Professor İ. Kerimni bayanlıqlarını haqında
Enni Yırçı Qazaqnı asarlarını sözlügüne terenden ilmu gözden qarağan til ilmulanı doktoru, professor, hürmetli İbrahim Kerimni (İbragim Kerimow) bayanlıqlarına tergewlü qarayıq.
İ. Kerim bulan meni bir dewür (1950-60-nçı yıllarda) tığıs aralıqlarım, qatnawum bolğan. Muallimleni bilimlerin kämilleşdiregen institutda bizge ol 1958-nçi yıl Qazaqnı maktaplarda geçiw usullarına tüşündürgen, sözlügün ayan-bayan etgen wa şairni saw yaratıwçuluğuna haq süyüwnü tuwdurğan muallim wa alim. Ondan soñ da ol, men işleygen yurt maktapğa gelip, meni ojağımda da qonaqlıqda bolğan, meni oljam onu aldında pedinstitutda oxuyğan 60-nçı yıllarda biz de, özü çaqırıp, olarda bir neçe gezikler bolğanbız. Qaçan, qayda yoluqsaq da, laqırıbıznı aslam yanı Yırçı Qazaqnı yaratıwçuluğu haqda bola edi. Meni uniwersitetni bitgende yazğan «Yırçı Qazaqnı asarlarını çeberligi» degen kursluq işimni de tergegen, tüzlegen wa uşatğan muallimim. Bir gezik bizin yoluğuwubuzda Qazaq sürgünge birinçi gezik barağandağı yolunu belgileri: Germençik, Mikolayew, Maskew, Minsk haqda boldu. Birinçiley, meni şairni yolundağı «aldı teren, artı qol» Germençik wa bizin Germençik yurt bir, gelişli tügülü, şoğar Mıçığışdağı Kurçaloyğa barağan yoldağı Germençik şairni suratlawuna göre bek gelişli degen pikruma ol: «Men onda bolmağanman, şolay bolma da yaray, sürgün yatapğa yol boyunda özgeleni de qoşa yürügen çi. Qazaq birinçi gezik Sibirde bolmay, Arxañelsk boylarda tusnaqda bolğanğa oşay. O zamanlarda Rusya Qazaqdaylağa tanış tügül sayalı, qarlı Şimalni ol Sibirge sanamaq bar», – dep cawaplandı.
Men oylayğan küyde, ol Qazaqnı sözlügün tolu wa muqayatlı çığarma bajarajaq til alimleribizden biri edi.
Ol busa, zamanı yetişmegenlikden bolma yaray, şairni bir neçe esgilengen sözlerini bayanlıqların 2005-nçi yıl «Yoldaş» gazetibizni betlerinde beriwü bulan tamamlandı. Munda onu şo teren bilimin qollamağan, paydalanmağan İlmular Akademyabıznı tiller axtarıw bölügünü de aslam günahı bar dep oylayman.
Enni onu şo bayanlıqlarını üstünde de toqtayıq. Onu bayanlıqlarını yüzden 99-ğa razi bolmaylı bolmaysan, amma az busa da, razisiz yerleri de çi bar. Misal uçun, o şo işin şairni «Getgenibiz gökşa maral güz edi» degen şiʼrusundan başlay.
Gökşa degen söznü maʼnasın çeçeli: ol -şılt, -şült qoşumluqların qoşalı, şo söz biraz gök, gök yimik maʼnanı añlata degen durus pikruğa gele. Tek saw satırnı camlı umumi maʼnasın: «gözel güz suwuqğa gögere barağan güz» degen hasilge geltire. Güznü gözel waqtisi – hatta terekleni sarğayğan yapıraqları da tögülüp, topuraqnı da köp yanı qarawlanıp, adam yaz-yay issilikden soñ qara güznü qışğa tartğan suwuqluğun uşatmay turağan waqtisi gökşa maral güz bolup bolmay.
