, дагъы да денгизге тюшюп юрюдюк. Бир гюн бир къатты ел чыгъып, кёп уллу явун явуп йиберди. Биз де малларыбыз сув болур деп, уьстюне аны-муну ябып тура эдик, гемечи де оьрге минип денгизге къарап тура эди. Бирден къычырып йылап, бетин-башын тёбелеп, бизин яныбызгъа гелди. Не, болгъан? Не хабар? – деп сорадыкъ. Гемечи айтды:

– Аллагьгьа ялбарыгъыз, бир-биригизге савбол этигиз, къутулмажакъ балагьгъа тюшгенбиз, денгизлени чинк де ахырынчысына гиргенбиз, – деп, бир сандыгъы бар эди, ачып ичинден бир топракъ чыгъарды. Сувгъа йибитип, ийислеп, къолуна бир гиччи китап да алып къарап, бизге айтды:

– Бу китапда язылгъан: гьар ким шу ерге етишип сав къалма амал ёкъ. Бу ерге ювукъ Сулейман пайхаммарны алайгьиссалам къабуру бар, къабурну янында кёп уллу йыланлар бар, адам барып болмажакъ. Дагъы да шу ерге етишген гемени ютагъан кёп уллу балыкълар бар, – деп сёйлеп турагъанда гемебиз гётерилип, тюшюп, лавлап йиберди. Къарагъанбыз, бир уллу балыкъ, кёп яман тавушу булан акъырып гемеге багъып геле. Биз де бек къоркъуп, оьлген гишилер йимик болуп тура эдик. Ондан да уллу бирдагъы балыкъ чыгъып, о да бизге багъып юрюдю. Биз къоркъуп, Аллагьгъа ял барып, дуалар этип, бирев-биревге савболлашып, йылап тура эдик. Уьчюнчю оланы экисинден де уллу балыкъ гелип гемени айланып, ютма къарап юрюй эди, бир къатты ел чыгъып, гемени элтип бир уллу ташгъа уруп, пара-пара этип йиберди. Гемени тахталары да башгъа-башгъа болуп, ичиндеги мал да, адамлар да денгизге батды. Мен олай затланы кёп гёрген себепли уьстюмдеги опракъланы чечип енгил болуп, юзюп къалкъып юрюй эдим. Бир тахта къаршы болуп, тутуп миндим. Тахтаны ел, толкъун ари-бери ойнатып юрюй, жанымдан умут уьзюп, оьзюм-оьзюме айып этип: эй Синдибад, гьеч уялмайсан. Нече керендир сен бу къыйынлыкъланы гёрегенинг. Парахат яшап турагъан ерингден айрылып, жанынгны къыйнап, дагъы чыкъман деп товба этесен, о да ялгъан бола, дагъы да чыгъасан. Кёп яхшы бола сагъа деп, энди аман-эсен шу балагьдан къутулсам, дагъы чы чыкъмас эдим, дагъы жанаварлыкъ этмес эдим деп, герти товба этип, пашман да болуп шулайлыкъ булан денгизни ичинде бир гюн бир гече къалып, экинчи гюн бир атавгъа чыкъдым. Къарайман, кёп тереклери, емишлери бар атав экен. Шолардан ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этип, атавну ичин къыдырып юрюймен, къарасам, агъып барагъан бир уллу сув бар. Алтынчы сапарымдагъы сув эсиме гелип, тез шондагъы агъачлардан, тереклерден алып, тереклени къабукъларын эшип йиплер этип, баягъы агъачланы бир-бирине байлап, бир сал йимик зат этип сувгъа салдым. Уьстюне кёп емиш де салып, оьзюм де минип, Аллагьгъа таваккал этип олтурдум. Къатты агъагъан сув, гьайда, мени алып бара. Эки-уьч гюн шулай юрюдюм. Ухум гелсе, ятып ухлайман.

