Formı sowpadenya s proşlım momentom
W sowremennom kumıkskom yazıke predstawlenı sleduüşiye slojnowerbalnıye obrazowanya, oriyentirowannıye na grammatiçeskiy moment reçi:
Proşedşeye dlitelnoye s pokazatelem -a + edi. Proşedşeye dlitelnoye realizuyet sleduüşiy nabor sem: a) razobşennost s grammatiçeskim momentom nastoyaşego wremeni; b) wklüçeniye vektornogo nulä osi oriyentasii proşedşego wremeni w protäjennost deystwiya; w) dlitelnost deystwiya; g) nezakonçennost deystwiya w grammatizowannıy proşlıy moment. Na naş wzgläd, eto obäzatelnıye komponentı semantiçeskoy strukturı -a edi w kumıkskom yazıke. Newklüçeniye xotä bı odnogo iz predlojennıx komponentow w semantiçeskiy potensial proşedşego dlitelnogo wedet k neprawilnomu tolkowaniü yego semantiçeskoy suşnosti. A. A. Yuldaşew ne wklüçayet w semantiçeskiy potensial dannoy formı semu "nezakonçennost": "forma -a edi w kumıkskom yazıke w bolşey mere upotrebläyetsä dlä oboznaçenya yediniçnogo deystwiya, çto obyasnäyetsä, oçewidno, wozmojnostü oboznaçenya tipiçnogo nezakonçennogo deystwiya drugoy formoy – na -ar edi" (Yuldaşew: 1965, 148). Widimo, nepraw A. A. Yuldaşew i w drugom sluçaye tolkowanya formı -a edi: "B. A. Serebrennikow xarakterizuyet formu na -a edi w tatarskom i nekotorıx drugix türkskix yazıkax kak proşedşeye dlitelnoye. S etoy toçkoy zrenya nelzä soglasitsä: dannaya forma sowsem ne xarakterizuyet deystwiye s toçki zrenya yego protäjennosti wo wremeni – ona, kak i drugiye formı wremeni, mojet oboznaçat deystwiya samoy razliçnoy dlitelnosti…" (Yuldaşew 1965, 146). Faktı sowremennogo kumıkskogo yazıka podtwerjdayut mneniye tex issledowateley, kotorıye sçitayut, çto forma -a edi ukazıwayet na dlitelnoye deystwiye, wklüçaüşeye grammatizowannıy moment proşlogo s prospektiwnoy oriyentasiyey. Sorawlar bere ediler, qaytarıp aytmaqnı tiley ediler (M. Xangişiew) "Zadawali woprosı, prosili powtorät skazannoye". Axşamdan berli yawa edi (İ. Kerimow) "S weçera lil dojd".
Znaçeniye dlitelnosti w kaçestwe uzualnogo w semantiçeskoy prirode formı na -a edi otmeçayut issledowateli w uzbekskom: İş-Sultan atlı wa nukkarlari piyada cawga karşi yurup bara ardi "İş-Sultan na kone, a nukerı yego w peşem stroyu şli na wraga" (İwanow 1969, 147), karaçayewo-balkarskom: Keme adamları bla xaman suuğa kete edi "Korabl s lüdmi kajdıy raz tonul" (Uruspiyew, 58); nogayskom: Munda buxgalter oltıra edi "Zdes sidel buxgalter" (Gr.nog.yaz., 235); tatarskom: Nurislam Kırındı ostende sukada yori ide "Nurislam xodil za plugom na pole Kırındı" (Sowr.tatar.yaz, 225) i drugix türkskix yazıkax.
Razbirayemaya wremennaya forma şiroko upotrebläyetsä w powestwowanii o proşlom. W etoy funksii proşedşeye dlitelnoye ne wırajayet razwitya deystwiy, a naoborot, wosproizwodit ix w teçenii, t.ye. forma -a edi ne slujit sredstwom swäznogo powestwowanya. Gün çıqğanda üyden çığa edi, gün tawnu artına girgende, üyge gire edi. Şoğar göre işi de yürüy edi (Ş. Alberiyew, 198) "S wosxodom solnsa on wıxodil iz doma, a wozwraşalsä, kogda solnse zaxodilo za goru". Takim obrazom, funksiya, kotoruyu proşedşeye dlitelnoye igrayet w sozdanii xudojestwennogo wremeni, naxoditsä w polnom sootwetstwii s grammatiçeskoy semantikoy formı.