Gökşa maral güz busa – erte güz: tabiatda sarilikden, qaralıqdan ese gök-yaşıllı bir xıylı otlar da, terekler de bar waqtisi, yani güznü, gertiden de, gökşa maral gözel haybatlı çağı. Bırınğı türk tilde yaşıl degen söznü ornunda gök degen söz qollana gelgenni durusluğun da hisaplamay qoyma yaramay.
Şo şiʼrunu birdağı bir satırına tergewlü qarasaq: «Terk yağadan biz barabız yol bulan, yawrunlardan yana çıqğan ter bulan» degen şairni sözlerinden adamnı buyuqdurağan qara geç güz waqti bolmağan, halige issi, hatta terletegen erte güz bolğan. Şoğar taşday dalil bolajaq edi, egerdim şairni ömürbayanında yatap bulan sürgün haydalğan waqtisini tarxı bizge belgili edi busa (şolay maʼlümat yoq buğay).
«Qaytğanıbız qar taymağan yaz edi» – munu da yazbaş, erte yazbaş edi dep añlama gerekbiz.
Bu şiʼruda gökşa maral degen sözden ese maʼnası çet çiñ gawurnu, sal yahğa, çenler degen sözler bar. Şolağa busa bayanlıqlar berilme de berilmegen.
Gürmep – bırınğı söz (gürme – kürme), buğaw degen zat. Gürmep – buğawlap, baylap demek bola.
«Elçi gelmey it gawurlar can da almas, gumalap salğan bulan nalbahğa» Bırınğı türk tilde guman – ayıp degen zat, gumalap – ayıplamaq degen zat.
Nalbah – fars tilden alınğan, tusnaq, zindan degen zat.
«Kömürdey qara yüzlü, quş gözlü» – tusnaq qarawullarını zaman-zaman giççi teşik gözden (glazok) quşday tergewlü qarawu. Qozalaq degen söznü türk tilde üç maʼnası bolğan: 1) emen aş, emenni bürtüklü giççi qozğa oşayğan yemişi (cölud); 2) ne busa da bir giççi zat; 3) mühür basağanda qollayğan balawuznu saqlayğan giççi altın yada gümüş qutuq. Şair bu söznü ekinçi maʼnada qollağan dey muallif, onda busa ne busa da bir giççi belgisiz zat. Qazaqda busa: «Qunanlayın qozalaqğa yekdirip» dep, giççi bolsun, ullu bolsun, qozalaq – arba ekeni ayan bolu tura. Üstewüne bu söz oxuwçulağa onçaqı yat söz de tügül (Qumuqça-rusça sözlük» 2013 yıl, bet 230): qozalaq – qol arba.
«Tüşdük temir tuzaqğa»
Alıslarda – yıraqlarda demek.
Gül aşnalı yeribiz – güldey ariw, gözel qızlar, qatınlar bar yeribiz.
Eki awuz söz – eki söz, az söz.
Zarmıken – qıyınlımı, dertlimi eken?
Xuday – Tengiri, Allah.
Say urum degen söznü añlatıwun ötesiz uzun bergen wa hasilinde: biyik wa tik özen yağa – qaya degen pikruğa gele. Özen yağa – yar, yarı demek bola. Qaya busa – uçurumnu, taw qısıqnı (uşelye) tik wa biyik betleri (krutaya skala) bola. Şolay bolğanda, olanı birisi de say urum bolup bolmay – haqıqatda say urum – özenni say yeri, geçiwü demek bola.
Muhammatxan – şawxalnı inisi bolma yaray.
Öpge salam – xatircan, betlew salam.
Yet almadım – yetip bolmadım.
Sal – plot.
Şu üç sözge bayanlıqlar beriw bulan tamamlanmaylı: yañız gözden (birdey, teñ) görebiz; qazaq (orus); waqta (zamanda); güren (zagon); oğlu (ulanı); tülküleyin (hillağa aldanıp); yete almadım (yetip bolmadım); teli tüşüm (deli tüşüm – yalğan, aldatğıç tüşüm); ozoqda, bulağa da añlatıwlar berilme gerekli edi.
