Профессор И. Керимни баянлыкъларыны гьакъында
Энни Йырчы Къазакъны асарларыны сёзлюгюне теренден илму гёзден къарагъан тил илмуланы доктору, профессор, гьюрметли Ибрагьим Керимни (Ибрагим Керимов) баянлыкъларына тергевлю къарайыкъ.
И. Керим булан мени бир девюр (1950-60-нчы йылларда) тыгъыс аралыкъларым, къатнавум болгъан. Муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтда бизге ол 1958-нчи йыл Къазакъны мактапларда гечив усулларына тюшюндюрген, сёзлюгюн аян-баян этген ва шаирни сав яратывчулугъуна гьакъ сюювню тувдургъан муаллим ва алим. Ондан сонг да ол, мен ишлейген юрт мактапгъа гелип, мени ожагъымда да къонакълыкъда болгъан, мени олжам ону алдында пединститутда охуйгъан 60-нчы йылларда биз де, оьзю чакъырып, оларда бир нече гезиклер болгъанбыз. Къачан, къайда ёлукъсакъ да, лакъырыбызны аслам яны Йырчы Къазакъны яратывчулугъу гьакъда бола эди. Мени университетни битгенде язгъан «Йырчы Къазакъны асарларыны чеберлиги» деген курслукъ ишимни де тергеген, тюзлеген ва ушатгъан муаллимим. Бир гезик бизин ёлугъувубузда Къазакъ сюргюнге биринчи гезик барагъандагъы ёлуну белгилери: Герменчик, Миколаев, Маскев, Минск гьакъда болду. Биринчилей, мени шаирни ёлундагъы «алды терен, арты къол» Герменчик ва бизин Герменчик юрт бир, гелишли тюгюлю, шогъар Мычыгъышдагъы Курчалойгъа барагъан ёлдагъы Герменчик шаирни суратлавуна гёре бек гелишли деген пикрума ол: «Мен онда болмагъанман, шолай болма да ярай, сюргюн ятапгъа ёл боюнда оьзгелени де къоша юрюген чи. Къазакъ биринчи гезик Сибирде болмай, Архангелск бойларда туснакъда болгъангъа ошай. О заманларда Русия Къазакъдайлагъа таныш тюгюл саялы, къарлы Шимални ол Сибирге санамакъ бар», – деп жавапланды.
Мен ойлайгъан кюйде, ол Къазакъны сёзлюгюн толу ва мукъаятлы чыгъарма бажаражакъ тил алимлерибизден бири эди.
Ол буса, заманы етишмегенликден болма ярай, шаирни бир нече эсгиленген сёзлерини баянлыкъларын 2005-нчи йыл «Ёлдаш» газетибизни бетлеринде беривю булан тамамланды. Мунда ону шо терен билимин къолламагъан, пайдаланмагъан Илмулар Академиябызны тиллер ахтарыв бёлюгюню де аслам гюнагьы бар деп ойлайман.
Энни ону шо баянлыкъларыны уьстюнде де токътайыкъ. Ону баянлыкъларыны юзден 99-гъа рази болмайлы болмайсан, амма аз буса да, разисиз ерлери де чи бар. Мисал учун, о шо ишин шаирни «Гетгенибиз гёкша марал гюз эди» деген шиърусундан башлай.
Гёкша деген сёзню маънасын чечели: ол -шылт, -шюлт къошумлукъларын къошалы, шо сёз бираз гёк, гёк йимик маънаны англата деген дурус пикругъа геле. Тек сав сатырны жамлы умуми маънасын: «гёзел гюз сувукъгъа гёгере барагъан гюз» деген гьасилге гелтире. Гюзню гёзел вакътиси – гьатта тереклени саргъайгъан япыракълары да тёгюлюп, топуракъны да кёп яны къаравланып, адам яз-яй иссиликден сонг къара гюзню къышгъа тартгъан сувукълугъун ушатмай турагъан вакътиси гёкша марал гюз болуп болмай.