Бир гюн къарайман, алдыма бир уллу тав къаршы болду. Сув тавну тюбюне гирип бара. Къоркъуп, салны токътатма къарадым. Сув гючлю, бажарып болмадым, тавну тюбюне гирип гетди. Къоркъуп: ля гьавля ва ля къувват илля би Ллягь! – дедим. Бираздан тавну тюбюнден чыкъды. Бир тик терен къолгъа бёттёбен тюшдю. Мен де салгъа бек ябышдым. Шо къатты агъып барагъан кюйде бир шагьарны ичине барып гирди. Халкъ къарап, мени гёрюп, аркъанлар ташлап мени тутуп ягъагъа чыгъардылар. Мен де оьлген гишини йимик болуп йыгъылдым. Бир къарт гиши гелип, магъа гийме опуракъ да гелтирип берип, къолумдан тутуп, мени гьамамгъа элтди. Уьстюм-башым кир болгъан эди. Тазаландым, арив опуракълар гелтирип берди. Гийип бу къартны уьюне гелдим. Уьй агьлюлери де мени гёрюп сююндюлер. Арив ашлар гелтирип алдыма салды. Ашадым, тойдум. Шу къыйынлыкълардан къутулуп, шулай адамлагъа къаршы болмакълыгъыма сююндюм.

Бу къарт оьзюню абзарында бир яхшы уьйге элтип: муна шунда турарсан деп, къуллукъчуларына да мени табышдырып, олар да магъа этеген къуллугъунда бир де кемчилик этмей, шулай арив ашап-ичип парахат уьч гюн турдум. Бираз къарувум гелди, чархым да рагьат болду. Дёртюнчю гюн баягъы къарт гелип магъа айтды:

– Юрю, денгиз ягъагъа барайыкъ, сени матагьынгны базаргъа чыгъарып сатайыкъ. Шону сатгъан акъча булан савдюгер этип, бир зат къазанырсан, – деди. Мен ойлап, мени не матагьым бар, бу не сёйлей деп эсиме гелди. Дагъы да бу къарт:

– Юрю, барып къарайыкъ, багьасын берип алагъан алывчу табылса, сатарбыз, табулмаса, гюню болгъунча, сакълап турарбыз, – деди. Мен де барып къарайым, не зат экен бу айтагъан деп туруп юрюдюм.

Базаргъа баргъанбыз, баягъы мен минип гелеген салны базаргъа чыгъарып, торк булан сатма къарап туралар. Мен де барып къарагъанман, бары да сандал агъач болгъан экен. Биревден бирев артыкъ берип – минг алтынгъа чыкъды. Дагъы артыкъ береген гиши болмады. Къарт магъа айтды:

– Не этейик? Берейикми минг алтынгъа? Яда сагъа къояйыкъмы, – деп. Мен айтдым:

– Сен оьзюнг сюйген затны эт, сен этгенге мен айтажакъ сёзюм ёкъ, – дедим. Къарт айтды:

– Савдюгерчилер береген багьадан юз алтын артыкъ берейим. Агъачларынгны магъа беремисен? – деди, Мен:

– Бердим сагъа, – дедим. Къарт чыгъарып, минг бир юз алтын алдыма салды. Къуллукъчуларына: «Агъачланы уьйге элтигиз» – деди. Олар да алып гетдилер. Биз де уьйге къайтдыкъ. Магъа бир сандыкъ гелтирип:

– Алтынларынгны салып бегит. Ма ачгъычны да, – деп берди. Бир хыйлы гюн шулай туруп, буланы оьз адамы йимик болуп уьйренишдим. Бир гюн къарт айтды:

– Балам, сагъа бир зат айтма сюемен. Сен мен айтгъанны бузмассан деп эсиме геле, – деди. Мен айтдым:

– Яхшы болур. Сени айтгъанынгны этмесе яраймы, сен магъа кёп яхшылыкълар этгенсен, – дедим. Къарт айтды:

– Мени бир къызым бар, оьзю гьакъыллы, эдепли, оьзю яш, дагъы авлетим де ёкъ. Шу мени малым-мюлкюм бары да шонуки, оьзюм де къарт болгъанман, шу къызымны сагъа бермеге сюемен. Сюйсенг савдюгер этерсен, оьзюнгню еринге де барып-гелип юрюрсен, – деди.