«Çapğan gün şatlıq etmes»
Munda da İbrahim ağaw yañız eki sözge bayanlıqlar beriw bulan tamamlanıp qala.
Dahana degen söz fars tilden alınğan. Rusça atı – latun, qumuqça – tümpek dep mekenleşdire. Dahana yañız latun bolup qalmay, barı da tot basmayğan cam metallar (temirler). Altın, gümüş de – dahana metallar. Rusça – dahana metal – nerjaweyka.
Arsarsız degen söz bırınğı türk tilde bolğan – günahsız demek dey. Men özge muallifler beregen añlatıwnu yanıman: arsarsız – qorqunuwsuz, tartınıwsuz degen.
Kontekstge göre de, arsarsız demek – büdüremeygen, qaypanmayğan degen maʼnağa yuwuq gele. «Qumuqça-rusça sözlükde» de (bet 36) şo maʼna toqtaşdırıla.
Munda da muallif onlar bulan çet, qıyın sözlege wa söz tağımlağa añlatıwlar bermegen.
«Qarağaylar boyu qaq elme»
Yırnı maʼnasına göre şunda «qaq» degen söz ekinçi maʼnasında qollanğan: qarağay terekleni arasında nagäh bir yerde elme terekler de qarşılaşa demek.
Yudamaq – bırınğı türk söz: azmaq, arımaq, halsız bolmaq, basmaq, yırmaq, ağızdırmaq degen zat. Haligi türk tillerden azerbayjan tilde yoluğa – suw bek ağağan, yırılğan demek. Munda da muallif, bu söznü altı başğa-başğa maʼnaların berip, olanı qaysı yudamaqnı mekenli añlatağannı aytmaylı xalbatlı küyde qoya. Şolanı dörtünçüsü – basmaq, basılmaq degeni tüz çığa.
Şo pikruda barı da özge añlatıwçular da wa men de. (ördegi añlatıwlağa qarağız).
Majar – weñerleni ejelgi milli atı. Qumuq tilde şo söz majar arba (ullu dögerçikli arba), majar qap – (ullu qap, tuz qap) degen söz tağımlarda qarşılaşa. Munda ol majar oq – üç xırlı oq degen añlatıwnu qutğarğan. Tuz qap ullu bola degen zatğa razi bolma qıyın. Ullu qapğa bizde xaral dep aytıla wa oğar yañız yeñil zatlar salına: yün, mamuq wa başğaları.
Yazide degen sözge kitapda bütünley yañılış añlatıw berilgen dey ol. «Yazıw bolup, buyurulğan zat bolup» dep yazılğan.
Yazi de (yazı da) - bırınğı türk söz, hali türk tilleni arasında azerbayjan tilde yoluğa: çöl, awlaq, dañıl, maydan, taşa yer, yañız yer degen maʼnalar bar. Munda da ol şo 6 söznü qaysı şiʼrudağı «yazide» degenge gelişegenni aytmay, mekenleşdirmey.
Kontekstge yaxşı tergewlü qarasa, şo yazide degen söz egerdim (yesli) demekni añlata. Özge bayançılar, misal uçun M. Osman: yazide (yazı da) yazıw bolup, buyurulğan zat degen añlatıwnu bere.
Bırınğı zamanlarda «xaşınmaq» söznü bir zatnı bilmey qalmaq degen göçüm maʼnası bolğan dey. Şo maʼna hali de saqlanğan çı – bir zatnı esge geltirip bolmayğanda, özüñ de bilmeyli, erksiz yelkeñni qaşıp yiberesen.
