Datelnıy padej
Forma datelnogo padeja peredayet smıslı, otnosäşiyesä k şirokomu diapazonu razliçnıx stupeney abstraksii. Dannıy padej, kak i isxodnıy, predstawläyet soboy naiboleye polisemiçnuyu yedinisu türkskoy morfologii.
Wo wzaimodeystwii s glagolami dwijenya datelnıy padej signaliziruyet o tom, çto oboznaçennıy imenem predmet mojet bıt obyektom, w naprawlenii kotorogo sowerşayetsä (ili sowerşalos, budet sowerşatsä) deystwiye (1) ili kotorogo dostigayet (2) osuşestwläüşeyesä w naprawlenii k nemu deystwiye:
(1) Bugünlerde Torqalige baraman (M. Yahyayew) "W eti dni sobirayus w Torkali". Olar barı da birçe qırğa çıqdı (M. Yahyayew) "Wse oni wmeste wışli na ulisu".
(2) Xalqnı arasından sıpğırılıp, tribunağa birew çıqdı (M. Yahyayew) "Kto-to, wırwawşis ot naroda, podnälsä na tribunu". Meni artımdan hatta Taşqalağa da girgen (İ. Kerimow) "Za mnoy on zayexal daje w Taşkalu".
Kak mojno zaklüçit iz priwedennıx primerow, padejnoye znaçeniye sposobno signalizirowat o tom, çto predmet yest obyekt, w naprawlenii k kotoromu sowerşayetsä dwijeniye. Deystwitelno, w perwoy gruppe primerow predstawlenı glagolı, oboznaçaüşiye deystwiya, kotorıye mogut osuşestwlätsä kak w naprawlenii k predmetu, tak i w naprawlenii ot predmeta. Znaçit, w podobnıx sluçayax pokazatel datelnogo padeja funksioniruyet kak polnosennıy signal, i yego znaçeniye proyawläyet sebä naiboleye neposredstwenno, nezawisimo ot glagolnıx znaçeniy (Guzew 1987, 83-84).
Otmeçennoye kaçestwo padejnogo znaçenya proyawläyet sebä i w tex sluçayax, kogda padejnaya forma ispolzuyetsä s glagolami, kotorıye ne mogut bıt priznanı glagolami dwijenya, poskolku oboznaçayut razliçnıye deystwiya, liş sopräjennıye s dwijeniyem, peremeşeniyem w prostranstwe. Eto takiye znaçenya datelnogo padeja, kak obyekt, po kotoromu udaräüt (1), na kotorıy çto-libo kladut (2), na kotorıy sadätsä (3), kotoromu çto-libo dayut (4):
(1) Panasğa urmasa da, qalğanlağa urdu. "Tez, tez!" – dep aqıra turup, har kimni sırtına bir salışdırdı (İ. Kerimow) "Xotä Panasa ne udaril, drugix udaril. Kriça: "Bıstreye, bıstreye!" – on udaril kajdogo iz nas po golowe".
(2) Geñ stolğa tepsi bulan ariw iyis gelegen çişlik sala (M. Yahyayew) "Na şirokiy stol kladet şaşlık s priyatnım zapaxom". Çeçekler onça da köp, hatta wazalağa, çayniklege de salınğan (U. Mantayewa) "Swetow tak mnogo, çto ix postawili i w wazı, i w çayniki".
(3) Atğa da minip, barı awlaqlanı aylanıp turma süyesen (M. Xangişiew) "Sidä na kone, tı xoçeş oboyti wse polä". Ayşatnı ol maşinine süymey turup mindirdi (İ. Kerimow) "Ayşat on posadil w swoyu maşinu s neoxotoy". Bizin vagonğa bir qatıñişi mindi (U. Mantayewa) "W naş vagon sela kakaya-to cenşina".
(4) Ol bizge yazıp bir kağız da berdi (M. Yahyayew) "On napisal i dal nam yeşe kakoye-to pismo". "Men seni elteyim, tek bil, sağa biçaqnı bermejekmen", – dedi Dadayım (M. Yahyayew) "Ya tebä wozmu s soboy, no tı znay: noja ya tebe ne dam", – skazal (moy) Daday.
Smıslı, peredawayemıye s pomoşü datelnogo padeja w priwedennoy gruppe primerow, legko obyedinäütsä abstraksiyey "obyekt fiziçeskogo wozdeystwiya". Yedwa li mojno somnewatsä w tom, çto ona rodstwenna sformulirowannoy wışe abstraksii "obyekt, w naprawlenii k kotoromu sowerşayetsä dwijeniye". Eto osnownoye znaçeniye datelnogo padeja w türkskix yazıkax.