Мен уялып бир зат да айтып болмай токътагъан эдим. Дагъы да къарт:

– Неге сёйлемейсен, балам, мен сени учун сагъа яхшылыкъ ёрап айтаман, – деди. Мен айтдым:

– Сен оьзюнг сюйгенни эт, мен разимен. Уялып сёйлемей эдим, – дедим. Шоссагьат къадини де, шагьатлар да чакъырып, гебин къыйып, кёп уллу той да этип, мени къызны янына элтдилер. Къарадым – кёп арив къыз, алтынгъа, жавгьаргъа батгъан, гёрюп сююндюм. Къызны мен, къыз да мени кёп сююп бир хыйлы заман кёп рагьат яшап тура эдик.

Бир гюн къарт авруду, кёп узакъ да турмай оьлдю, жувуп, гебинлеп гёмдюк. Васиятын-затын этип парахат болгъан сонг, мундан къалгъан малны да бийлеп, оьзюм сюйгенни этмеге ихтиярлы болдум. Бу къарт савдюгерчилени башчысы болгъан экен, бугъар сорамай бир иш де этмейген болгъанлар. Ону къуллугъун магъа тапшурдулар. Абурум-сыйым гюнден-гюн артып, ишим де алды ерли болуп, халкъ булан къошулуп, сатыв-алыв этип, башгъа къуллукъларына да къарап юрюй эдим, Бир гюн къарайман – бу халкъ тюрленип, тюслери алмашынып, кёплери башгъа болуп, къанатлар чыгъып учуп гетелер. Бу не зат? – деп сорадым. Айтдылар:

– Янгы ай тувгъан заманда, бу халкъгъа шулай къушну къанатлары йимик къанатлар чыгъып, кёкге учалар. Юртда къатынлар, яшлар болмаса гиши къалмай, – деди.

Мен де бир ювугъума барып: «Мени де аркъанга гётерип уч, дюньяны гёрейим», – деп тиледим. Нечик де кёп къаныгъып къоймай, элтежек болду. Вакъти етишгенде бардым. Мени аркъасына гётерип учду. Уьй агьлюме де айтмагъанман. Учуп кёкге етишдими экен деп эсиме гелди.

Малайиклени тасбигь этеген авазларын эшитип, тамаша болуп: субгьаналлагь, валгьамдулиллагь дедим. Яхшы айтып да битмеген эдим, кёкден бир от чыгъып бизге багъып атылды. Аз къалды бизин гюйдюрмеге. Булар да тёбен тюшюп, мени бир тавну уьстюне тюшюрюп, магъа бурлугъуп да къарамай, ачуву чыгъып гетдилер. Яп-янгыз тавну уьстюнде къалып, оьзюм оьзюме: бу не къуллукъ эди магъа, булар булан учуп не эте эдим. Бир балагьдан къутулдум десем, ондан уллусуна къаршы боламан, – деп кёп пашман да болуп, туруп тавну уьстюнде юрюдюм, къайда барагъанымны да билмеймен. Къарасам – эки яш, ай йимик сыпатлары, къолунда алтын таякълары булан юрюп уьстюме гелдилер. Салам бердим, саламымны алдылар. Мен булагъа:

– Сиз не адамларсыз? Мунда не этип юрюйсюз? – деп сорадым. Булар:

– Биз де Аллагьны къулларыбыз, – деп башгъа сёз де айтмай, къолундагъы алтын таякъланы бирин магъа да берип, юрюп гетдилер. Шо таякъны къолума алып гетип бараман, къарасам – бир йылан бир адамны белинден тёбен янын ютгъан. Адам къычыра: «Шундан мени кьутгъаргъанны Аллагьу таала гьар балагьдан къутгъарсын!» – дей. Мен барып йылангъа баягъы таякъ булан урдум. Йылан авзундагъы адамны йиберип, бир якъгъа гетди. Ол адам да сююнюп:

– Энди мен оьлгюнче сенден айрылман, сени бир къулунгман, – деп мени булан юрюдю.