Hasili ol şo söznü wa saw satırnı: «Yamanlar bulan yazda xaşınma – yamanlanı yazda tanıma, dos tutma» – dep añlata. Men busa şo satırğa şulay qoşum eter edim: «Yamanlar bulan yazda iş görme» dep. Qarğanaqlar (arça – mojjewelnik)_, emmekler (awur, qıyın işler, qulluqlar, awaralar) degen sözler de añlatıwğa tiyişli sözler.
«Batır bulan qurdaş bol»
«Tübündegi arğumağın berse de, atollu biyge qulluq etermi?»
Atollu – aburlu, özden, menligi bulanğı adam.
Aşkarğa, aşkara söznü (hali aşkere dep qollana). Aşkere – açıq, ayan, belgili degen zat.
Yudamaq degen sözge örde añlatıw berildi.
«Tigilişgen seni günüñde qurdaşlarıñ seni işiñe yudamas» – degen satırlanı: çarasız, dawlu seni günüñde basılıp, yanıñnı tutup yabuşmas dep añlama gerek dey muallif. (…çarasız günüñde boluşmas, qoşulmas degen busa yaxşı edi).
«Samalardan sallar sozulmas». Bırınğı türk tilde samalar – saz balçıq yerler, balçığı qat-qat bolup sürlügegen yerler, tayğaq yerler degen maʼnada qollana bolğan. Şolay bolğanda, hali saman kerpiç degen söz tağımnı samalar bulan bir aralığı da yoq, saz balçıq, saz kerpiç degen zat. Saz balçıqlı yerden sallar, ozoqda, sozulmas (etilmes), tek şair şu yerde şo sözleni göçüm maʼnada qollağan: güçü yetmeygen zatlağa urunmağa tüşmey demek.
Şo yırdağı: «Yağalaşğan seni günüñde, çağılışğan seni günüñde» - degen satırlanı seni dawlaşğan, yabuşağan günüñde dep añlama tüşe. Tek soñğu yağalalaşıw degen söznü opuraqnı yağası bulan baylawlu etmek qıyışıwsuz çığa – olaylıq koçap yabuşuwda bola. Çabuşuw, daw yabuşuw busa yurt, şahar yağada duşmannı girme, alma qoymas uçun başlana, yürüle.
Mañ (añlawsuz, tomaq); san (sanawsuz) degen sözleni wa «Erenler tarımasday (awur) iş gelse» degen satırnı da añlatıwları berilgen edi busa, bayanlıqlar tolu bolur edi.
«Ne bileyim, yüz dınqı bar xanlanı»
Yırdağı añlaşılmayğan sözleni alıp qarayıq: tusari, almas, alıslardan, yasawullar, göresi, budayaq. Bırınğı türk tilde haw (aw) maʼnada tus-? söz qollana bolğan.
Tusari tawlar (tus – tamur, -ari – qoşumça) – adamlar haw etegen yıraq tawlar. Tek tus bulan yanaşa şoğar oşaşlı tos degen söz de yoluğa. Onu maʼnası – örlerde (tawlanı, yarlanı başlarında bolağan buz demek). Enni tusari tawlar – buzlu tawlar, başların buz yapğan tawlar demek bola.
«Alıslardan almas gelse, yalına» degen satırlanı neçik añlama gerek? Alıslardan – yıraqlardan demek. Almas nedir? Yıraqlarda turağan adam – qır adam maʼnalı. Bırınğı almıs (albaslı) söznü biraz alışınğan qaydası.
Yasawullar – yesawul, yuzbaşçı, rotanı komandiri degen zat. Şo söznü şair yasawullar içde dep, biraz çetim qollağan, hali biz yasawullar arasında dep aytajaq edik. Yasawullar demek (yañız komandirler) degen maʼnadan qayrı da: bir neçe (köp) dawçu adamdan yasalğan, birleşgen asger (woysko – armiya iz woinow) demekni muallif esgermey qoya. Yasawullar içde demekde şo köplük maʼna bar.
Budayaq (biydayaq) – kök quş, bay quş, rusça – car-ptisa.