Гёкша марал гюз буса – эрте гюз: табиатда сариликден, къаралыкъдан эсе гёк-яшыллы бир хыйлы отлар да, тереклер де бар вакътиси, яни гюзню, гертиден де, гёкша марал гёзел гьайбатлы чагъы. Бырынгъы тюрк тилде яшыл деген сёзню орнунда гёк деген сёз къоллана гелгенни дуруслугъун да гьисапламай къойма ярамай.
Шо шиъруну бирдагъы бир сатырына тергевлю къарасакъ: «Терк ягъадан биз барабыз ёл булан, яврунлардан яна чыкъгъан тер булан» деген шаирни сёзлеринден адамны буюкъдурагъан къара геч гюз вакъти болмагъан, гьалиге исси, гьатта терлетеген эрте гюз болгъан. Шогъар ташдай далил болажакъ эди, эгердим шаирни оьмюрбаянында ятап булан сюргюн гьайдалгъан вакътисини тархы бизге белгили эди буса (шолай маълюмат ёкъ бугъай).
«Къайтгъаныбыз къар таймагъан яз эди» – муну да язбаш, эрте язбаш эди деп англама герекбиз.
Бу шиъруда гёкша марал деген сёзден эсе маънасы чет чинг гавурну, сал ягьгъа, ченлер деген сёзлер бар. Шолагъа буса баянлыкълар берилме де берилмеген.
Гюрмеп – бырынгъы сёз (гюрме – кюрме), бугъав деген зат. Гюрмеп – бугъавлап, байлап демек бола.
«Элчи гелмей ит гавурлар жан да алмас, гумалап салгъан булан налбагьгъа» Бырынгъы тюрк тилде гуман – айып деген зат, гумалап – айыпламакъ деген зат.
Налбагь – фарс тилден алынгъан, туснакъ, зиндан деген зат.
«Кёмюрдей къара юзлю, къуш гёзлю» – туснакъ къаравулларыны заман-заман гиччи тешик гёзден (глазок) къушдай тергевлю къараву. Къозалакъ деген сёзню тюрк тилде уьч маънасы болгъан: 1) эмен аш, эменни бюртюклю гиччи къозгъа ошайгъан емиши (жёлудь); 2) не буса да бир гиччи зат; 3) мюгьюр басагъанда къоллайгъан балавузну сакълайгъан гиччи алтын яда гюмюш къутукъ. Шаир бу сёзню экинчи маънада къоллагъан дей муаллиф, онда буса не буса да бир гиччи белгисиз зат. Къазакъда буса: «Къунанлайын къозалакъгъа екдирип» деп, гиччи болсун, уллу болсун, къозалакъ – арба экени аян болу тура. Уьстевюне бу сёз охувчулагъа ончакъы ят сёз де тюгюл (Къумукъча-русча сёзлюк» 2013 йыл, бет 230): къозалакъ – къол арба.
«Тюшдюк темир тузакъгъа»
Алысларда – йыракъларда демек.
Гюл ашналы ерибиз – гюлдей арив, гёзел къызлар, къатынлар бар ерибиз.
Эки авуз сёз – эки сёз, аз сёз.
Зармыкен – къыйынлымы, дертлими экен?
Худай – Тенгири, Аллагь.
Сай урум деген сёзню англатывун оьтесиз узун берген ва гьасилинде: бийик ва тик оьзен ягъа – къая деген пикругъа геле. Оьзен ягъа – яр, яры демек бола. Къая буса – учурумну, тав къысыкъны (ущелье) тик ва бийик бетлери (крутая скала) бола. Шолай болгъанда, оланы бириси де сай урум болуп болмай – гьакъыкъатда сай урум – оьзенни сай ери, гечивю демек бола.
Мугьамматхан – шавхалны иниси болма ярай.
Оьпге салам – хатиржан, бетлев салам.
Ет алмадым – етип болмадым.
Сал – плот.
Шу уьч сёзге баянлыкълар берив булан тамамланмайлы: янгыз гёзден (бирдей, тенг) гёребиз; къазакъ (орус); вакъта (заманда); гюрен (загон); огълу (уланы); тюлкюлейин (гьиллагъа алданып); ете алмадым (етип болмадым); тели тюшюм (дели тюшюм – ялгъан, алдатгъыч тюшюм); озокъда, булагъа да англатывлар берилме герекли эди.