Бир табун адамлар къаршы болду. Къарасам, баягъы мени аркъасына гётерген гиши де бар. Янына барып, бугъар айып этип:

– Ювукълар шулай боламы? Мени шунда ташлап гетгенсен, – дедим. Бу гиши:

– Сен чи бизин гьалек этме аз къалдынг, Аллагьны эсгерип, – деди. Мен айтдым:

– Мен билмей эдим. Сен магъа айтма герек эдинг. Гьа, гьали де мени гётерип ериме элтмесенг амал ёкъ, – деп тиледим.

Бу гиши айтды:

– Элтермен, сен, вёре, Аллагьны эсгермегейсен, – деди. Нечик де мени гётерип учуп, баягъы шагьаргъа элтип тюшюрдю. Уьйге бардым. Къатыным алдыма чыгъып, мени гёрюп айтды:

– Булагъа къошулуп неге бара эдинг магъа айтмай? Булар шайтанлар йимик затлардыр. Дагъы булар булан къошулуп да юрюме, – деди. Мен айтдым:

– Сени атанг нечик тургъан булар булан? – дедим. Къатыным айтды:

– Мени атам булардан тюгюл эди. Булар этеген ишлени билмей, оьзю парахат яшап тура эди. Булар Аллагьны эсгеривню-затны билмеслер. Мен айтгъанны этсенг, мени де алып оьзюнгню еринге къайтгъанынгны сюер эдим. Атам-анам оьлген сонг шуланы арасында яшамагъа да сюймей эдим, – деди. Мен де кёп яхшы болур деп, абзарымны, малымны да сатып, энди бизин якъгъа барагъан адам къаршы болмасмы экен деп, гьазир болуп тура эдим. Бир гюн бир табун савдюгерчилер сапаргъа чыкъмагъа деп, бир янгы геме де ишлетип, гетме гьазир болуп туралар. Булагъа ёлугъуп, къатынымны, башгъа оьзюмню малым, тарыкъ-герекни де гемеге элтип минип юрюдюк. Ел де онг болуп, кёп парахат эсен-аман Басратгъа етишдик. Ондан да Багъдадгъа, оьзюмню уьюме бардым. Агьлюм, къардаш-ювукъларым гелип гёрюшдюлер. Булар чы менден таза умут уьзген болгъанлар. Умут уьзмесдей де тюгюл эди сапарымда йигирма етти йыл къалгъанман. Булагъа оьзюм гёрген къыйынлыкъланы, тамашаланы айтдым.

Булар да гьайран болдулар. Дагъы сапаргъа чыкъмажакъгъа герти кюйде товба да этип, пакъырлагъа садагъалар да берип, гюнден-гюн малым да артып, муна, сиз гёреген кюйде яшап тураман.

Етти керен сапаргъа чыгъып, гьарисинде тюрлю къыйынлыкълар гёрюп етишгенмен шу даражагъа, – деп Синдибад сёзюн токътатып, гьаммалгъа юз мискъал алтын да берип, ашатып-ичирип йиберди. Булар да кёп тамашалыкъ этип къайтдылар. Заман-заманда гьаммал Синдибад денгиз Синдибадны янына барып, ол да бугъар эшитген-гёргенин айтып, ашап-ичип тура эдилер.

Ахыры агьлюсюнден, къардаш ювугъундан айырагъан, рагьатлыкъны, кепликни татывун алагъан оьлю гелип, олардан башгъалар да барагъан, баргъан къайтмайгъан узакъ сапаргъа барып, не болгъаны белгисиз болуп къалдылар.

15 Рабиул ахир 1327 санатун

23 апрель 1909-нчу йыл