Göresi işler – biz görmesek qutulmayğan, bizge yazıw yazğan işler dep añlamağa tüşe.
Bayanlıqlar berme tiyişli dağı da bir neçe sözler qalğan: dınqı, solmuken, gürenler wa gürenlep, azaplama wa azatlama, çarx sıqda, yahğa yarım, zer, terseygen gün, gezmeli günler, quwzap, qantarlanıp, qısas kazemet, …(örge qarağız).
«Dewür-dewür pitne dewür zamanda».
Munda dört söznü añlatmağa tüşe: didarlar, küllüler, tüllüler, arsar.
Didarlar – fars tilden gelgen söz, köp maʼnası bar: sıpat, kelpet, gözler, qaraw, görüw, yoluğuw, birew-birewge bağıw, barıw, görüşüw, boy-soy, bir yerge barmaq.
Türk tilinde didar – bet, sıpat degen zat, lezgi tilde – hay etiw, qumuq tilde busa gelgenler, sıyınğanlar (qatnayğanlar) wa gözler degen maʼnalarda saqlanğan.
Qazaqnı yırındağı:
«Haşıqlağa ay amansız ay gelmes, Didarlağa tın-tumansız gün bermes, Didarlar bulan way amansız gün getse, Teñlisine er salamın muñ bermes»
— degen satırlardağı didarlar söznü gelgenler, sıyınğanlar degen maʼnası bar, şolay dep şair özleni – Atabaynı da, özün de ayta.
«Känt ete dep ayıp etme yaramas» degen yırında busa şair şo söznü gözler degen maʼnada qollağan:
«Didarlar tizge, tiz gözge, Tabuşarmu yıllar getmey miñ yüzge».
Şo yırda dağı da añlamağa çetim şulay satırlar bar:
«Köküregi xasa küllüler (taza yürekli adamlar) Külbaylağa dert tutmağan tüllüler (uyawlar, esi barlar) Şawalarda seyir etmek kürdendir (yıbaw etmek). Şawla bergen şamçırağı nürdendir».
Bırınğı türk tilde «küle» degen söz bolğan: tawuş, qıçırmaq, yırlamaq degen zat. Şolay bolğanda, köküregi xasa küllüler satırnı yürekleri xasa qumaç yimik aq-açıq, taza adamlar, açıq sözlü, erkin yürekli adamlar dep añlamağa tüşe.
Ol munda «küllüler» degen söznü «küle» degen bırınğı türk sözge baylawlu çeçe turup, yañız köküregi «xasa» söznü geng wa durus - erkin yürekli adamlar dep añlatalı, qumuq tildegi küllüler demek – küllü adamlar, köp adamlar degen durus bayanlıqğa özü de eslemey (erksiz, es etmey) gelip qala. Bırınğı türk tilni az bilimler alğan Qazaq bilmegenge wa qollamağanğa şeklik etmege tüşmey.
Tek haliden 150-200 yıllar alda (Qazaqnı dewüründe) bizin qumuq tilde haliden ese türk sözler (osmanlı, Turkiya türk) bir xıylı köp qollanğanın da inkär etmege yaramas.
Ekinçi satırdağı «tüllüler» degen sözge geleyik. Bırınğı türk tilde «tüle» söz – yanmaq, güymek, yan-yanğa atılmaq, talaşa qalmaq, cantalaşıp aylanmaq demek bolğan.
Mundağı «küllüleni» küle (qıçırıq tawuş) bulan bir aralığı da yoqday, «tüllüleni» de yanmaq-güymek wa başğa bırınğı türk sözler bulan bir aralığı da yoq dep turaman. Tüllüler – munda esliler, esin cıyıp bolağanlar, esi-haqılı uyaw degen maʼnada qollanıp gelgen.