Pereçislim drugiye naiboleye tipiçnıye znaçenya datelnogo padeja w kumıkskom yazıke:
Obyekt so znaçeniyem adresata, po otnoşeniü k kotoromu sowerşayetsä deystwiye: Harunğa kömek etme bolmay (M. Yahyayew) "Garunu nelzä pomoç". Qonaqlanı "Wolgağa" mindirdiler (M. Yahyayew) "Gostey posadili w "Wolgu".
Adresatnoye znaçeniye imeni suşestwitelnogo w datelnom padeje issledowateli otmeçayut w tureskom (İwanow 1975, 31; Guzew 1987, 85), uzbekskom (Kononow 1960, 96), başkirskom (Gr. sowr. başk. lit. yaz.,141), yakutskom (Gr. sowr. yak. yaz., 135), karaçayewo-balkarskom (Budayewa, 38) i w drugix türkskix yazıkax. Primerı: uzb. Şaxarga yakinlaşdik "Mı podoşli k gorodu"; başk. Karama belekke, kara yorekke (posl.) "Ne sudi po ruke, sudi po serdsu"; k.-balk. Muratxa şaharğa barırğa kerekdi "Muradu nado yexat w gorod".
Obyekt prednaznaçenya: Anä, klubğa güller az bolmasmu? (M. Yahyayew) "Anä, dlä kluba ne malo li swetow"? Geltirgen malını aslu yanı qızğa alınğan zatlar (Ş. Alberiyew) "Bolşaya çast priwezennogo towara prednaznaçena dewuşke". Sr. s uzb. Bir towukka xam don kerak, xam suw "İ dlä odnoy kurisı nujnı i zerno, i woda" (Kononow 1960, 97).
Obyekt-sel: Dawutnu özünü tükenine prikazçiklikge alğan edi (N. Batırmurzayew) "On prinäl Dawuda w swoy magazin prikazçikom". Salibiy Yaxsayğa alhamğa getgen edi (Ş. Alberiyew) "Salibiy wıyezjal w Aksay na soboleznowaniye".
Eto znaçeniye datelnogo padeja otmeçayut türkologi poçti wo wsex türkskix yazıkax: w tureskom (İwanow 1975, 180), azerbaycanskom (Muasir az…, 56), uzbekskom (Kononow 1960, 97), başkirskom (Gr. sowr. başk. yaz., 141), tatarskom (Sowr. tatar. yaz., 142), karakalpakskom (Dmitriyew 1962, 368), altayskom, nogayskom, uygurskom, xakasskom, şorskom (Şerbak 1977, 67), tofalarskom (Rassadin, 38) i dr. yazıkax. Sr.: azerb. Şehere xeber wermeje we komek ketirmeje ketdiler "Oni uyexali w gorod, çtobı soobşit i prosit pomoşi"; uzb. Men suwga keldim "Ya prişel za wodoy"; tof. Men duska keldim "Ya prişel za solü".
Obyekt-priçina: Baliki, olardan çağı giççige bolma yaray (M. Yahyayew) "Wozmojno, potomu, çto ona moloje ix". Sizge açuwğa da bararman (Ş. Alberiyew) "Wam nazlo poydu". Sr. uzb. Kelganigizga sewindim "Ya rad waşemu prixodu" (Kononow 1960, 98), tatar. Kon salkıña ulenner kuterelmi "İz-za xoloda trawa ne rastet" (Sowr. tatar. lit. yaz., 142).
Obyekt, wızıwaüşiy predmetnoye wozmeşeniye: Aytıwum 140 manat, sizge yüz manatğa bereyim (İ. Kerimow) " Goworü 140 rubley, wam otdam za sto rubley". Mağız, yüz manatğa alığız (İ. Kerimow) "Nate, wozmite za sto rubley".
Znaçeniye predmetnogo wozmeşenya w semantiçeskoy strukture datelnogo padeja otmeçayut issledowateli w tureskom (Guzew 1987, 85), uzbekskom (Kononow 1960, 97), azerbaycanskom (Muasir az., 56), kirgizskom, turkmenskom, şorskom, yakutskom (Şerbak 1977, 67), karaimskom (Prik, 77), tofalarskom (Rassadin, 38) i drugix yazıkax. Sr.: az. Siz bu ajlıgı menden juz elli manata almaga razısınızmı… "Wı soglasnı kupit etot platok u menä za sto pätdesät rubley"; uzb. Karim bu kitobni uç sumga oldi "Karim kupil etu knigu za tri rublä".