Upotrebläyas w odnom rädu s drugimi proşedşimi wremenami, issleduyemaya grammatiçeskaya forma wremeni oboznaçayet deystwiye, dläşeyesä w ploskosti proşedşego wremeni, priçem, pokazıwayet eto deystwiye kak fon drugogo deystwiya, otnesennogo takje w proşloye i wırajennogo proşedşim kategoriçeskim wremenem (İwanow 1969, 147). Naprimer: Ol, sodat yimik çalt xozğalıp, terezeni açıp, tıñladı: birew qapunu qağa edi (Q.Şamsutdinow) "On bıstro wstal, kak soldat, priotkrıw okno, posluşal: kto-to stuçalsä w worota. Ekindi waqtide olanı atlıları göründü. Olar tuwra stansiyağa bağıp gele edi (İ. Kerimow) "Posle poludnä mı uwideli ix wsadnikow. Oni şli prämo na stansiü".
Sleduyet obratit wnimaniye yeşe na odnu funksionalnuyu osobennost issleduyemoy wremennoy formı w yego kontekstualnom upotreblenii. Posledowatelnost deystwiy, sepoçka deystwiy, wırajennıx "drugimi" glagolnımi formami, prerıwayetsä, i deystwiye, reprezentiruyemoye proşedşim dlitelnım, predstayet kak ekspozisya, kak prolog k sleduüşim sobıtyam. Bulanı arasında süyüw bir tamaşa başlandı. Xanım poçtada telegrafistka bolup işley edi (Q.Şamsutdinow) "İx lübow naçalas kak-to stranno. Xanım rabotala na poçte telegrafistkoy".
Na baze proşedşego dlitelnogo wremeni w kumıkskom yazıke obrazowanı dwe formı kontinuatiwno-iteratiwnogo aspekta – formı -a tura edi i -ıp tura edi. Obe formı funksionalno blizki i predstawläüt oboznaçayemıye imi deystwiya w ix dlitelnosti (ili kratnosti), statalnom razwitii. Rawhanyat harweni sibire tura edi (Şamsutdinow) "Rawganyat podmetala werandu". Madina gelgende, ol bir zatlar yazıp tura edi (Ş. Alberiyew) "Kogda Madina prişla, on çto-to pisal". Rassmatriwayemıye formı funksionalno i semantiçeski oçen blizki i ix trudno razgraniçit. Odnako, priglädewşis wnimatelneye k prosessnım funksiyam rassmatriwayemıx form, mı obnarujiwayem, çto forma -ıp tura edi mojet reprezentirouwat selostnıy fakt kak gotowıy rezultat. Qoyçular yañı qaytıp tura edi (K. Abukow) "Çabanı tolko wernulis". Dopolnitelnaya informasya, peredawayemaya slojnowerbalnoy konstruksiyey zaklüçayetsä w tom, çto etot rezultat bıl dostignut postepenno, ne srazu, no sam prosess, priwodäşiy k etomu rezultatu, ne wırajayetsä. Forma ce -a tura edi w etom tipe situasiy peredayet dinamiku protekanya deystwiya wo wremeni. …Kontordan artından gelip, çığa tura edi (U. Mantayewa) "Tolko çto za nim prixodili iz kontorı, i on wıxodil ".
Otnositelno reje, no tem ne meneye w sisteme wremen kumıkskogo indikatiwa predstawlena yeşe odna wremennaya forma sowpadenya s grammatizowannım proşlım momentom – eto forma -maqda edi. Dannaya forma aktualiziruyet prosess, sowpadaüşiy s grammatizowannım proşlım momentom. Onu yüregi quru oxumaqda edi (Z. Atayewa) "On dumal tolko ob uçebe". Köp qıyın halda yaşamaqda edi (İ. İbrahimow) "On cil oçen ploxo". Nesmoträ na to, çto w sowremennom kumıkskom yazıke dannaya forma wstreçayetsä redko, yee suşestwowaniye sleduyet sçitat gluboko zakonomernım, poskolku ona, kak predstawläyetsä, obuslowleno samoy strukturoy sistemı "wremen" i znaçeniyem nastoyaşego dlitelnogo wremeni.