Yazıw asarda sözleni, kontekstden tışğari çığarıp, ayrıça añlatmaq ziyanlı qulluq. Şo beytni bussahatğı qumuq tilde xabar qaydada aytıp qarasaq, har zat ayan wa yerli-yerine gelip qala: köküregi (yüregi, qılığı) xasaday taza küllüler (xıylılar, köpler, adamlar) külbaylağa dert (açuw) tutmağan tüllüler (esin cıyıp bolağanlar, çıdamlılar, sabur erler), Şawalarda seyir (yıbaw) etmek kürdendir (erkeklikdendir) demek.
Arsar sözge alda añlatıw berilgen edi – muallif: günah degen zat dey. Tekstde busa: «Hökünçlü qul arsar bolmaq gertidir» – şo maʼnanı şegi de yoq.
Arsar bolmaq – büdüremek, tartınmaq, qorqunmaq demek bola. («Qumuqça-rusça sözlük» 2013 yıl bet 36).
Köp-köp türk qawumlanı tillerinden toplaşğan ötesiz bay wa almasday çarlanğan, hayran darajada kämilleşgen cawharlarday gözel ana qumuq tilin ajayıp bek, yaratğanday bilegen Yırçı Qazaq qıyışıwsuz, gelişiwsüz sözleni asarlarında qollamajağı ayan zat.
«Can ağalar, sizge dua amanat».
Munda «öçge soğalar» degen añlama çet söz tağım bar.
«Oyunun bilmeseñ – öçge soğalar (uralar, tebeler). «Karapçi gawno» – dep, yüzge bağalar».
Bırınğı türk tilde soqmaq degen söznü bir neçe maʼnası bolğan: urmaq, soymaq, öltürmek, çaçmaq, mısğıllamaq, xorlamaq. Şu yırda açuwlanıp mısğıllaylar, xorlaylar degen maʼnada.
Şo bırıñı söz haligi noğay tilde de: ura, urup, urmaq degen maʼnada saqlanğan: bit, udarät – soğuw («Russko-nogayskiy slowar», str.49). Soğum degen söznü aslusu da şo soqmaq: soğulağan (soyulağan) haywan degen zat.
Tekstden bek arek, yersiz añlatıw. Birinçiley, soqmaqnı da wa soğumnu da bir yuwuq aralığı da yoq. Soğum – qışlıqğa, toyğa, ölüge soyulajaq, soyulağan haywan. Qumuqlarda: şu haywannı soğumğa saqlayman, ne de alğanman deyler. O söznü birdağı soğan, samursaq soğum degen bütünley başğa maʼnası da bar.
Şo yırda «lakum katabna» - men sizge yazdım wa «minna» - bizden degen arap sözler de, deüp – dep degen türk söz de bar (şawxallı wa xaydaq qumuqlanı arasında da aytıla).
Şair yırın:
«Qazaq tamam qıldı türkün şonu uçun, Can ağalar, sizge dua amanat!»
– dep bitdire. 19-nçu asrunu ortalarından tutup, bir tabun dini (dinli) şairler arap, fars wa bırınğı türk (ortaq) tilden sözler qollap, barı da türk xalqlar añlamağa bolur yimik yazmağa başlağanlar. Şolay yırlağa türki, demek, türk yırlar dep aytıla. Dağıstanda türkiler yazmaqda aytılğan şair Atlıboyunlu Abdurahman bolğan.
Onu «Ah degen bulan artmay kömekler» degen şairni şiʼrusunu çet sözlerine berilgen bayanlıqları şulay.
Aqsaqlanı degen sözge berilgen bayanlığı durus, tüzewlü bolmalı. Soñundağı qıyın sözleni añlatıwlarında muallif köbüsü gezikler bırınğı türk tilli sözler bulan teñleşdiriw misallar bulan bayanlıqlar bere wa dalilleri köbüsü halda durus, tek Qazaq olay bırınğı türk sözleni qollayğan darajada bilimli, maʼrifatlı bolmağanı gözalğa tutulmay.