«Чапгъан гюн шатлыкъ этмес»
Мунда да Ибрагьим агъав янгыз эки сёзге баянлыкълар берив булан тамамланып къала.
Дагьана деген сёз фарс тилден алынгъан. Русча аты – латунь, къумукъча – тюмпек деп мекенлешдире. Дагьана янгыз латунь болуп къалмай, бары да тот басмайгъан жам металлар (темирлер). Алтын, гюмюш де – дагьана металлар. Русча – дагьана метал – нержавейка.
Арсарсыз деген сёз бырынгъы тюрк тилде болгъан – гюнагьсыз демек дей. Мен оьзге муаллифлер береген англатывну яныман: арсарсыз – къоркъунувсуз, тартынывсуз деген.
Контекстге гёре де, арсарсыз демек – бюдюремейген, къайпанмайгъан деген маънагъа ювукъ геле. «Къумукъча-русча сёзлюкде» де (бет 36) шо маъна токъташдырыла.
Мунда да муаллиф онлар булан чет, къыйын сёзлеге ва сёз тагъымлагъа англатывлар бермеген.
«Къарагъайлар бою къакъ элме»
Йырны маънасына гёре шунда «къакъ» деген сёз экинчи маънасында къоллангъан: къарагъай тереклени арасында нагагь бир ерде элме тереклер де къаршылаша демек.
Юдамакъ – бырынгъы тюрк сёз: азмакъ, арымакъ, гьалсыз болмакъ, басмакъ, йырмакъ, агъыздырмакъ деген зат. Гьалиги тюрк тиллерден азербайжан тилде ёлугъа – сув бек агъагъан, йырылгъан демек. Мунда да муаллиф, бу сёзню алты башгъа-башгъа маъналарын берип, оланы къайсы юдамакъны мекенли англатагъанны айтмайлы халбатлы кюйде къоя. Шоланы дёртюнчюсю – басмакъ, басылмакъ дегени тюз чыгъа.
Шо пикруда бары да оьзге англатывчулар да ва мен де. (оьрдеги англатывлагъа къарагъыз).
Мажар – венгерлени эжелги милли аты. Къумукъ тилде шо сёз мажар арба (уллу дёгерчикли арба), мажар къап – (уллу къап, туз къап) деген сёз тагъымларда къаршылаша. Мунда ол мажар окъ – уьч хырлы окъ деген англатывну къутгъаргъан. Туз къап уллу бола деген затгъа рази болма къыйын. Уллу къапгъа бизде харал деп айтыла ва огъар янгыз енгил затлар салына: юн, мамукъ ва башгъалары.
Язиде деген сёзге китапда бютюнлей янгылыш англатыв берилген дей ол. «Языв болуп, буюрулгъан зат болуп» деп язылгъан.
Язи де (язы да) - бырынгъы тюрк сёз, гьали тюрк тиллени арасында азербайжан тилде ёлугъа: чёл, авлакъ, дангыл, майдан, таша ер, янгыз ер деген маъналар бар. Мунда да ол шо 6 сёзню къайсы шиърудагъы «язиде» дегенге гелишегенни айтмай, мекенлешдирмей.
Контекстге яхшы тергевлю къараса, шо язиде деген сёз эгердим (если) демекни англата. Оьзге баянчылар, мисал учун М. Осман: язиде (язы да) языв болуп, буюрулгъан зат деген англатывну бере.
Бырынгъы заманларда «хашынмакъ» сёзню бир затны билмей къалмакъ деген гёчюм маънасы болгъан дей. Шо маъна гьали де сакълангъан чы – бир затны эсге гелтирип болмайгъанда, оьзюнг де билмейли, эрксиз елкенгни къашып йибересен.
Гьасили ол шо сёзню ва сав сатырны: «Яманлар булан язда хашынма – яманланы язда таныма, дос тутма» – деп англата. Мен буса шо сатыргъа шулай къошум этер эдим: «Яманлар булан язда иш гёрме» деп. Къаргъанакълар (арча – можжевельник)_, эммеклер (авур, къыйын ишлер, къуллукълар, аваралар) деген сёзлер де англатывгъа тийишли сёзлер.
