Bayanlıq
Bu masʼaläğa men köpden, maktapda ana tilden wa adabiyatdan darslar beregen muallim zamanımda urunğan edim. Bir türlü üzürülü sebeplerden artğa salınıp turdu.
Enni men, muxbir işime baylawlu bolup, haligi qumuq muallimleni darslarına giregen, ana tillerden wa adabiyatdan yürülegen konkurslarda cürini üyürü bolup iş göregen gezikler bola edi. Şolanı hasilinde bir-bir muallimler maşğurlu Yırçı Qazaqnı asarlarındağı bir xıylı sözleni maʼna (semantika) //aqtigin tüzewlü añlatıp bolmayğannı eslep, şu işge enni yañıdan urunmağa toqtaşdım. Şuğar birdağı bir sebep: Yırçı Qazaqnı asarlarını «Epoxa» degen naşiryatı 2009-nçu yılda çığarğan Xanmurzanı tarcumalarını «Pridöt pora» degen kitabındağı onu tizgenleni bir xıylı sözlege bergen bayanlıqları bulan razi bolma qıyın. Şo sebepden Qazaqnı şiʼrularını wa dastanlarını sözlügün şo kitapnı geziginde berme de toqtaşdım. Ozoqda, Qazaqnı hali biz esgilengen dep sanayğan sözlerini bayanlıqlarında meni de yañılışağan yerlerim bolmağa bola. Şolanı görsetmekni, tüzlemekni qazaq dewürnü tilin yaxşı bilegenlerden qarawullayman.
Bizin muallimleni qolunda tügenmesdey bay tilli Qazağıbıznı kämilleşgen sözlügü awwaldan bolmaq bek asuwlu, ötesiz hajatlı dep oylayman.
Şo kitapnı artında, 164-173-nçü betlerde berilgen bayanlıqlarını birleri bulan razi bolma tüşmey dep de esime gele. Misal uçun:
Sama – töbeçik, arqa yer; sama = saz balçıq demek.
Sılıw at – ariw at; sılıw at = tımırsıq, semizsuw at.
Şamlandıñ – açuwlandıñ degen durus, tek munda dollandıñ – paydalandıñ degen qoşum maʼna yoq.
Ayman-ayman ay artılar – gözel-gözel ay artılar; ayman-ayman ay artılar = ullu, tolğan ay artılar.
«Quyuşğanı quyma altın» – xamutdan taba atnı qarqarasını uzununa tartılğan qayışlar quyuşğan tügül - şilga (şleya), quyuşğan busa şo şilganı atnı quyruğunu tübünden ötegen giççi gesegi, bölügü (poxwa); quyma altın demek de şo quyulğan altından etilgen demek. Quyruq tüpde atnı poğundan şilganı şo gesegi //yibiyli tez çiriygen sayalı, şoğar dahana (nerjaweyka) temirden bırğı giççi gesek giydire bolğan. Artıq baylar şonu hatta gümüşden, altından etdire bolğanlar.
Elmeli – güçlü, qudratlı maʼnada degenlik munda tüz tügül dep oylayman, ermeli pristop demek tügülmü dağı? Bizde alda pristoplar ne milletden de bolğan çı.
Qantarlanıp – munda buğawlanıp degen maʼnada tügül: atnı yügenini tizginin yerqaşına bek tartılıp, qısğa baylanıwğa da şolay (qantarlanğan) dep aytıla.
Sant – erinçek demek = san miñ emmekler bolmalı – hisapsız köp qayğılar, awaralar, qıyınlıqlar.
Tüllüler – taypalar dep berilgen; tüllüler munda uyawlar, esi barlar demekdir.
Esgeriw. Başlap bu sözlügüm bulan tanış bolğan yoldaşım: «Bir-bir sözleni bayanlıqları bir neçe yerde takrarlana» - degen görsetiw etdi. Olanı sebebi bulay: bu cıyım kitapda Qazaqnı asarları barı da berilgen uçun da, maktap oxuw kitaplarda olar ayrıça berilegeni göz alğa tutulğan wa bu sözlük aslu halda maktap muallimler uçun (olanı bir xıylılarını tilegine göre) tizilgen wa şo sebeplerden sözlükde köp sözler, söz tağımlar, hatta saw satırlarını leksika-semantika maʼnaların bolğan çaqı tındırıqlı, geng bermege qast etilgen. Soñ da esgilengen sözleni bir xıylıları şairni başğa-başğa şiʼrularında yoluğa wa bir oxuwçu da sözlüknü bir gezik, bir uruwda saw kitapnı barın da oxup çıqmayğanı da göz alğa tutulğan.
Qazaqnı yırlarındağı bir-bir çet sözlerine wa saw satırlarına tüşünmek uçun olanı bir oxup çıqğan uçun bajarılmay, beş de, on da oxuma gerek wa baş qazanıñda olanı yaxşı qaynatma gereksen. Soñ da, şair olanı köbüsün yırlap aytğan (yazıp turmağan) küyde çığarğannı wa şo sebepden bir xıylı sözleni qısğartıp bergenni, dağı da özü yaratğan sözleri de barnı unutmağa tüşmey.
Qazaqnı bırınğı, köbüsü unutulup, esgilenip barağan sözlerin wa söz tağımların bilmeyli, añlamaylı onu «yıllar yabıp yansawlanğan sırların» açmağa-çeçmege, añlamağa wa añlatmağa bajarılmay.
Bu sözlüknü tiziwde aslu murat şo bolup toqtağan.