Misal uçun, yaldap degen söznü maʼnasın añlatalı ol: bırınğı türk tilde yaldap degen söz bolğan wa: 1) atnı yalından tutğan küyde suwdan yüzüp çıqmaq.2) atlanı (haywanlanı) ağağan suwda kirindirmek. 3) suw geçiwden çığarsın dep, haqğa adam tutmaq. Wa artda: Yırçı Qazaq qollağan söznü maʼnasına şulanı üçüsü de qıyışa dep, yañılışa. Haqıqatda busa, yañız 1-nçisi qıyışa, 2-nçisi busa yuwuq arasına da gelmey.
Ayroqda, şolluq bırınğı türk sözler bulan baylawluqda şairni qozalaq degen sözün añlatıwda yersiz çığa. Olay demek: süyse ullu, süyse giççi bolsun, arba ekeni kontekstden appa-açıq bolup tura: «Qunanlayın qozalaqğa yekdirip» dep.
Munda da, tayaqqaz, san miñ, ormanı muq, qarıw (qoruw) yoq degen çet sözlege bayanlıqlar berilmeyli qala.
«Känt ete dep, ayıp etme yaramas»
Muallif mundağı şılbır degen sözge añlatıw bereli, yögen degen söznü arağa çığara wa yögenge şılbır dep ayta bolğan dey. Yögenni ol yügen degen söznü ornunda qollay.
Gertiley de, yügenni bawunu uzalıw ayrıça yañız qayışına (atnı karasğa baylayğan quyruğuna) atçılar hali de oyunçaq, şılbır deyler. Amma munda busa, özge muallifler de gertileygen küyde, şılbır demek yal qıldan eşilip etilegen şınjır qaydadağı bek arqan yip demekdir. Gertiden de, arestantlanı qaçar yimiklerin saqlıq uçun şonu bulan buğawlay bolğanı haq.
Yebe degen söznü de bırınğı türk wa haligi noğay sözler bulan teñleşdireli: yebe – yebenç, yebir demek – bek qayğırmaq, qıynalmaq, zar çekmek degen pikruğa gele wa özge muallifler de şo söznü şolay añlata. Tek, busa da, bularda mekenlik yoq. Muallif şo söznü türk qardaş sözler bulan añlatalı, yebede qazıq degen maʼna da bar dep isbatlay. Şolay bolğanda Sibirde aldın ittilengen qazıqlardan barulu etilgen güren, nalbah beklik tusnağı – ostrog demek bolmalı degen pikruğa da gelesen.
Şolaylıqnı şairni: «Sermengende buraq qolğa tüşmese, selpinip kimler çıqğan yebeden» degen satırları da tasdıq ete dep oylaşaman – qayğıdan at bulan çıqmay çı. Munda da, bayanlıqlar bek tiyişli: günleri gümez, sant aylar degen söz tağımları añlatıwsuz qalğan (örde qarağız).
«Abumuslim xan şawxal»
Munda: sadaq, gübe, burada, taştülek degen sözlege berilgen bayanlıqları özge muallifler bulan tüz gele.
Tek sadaq – oqlar salağan gön, teri torba (qapçıq, qutuq, yançıq degenden soñ çontay degeni tüz gelmey, çontay – tamakü kise (kiset), sadaqdan köp giççi bola.
«Er gerek»
Qutğara almas – qutğarmas; kül awuzlu – qıçırıq sözlü wa gözen – at aran dep, bayanlıqlar bere. Gözen degen söz busa bu şiʼruda yoq da yoq.
Kül awuzlu – gül, güldey ariw sözlü awuz demek yuwuq gelişe dep oylaşaman. Sılıw dep bırınğı türk tilde güçlü yelge aytıla bolğan dep, tek bu şiʼruda şo söz ne maʼnanı añlatağannı açmaylı xalbat küyde qoya.
Sılıw at demek busa – tımırsıq, sılanğanday sanlı at demek bola.