«Батыр булан къурдаш бол»
«Тюбюндеги аргъумагъын берсе де, атоллу бийге къуллукъ этерми?»
Атоллу – абурлу, оьзден, менлиги булангъы адам.
Ашкаргъа, ашкара сёзню (гьали ашкере деп къоллана). Ашкере – ачыкъ, аян, белгили деген зат.
Юдамакъ деген сёзге оьрде англатыв берилди.
«Тигилишген сени гюнюнгде къурдашларынг сени ишинге юдамас» – деген сатырланы: чарасыз, давлу сени гюнюнгде басылып, янынгны тутуп ябушмас деп англама герек дей муаллиф. (…чарасыз гюнюнгде болушмас, къошулмас деген буса яхшы эди).
«Самалардан саллар созулмас». Бырынгъы тюрк тилде самалар – саз балчыкъ ерлер, балчыгъы къат-къат болуп сюрлюгеген ерлер, тайгъакъ ерлер деген маънада къоллана болгъан. Шолай болгъанда, гьали саман керпич деген сёз тагъымны самалар булан бир аралыгъы да ёкъ, саз балчыкъ, саз керпич деген зат. Саз балчыкълы ерден саллар, озокъда, созулмас (этилмес), тек шаир шу ерде шо сёзлени гёчюм маънада къоллагъан: гючю етмейген затлагъа урунмагъа тюшмей демек.
Шо йырдагъы: «Ягъалашгъан сени гюнюнгде, чагъылышгъан сени гюнюнгде» - деген сатырланы сени давлашгъан, ябушагъан гюнюнгде деп англама тюше. Тек сонггъу ягъалалашыв деген сёзню опуракъны ягъасы булан байлавлу этмек къыйышывсуз чыгъа – олайлыкъ кочап ябушувда бола. Чабушув, дав ябушув буса юрт, шагьар ягъада душманны гирме, алма къоймас учун башлана, юрюле.
Манг (англавсуз, томакъ); сан (санавсуз) деген сёзлени ва «Эренлер тарымасдай (авур) иш гелсе» деген сатырны да англатывлары берилген эди буса, баянлыкълар толу болур эди.
«Не билейим, юз дынкъы бар ханланы»
Йырдагъы англашылмайгъан сёзлени алып къарайыкъ: тусари, алмас, алыслардан, ясавуллар, гёреси, будаякъ. Бырынгъы тюрк тилде гьав (ав) маънада тус-? сёз къоллана болгъан.
Тусари тавлар (тус – тамур, -ари – къошумча) – адамлар гьав этеген йыракъ тавлар. Тек тус булан янаша шогъар ошашлы тос деген сёз де ёлугъа. Ону маънасы – оьрлерде (тавланы, ярланы башларында болагъан буз демек). Энни тусари тавлар – бузлу тавлар, башларын буз япгъан тавлар демек бола.
«Алыслардан алмас гелсе, ялына» деген сатырланы нечик англама герек? Алыслардан – йыракълардан демек. Алмас недир? Йыракъларда турагъан адам – къыр адам маъналы. Бырынгъы алмыс (албаслы) сёзню бираз алышынгъан къайдасы.
Ясавуллар – есавул, юзбашчы, ротаны командири деген зат. Шо сёзню шаир ясавуллар ичде деп, бираз четим къоллагъан, гьали биз ясавуллар арасында деп айтажакъ эдик. Ясавуллар демек (янгыз командирлер) деген маънадан къайры да: бир нече (кёп) давчу адамдан ясалгъан, бирлешген асгер (войско – армия из воинов) демекни муаллиф эсгермей къоя. Ясавуллар ичде демекде шо кёплюк маъна бар.
Будаякъ (бийдаякъ) – кёк къуш, бай къуш, русча – жар-птица.
Гёреси ишлер – биз гёрмесек къутулмайгъан, бизге языв язгъан ишлер деп англамагъа тюше.
Баянлыкълар берме тийишли дагъы да бир нече сёзлер къалгъан: дынкъы, солмукен, гюренлер ва гюренлеп, азаплама ва азатлама, чарх сыкъда, ягьгъа ярым, зер, терсейген гюн, гезмели гюнлер, къувзап, къантарланып, къысас каземет, …(оьрге къарагъыз).
«Девюр-девюр питне девюр заманда».
Мунда дёрт сёзню англатмагъа тюше: дидарлар, кюллюлер, тюллюлер, арсар.
Дидарлар – фарс тилден гелген сёз, кёп маънасы бар: сыпат, келпет, гёзлер, къарав, гёрюв, ёлугъув, бирев-биревге багъыв, барыв, гёрюшюв, бой-сой, бир ерге бармакъ.
Тюрк тилинде дидар – бет, сыпат деген зат, лезги тилде – гьай этив, къумукъ тилде буса гелгенлер, сыйынгъанлар (къатнайгъанлар) ва гёзлер деген маъналарда сакълангъан.
Къазакъны йырындагъы:
«Гьашыкълагъа ай амансыз ай гелмес, Дидарлагъа тын-тумансыз гюн бермес, Дидарлар булан вай амансыз гюн гетсе, Тенглисине эр саламын мунг бермес»
— деген сатырлардагъы дидарлар сёзню гелгенлер, сыйынгъанлар деген маънасы бар, шолай деп шаир оьзлени – Атабайны да, оьзюн де айта.
«Кант эте деп айып этме ярамас» деген йырында буса шаир шо сёзню гёзлер деген маънада къоллагъан:
«Дидарлар тизге, тиз гёзге, Табушарму йыллар гетмей минг юзге».
Шо йырда дагъы да англамагъа четим шулай сатырлар бар:
«Кёкюреги хаса кюллюлер (таза юрекли адамлар) Кюлбайлагъа дерт тутмагъан тюллюлер (уявлар, эси барлар) Шаваларда сейир этмек кюрдендир (йыбав этмек). Шавла берген шамчырагъы нюрдендир».
Бырынгъы тюрк тилде «кюле» деген сёз болгъан: тавуш, къычырмакъ, йырламакъ деген зат. Шолай болгъанда, кёкюреги хаса кюллюлер сатырны юреклери хаса къумач йимик акъ-ачыкъ, таза адамлар, ачыкъ сёзлю, эркин юрекли адамлар деп англамагъа тюше.
Ол мунда «кюллюлер» деген сёзню «кюле» деген бырынгъы тюрк сёзге байлавлу чече туруп, янгыз кёкюреги «хаса» сёзню генг ва дурус - эркин юрекли адамлар деп англаталы, къумукъ тилдеги кюллюлер демек – кюллю адамлар, кёп адамлар деген дурус баянлыкъгъа оьзю де эслемей (эрксиз, эс этмей) гелип къала. Бырынгъы тюрк тилни аз билимлер алгъан Къазакъ билмегенге ва къолламагъангъа шеклик этмеге тюшмей.
Тек гьалиден 150-200 йыллар алда (Къазакъны девюрюнде) бизин къумукъ тилде гьалиден эсе тюрк сёзлер (османлы, Туркия тюрк) бир хыйлы кёп къоллангъанын да инкар этмеге ярамас.
Экинчи сатырдагъы «тюллюлер» деген сёзге гелейик. Бырынгъы тюрк тилде «тюле» сёз – янмакъ, гюймек, ян-янгъа атылмакъ, талаша къалмакъ, жанталашып айланмакъ демек болгъан.
Мундагъы «кюллюлени» кюле (къычырыкъ тавуш) булан бир аралыгъы да ёкъдай, «тюллюлени» де янмакъ-гюймек ва башгъа бырынгъы тюрк сёзлер булан бир аралыгъы да ёкъ деп тураман. Тюллюлер – мунда эслилер, эсин жыйып болагъанлар, эси-гьакъылы уяв деген маънада къолланып гелген.
Языв асарда сёзлени, контекстден тышгъари чыгъарып, айрыча англатмакъ зиянлы къуллукъ. Шо бейтни буссагьатгъы къумукъ тилде хабар къайдада айтып къарасакъ, гьар зат аян ва ерли-ерине гелип къала: кёкюреги (юреги, къылыгъы) хасадай таза кюллюлер (хыйлылар, кёплер, адамлар) кюлбайлагъа дерт (ачув) тутмагъан тюллюлер (эсин жыйып болагъанлар, чыдамлылар, сабур эрлер), Шаваларда сейир (йыбав) этмек кюрдендир (эркекликдендир) демек.