«Gözellerden sılıw atday boy saylap» demek: tımırsıq, tolğan boylu, sanlı qız, ariwleni iñ gözelin saylamaq demekdir. Şairni bir-bir kitaplarında şo söz, gözenlerden dep, yañılış berile. Gözenlerden qız saylamay, at saylay.
Munda da qumsarıp, qan sıqtatıp degen esgilengen sözlege de bayanlıqlar bermek yaxşı bolar edi.
«Muhammat apendi Osmanowğa kağız».
Haza – quwançlı, kepli bolmaq. Özge muallifler şo sözge – munda degen maʼnanı bere. Nawruz bayramnı yırında busa şo sözde qutlu, şat bolsun degen maʼna bar.
Hani – qayda, qaydadır.
Tügen, tügel sözge de muallif bir neçe bırınğı türk sözleni geltire, tek olanı qaysı şiʼrudağı sözge gelişli ekenni toqtaşdırmay qoya.
Hawda degen söznü, hawada dep alışdırıp: yonkü oy, güçlü hasiretlik, qarsalawuq (bu üç de söz bir-birine maʼna yandan bütünley yıraq ekeni ayan görünüp tura) degen bek çet añlatıw berile. Hawda – hawaslıqda, hayda, qastda degen añlatıw durus bolur edi.
«Tamaqğa tatli, tili bal»
İbraylar – tatarlar; cilim – yılım, tor (set) degen añlatıwlağa da söz yoq.
Munda İ. Kerim aldağı muallifler biri de bayanlıq bermegen: «Bu gawurnu qalqğanı duşman, qalı dal» degen añlamağa bek çetim satırnı tolu açıp-çeçip bere.
Qalqğanı – göterilgeni (ayınğanı demek bolma gerek), güçlengeni, qalı – qalğanı; dal – hillaçı, yalınçlı, yarewke, tilçi dep, añlatıwlar bere.
«Puruslar bulan saban süre köbü yoq» degen satırnı tüz añlatmaq muratda onu ol bulay alışdırıp: «Puruslar bulan saban süregenleri köp yoq» dey. Men busa şairni şo satırın şulay: «Puruslar (ağaç sabanlar) bulan saban süregenleni ebi yoq» dep añlama gerek dep oylayman. Süyse ebi yoq degen söz epsiz köp demekni, süyse amalsızlar degen maʼnada bolsun, tekstni içligine gelişe. Olay frazeologizmler qumuq tilde dağı da yoluğa: artı-axırı yoq, uçu-qırıyı yoq, sanı-sanawu yoq wa olay da b.
«Asxar taw, senden biyik taw bolmas»
«Asxar tawnu biyikligi ne bolsun, başından palpan çırlap ötgen soñ» degen satırlar bar. Bırınğı türk tilde igit, batır, koçap maʼnalı palwan (degen) söz bar. Qazaq şonu biraz alışdırıp qollağan dey.
Şo söz – palwan, peliwan, pehliwan (atlet, bogatır, silaç) degen maʼnada qumuq tilde hali de qollanıp tura («Qumuqça-rusça sözlük», 2013-nçü yıl bet 310).
Tek men bu sözge özge muallifler beregen – palpan quş (ptaxa, ptençik) añlatıwnu yanıman. Şolaylıqnı mundağı «çırlap» degen sözü de: cırıllap, çarnap dep añlatıp tura.
«Haqıllı esin yutmas»
«Mundasından» degen söz añlaşılmay dep muallif habas ayta wa onu maʼnasın bırınğı türk sözlerden taba añlatma qastlı. Şo söz munda tügül – munna («Qumuqça - rusça sözlük» 2013-nçü yıl, bet 278) atnı sırtını aldı (rusça – xolka), köbüsü yer aşap yaralanağan yeri, şo yarağa da yawur yara (ssadina) dep aytıla.
Munda da: xalbat, ilgek söz, sorğusuz, quruşup degen maʼnaları xıylılağa añlaşılmayğan sözlege bayanlıqlar berilmey. (örde qarağız).