Арсар сёзге алда англатыв берилген эди – муаллиф: гюнагь деген зат дей. Текстде буса: «Гьёкюнчлю къул арсар болмакъ гертидир» – шо маънаны шеги де ёкъ.
Арсар болмакъ – бюдюремек, тартынмакъ, къоркъунмакъ демек бола. («Къумукъча-русча сёзлюк» 2013 йыл бет 36).
Кёп-кёп тюрк къавумланы тиллеринден топлашгъан оьтесиз бай ва алмасдай чарлангъан, гьайран даражада камиллешген жавгьарлардай гёзел ана къумукъ тилин ажайып бек, яратгъандай билеген Йырчы Къазакъ къыйышывсуз, гелишивсюз сёзлени асарларында къолламажагъы аян зат.
«Жан агъалар, сизге дуа аманат».
Мунда «оьчге согъалар» деген англама чет сёз тагъым бар.
«Оюнун билмесенг – оьчге согъалар (уралар, тебелер). «Карапчи гавно» – деп, юзге багъалар».
Бырынгъы тюрк тилде сокъмакъ деген сёзню бир нече маънасы болгъан: урмакъ, соймакъ, оьлтюрмек, чачмакъ, мысгъылламакъ, хорламакъ. Шу йырда ачувланып мысгъыллайлар, хорлайлар деген маънада.
Шо бырынгы сёз гьалиги ногъай тилде де: ура, уруп, урмакъ деген маънада сакълангъан: бить, ударять – согъув («Русско-ногайский словарь», стр.49). Согъум деген сёзню аслусу да шо сокъмакъ: согъулагъан (союлагъан) гьайван деген зат.
Текстден бек арек, ерсиз англатыв. Биринчилей, сокъмакъны да ва согъумну да бир ювукъ аралыгъы да ёкъ. Согъум – къышлыкъгъа, тойгъа, оьлюге союлажакъ, союлагъан гьайван. Къумукъларда: шу гьайванны согъумгъа сакълайман, не де алгъанман дейлер. О сёзню бирдагъы согъан, самурсакъ согъум деген бютюнлей башгъа маънасы да бар.
Шо йырда «лакум катабна» - мен сизге яздым ва «минна» - бизден деген арап сёзлер де, деюп – деп деген тюрк сёз де бар (шавхаллы ва хайдакъ къумукъланы арасында да айтыла).
Шаир йырын:
«Къазакъ тамам къылды тюркюн шону учун, Жан агъалар, сизге дуа аманат!»
– деп битдире. 19-нчу асруну орталарындан тутуп, бир табун дини (динли) шаирлер арап, фарс ва бырынгъы тюрк (ортакъ) тилден сёзлер къоллап, бары да тюрк халкълар англамагъа болур йимик язмагъа башлагъанлар. Шолай йырлагъа тюрки, демек, тюрк йырлар деп айтыла. Дагъыстанда тюркилер язмакъда айтылгъан шаир Атлыбоюнлу Абдурагьман болгъан.
Ону «Агь деген булан артмай кёмеклер» деген шаирни шиърусуну чет сёзлерине берилген баянлыкълары шулай.
Акъсакъланы деген сёзге берилген баянлыгъы дурус, тюзевлю болмалы. Сонгундагъы къыйын сёзлени англатывларында муаллиф кёбюсю гезиклер бырынгъы тюрк тилли сёзлер булан тенглешдирив мисаллар булан баянлыкълар бере ва далиллери кёбюсю гьалда дурус, тек Къазакъ олай бырынгъы тюрк сёзлени къоллайгъан даражада билимли, маърифатлы болмагъаны гёзалгъа тутулмай.
Мисал учун, ялдап деген сёзню маънасын англаталы ол: бырынгъы тюрк тилде ялдап деген сёз болгъан ва: 1) атны ялындан тутгъан кюйде сувдан юзюп чыкъмакъ.2) атланы (гьайванланы) агъагъан сувда кириндирмек. 3) сув гечивден чыгъарсын деп, гьакъгъа адам тутмакъ. Ва артда: Йырчы Къазакъ къоллагъан сёзню маънасына шуланы уьчюсю де къыйыша деп, янгылыша. Гьакъыкъатда буса, янгыз 1-нчиси къыйыша, 2-нчиси буса ювукъ арасына да гелмей.
Айрокъда, шоллукъ бырынгъы тюрк сёзлер булан байлавлукъда шаирни къозалакъ деген сёзюн англатывда ерсиз чыгъа. Олай демек: сюйсе уллу, сюйсе гиччи болсун, арба экени контекстден аппа-ачыкъ болуп тура: «Къунанлайын къозалакъгъа екдирип» деп.
Мунда да, таякъкъаз, сан минг, орманы мукъ, къарыв (къорув) ёкъ деген чет сёзлеге баянлыкълар берилмейли къала.
«Кант эте деп, айып этме ярамас»
Муаллиф мундагъы шылбыр деген сёзге англатыв берели, ёген деген сёзню арагъа чыгъара ва ёгенге шылбыр деп айта болгъан дей. Ёгенни ол юген деген сёзню орнунда къоллай.
Гертилей де, югенни бавуну узалыв айрыча янгыз къайышына (атны карасгъа байлайгъан къуйругъуна) атчылар гьали де оюнчакъ, шылбыр дейлер. Амма мунда буса, оьзге муаллифлер де гертилейген кюйде, шылбыр демек ял къылдан эшилип этилеген шынжыр къайдадагъы бек аркъан йип демекдир. Гертиден де, арестантланы къачар йимиклерин сакълыкъ учун шону булан бугъавлай болгъаны гьакъ.
Ебе деген сёзню де бырынгъы тюрк ва гьалиги ногъай сёзлер булан тенглешдирели: ебе – ебенч, ебир демек – бек къайгъырмакъ, къыйналмакъ, зар чекмек деген пикругъа геле ва оьзге муаллифлер де шо сёзню шолай англата. Тек, буса да, буларда мекенлик ёкъ. Муаллиф шо сёзню тюрк къардаш сёзлер булан англаталы, ебеде къазыкъ деген маъна да бар деп исбатлай. Шолай болгъанда Сибирде алдын иттиленген къазыкълардан барулу этилген гюрен, налбагь беклик туснагъы – острог демек болмалы деген пикругъа да гелесен.
Шолайлыкъны шаирни: «Серменгенде буракъ къолгъа тюшмесе, селпинип кимлер чыкъгъан ебеден» деген сатырлары да тасдыкъ эте деп ойлашаман – къайгъыдан ат булан чыкъмай чы. Мунда да, баянлыкълар бек тийишли: гюнлери гюмез, сант айлар деген сёз тагъымлары англатывсуз къалгъан (оьрде къарагъыз).
«Абумуслим хан шавхал»
Мунда: садакъ, гюбе, бурада, таштюлек деген сёзлеге берилген баянлыкълары оьзге муаллифлер булан тюз геле.
Тек садакъ – окълар салагъан гён, тери торба (къапчыкъ, къутукъ, янчыкъ дегенден сонг чонтай дегени тюз гелмей, чонтай – тамакю кисе (кисет), садакъдан кёп гиччи бола.
«Эр герек»
Къутгъара алмас – къутгъармас; кюл авузлу – къычырыкъ сёзлю ва гёзен – ат аран деп, баянлыкълар бере. Гёзен деген сёз буса бу шиъруда ёкъ да ёкъ.
Кюл авузлу – гюл, гюлдей арив сёзлю авуз демек ювукъ гелише деп ойлашаман. Сылыв деп бырынгъы тюрк тилде гючлю елге айтыла болгъан деп, тек бу шиъруда шо сёз не маънаны англатагъанны ачмайлы халбат кюйде къоя.
Сылыв ат демек буса – тымырсыкъ, сылангъандай санлы ат демек бола.
«Гёзеллерден сылыв атдай бой сайлап» демек: тымырсыкъ, толгъан бойлу, санлы къыз, аривлени инг гёзелин сайламакъ демекдир. Шаирни бир-бир китапларында шо сёз, гёзенлерден деп, янгылыш бериле. Гёзенлерден къыз сайламай, ат сайлай.
Мунда да къумсарып, къан сыкътатып деген эсгиленген сёзлеге де баянлыкълар бермек яхшы болар эди.
«Мугьаммат апенди Османовгъа кагъыз».
Гьаза – къуванчлы, кепли болмакъ. Оьзге муаллифлер шо сёзге – мунда деген маънаны бере. Навруз байрамны йырында буса шо сёзде къутлу, шат болсун деген маъна бар.
Гьани – къайда, къайдадыр.
Тюген, тюгел сёзге де муаллиф бир нече бырынгъы тюрк сёзлени гелтире, тек оланы къайсы шиърудагъы сёзге гелишли экенни токъташдырмай къоя.
Гьавда деген сёзню, гьавада деп алышдырып: ёнкю ой, гючлю гьасиретлик, къарсалавукъ (бу уьч де сёз бир-бирине маъна яндан бютюнлей йыракъ экени аян гёрюнюп тура) деген бек чет англатыв бериле. Гьавда – гьаваслыкъда, гьайда, къастда деген англатыв дурус болур эди.
«Тамакъгъа татли, тили бал»
Ибрайлар – татарлар; жилим – йылым, тор (сеть) деген англатывлагъа да сёз ёкъ.
Мунда И. Керим алдагъы муаллифлер бири де баянлыкъ бермеген: «Бу гавурну къалкъгъаны душман, къалы дал» деген англамагъа бек четим сатырны толу ачып-чечип бере.
Къалкъгъаны – гётерилгени (айынгъаны демек болма герек), гючленгени, къалы – къалгъаны; дал – гьиллачы, ялынчлы, яревке, тилчи деп, англатывлар бере.
«Пуруслар булан сабан сюре кёбю ёкъ» деген сатырны тюз англатмакъ муратда ону ол булай алышдырып: «Пуруслар булан сабан сюрегенлери кёп ёкъ» дей. Мен буса шаирни шо сатырын шулай: «Пуруслар (агъач сабанлар) булан сабан сюрегенлени эби ёкъ» деп англама герек деп ойлайман. Сюйсе эби ёкъ деген сёз эпсиз кёп демекни, сюйсе амалсызлар деген маънада болсун, текстни ичлигине гелише. Олай фразеологизмлер къумукъ тилде дагъы да ёлугъа: арты-ахыры ёкъ, учу-къырыйы ёкъ, саны-санаву ёкъ ва олай да б.
«Асхар тав, сенден бийик тав болмас»
«Асхар тавну бийиклиги не болсун, башындан палпан чырлап оьтген сонг» деген сатырлар бар. Бырынгъы тюрк тилде игит, батыр, кочап маъналы палван (деген) сёз бар. Къазакъ шону бираз алышдырып къоллагъан дей.
Шо сёз – палван, пеливан, пегьливан (атлет, богатырь, силач) деген маънада къумукъ тилде гьали де къолланып тура («Къумукъча-русча сёзлюк», 2013-нчю йыл бет 310).
Тек мен бу сёзге оьзге муаллифлер береген – палпан къуш (птаха, птенчик) англатывну яныман. Шолайлыкъны мундагъы «чырлап» деген сёзю де: жырыллап, чарнап деп англатып тура.
«Гьакъыллы эсин ютмас»
«Мундасындан» деген сёз англашылмай деп муаллиф гьабас айта ва ону маънасын бырынгъы тюрк сёзлерден таба англатма къастлы. Шо сёз мунда тюгюл – мунна («Къумукъча - русча сёзлюк» 2013-нчю йыл, бет 278) атны сыртыны алды (русча – холка), кёбюсю ер ашап яраланагъан ери, шо ярагъа да явур яра (ссадина) деп айтыла.
Мунда да: халбат, илгек сёз, соргъусуз, къурушуп деген маъналары хыйлылагъа англашылмайгъан сёзлеге баянлыкълар берилмей. (оьрде къарагъыз).