Wse priwedennıye wışe znaçenya obyedinäyet to, çto oni oboznaçayut obyekt, po otnoşeniü k kotoromu, w otnoşenii kotorogo çto-libo imeyet mesto.
Raznowidnostämi koswennogo otnoşenya predmeta k kakim-libo yawlenyam predstayut i takiye swäzi, kak obyekt podobya: Kämilge igitge yimik qaray edi (Ş. Alberiyew) "On smotrel na Kämilya kak na geroya". Özüñnü yuwuq adamıña yimik söyle (Atqay) "Gowori s nim kak so swoim blizkim çelowekom".
Eta ce padejnaya forma u çislitelnıx ili imen, oboznaçaüşix wremä, peredayet znaçeniye predela: Qırqğa yuwuq arza berip kolxoz qurğan (Ş. Alberiyew) "Napisali okolo soroka zayawleniy i postroili kolxoz". Geç zaman, taña az qalğan (M. Yahyayew) "Pozdneye wremä, do rassweta ostalos malo". Az zamanğa şıplıq tüşdü (M. Xangişiew) "Na nekotoroye wremä ustanowilas tişina". Sr. s drugimi türkskimi yazıkami: tatar. Kiçke kilep citegez "Prixodite k weçeru"; xak. İirgeye nanmır toxtap pargan "K weçeru dojd perestal" (Gr. xak. yaz., 70); tof. Bree ayga keldi "On priyexal na odin mesäs" (Rassadin, 38). Eti ce znaçenya otmeçayut issledowateli w azerbaycanskom (Muasir az., 56) i başkirskom (Gr. sowr. başk yaz., 142) yazıkax.
W nekotorıx türkskix yazıkax forma -mağa rassmatriwayetsä kak otglagolnoye imä, imeüşeye selewoye znaçeniye (Prik, 77). W kumıkskom yazıke dannaya forma ne rassmatriwayetsä w sisteme imen, tak kak ona ne imeyet formoobrazowatelnıx i formoizmenitelnıx wozmojnostey, swäzannıx s imennımi kategoryami.
W opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax datelnıy padej wırajayet sememu zainteresowannoy naprawlennosti deystwiya, raspolojennosti subyekta etogo deystwiya: Bizin yurtdağı awçular tawlağa qabanğa yürüy bolğan dep eşitgenmen (K. Abukow) "Ya slışal, çto naşi selçane oxotilis w gorax na kabanow".
Wozmojnı sluçai ispolzowanya datelnogo padeja w znaçenii obyekta otwetnogo deystwiya: Yibergen adamlarıbıznı taşğa tutğan (M. Yahyayew) "Lüdey, poslannıx nami, oni zakidali kamnämi". Qaytıp gelegende yañurğa tüşdüm (U. Mantayewa) "Na obratnom puti ya popal pod dojd".
Na baze lokalnıx otnoşeniy w semantiçeskom potensiale datelnogo padeja w sowremennom kumıkskom yazıke razwiwaütsä boleye abstragirowannıye znaçenya, w opredelennoy stepeni pod wliyaniyem russkogo yazıka (kalki s russkogo yazıka). Sr.: wstupit w partiü – partiyağa girme, postupit w uniwersitet – uniwersitetge tüşme i dr.
W swäzi s tem, çto odna i ta ce situasya mojet interpretirowatsä po-raznomu, w türkskix yazıkax nablüdaütsä sluçai ispolzowanya raznıx padejey dlä peredaçi odnix i tex ce semantiko-sintaksiçeskix swäzey i otnoşeniy (Kononow 1980, 154; Kondratyew 1981, 47; Guzew 1987, 81; Xalilow, 95; İslamow, 164 i t. d.). Reliktı etogo yawlenya wstreçaütsä i w kumıkskom yazıke: a) datelnogo i mestnogo, naprimer, Sağa sorayman// Senden sorayman "U tebä ce spraşiwayu". Men sağa bir zat tileymen// Men senden bir zat tileymen "Ya u tebä proşu tolko ob odnom"; b) datelnogo i winitelnogo: Mağa it xapdı// Meni it xapdı "Menä ukusila sobaka".
Poslelogi, uprawläüşiye datelnım padejom (qarşı "protiw", taba "çerez", yerli "do", bağıp "w storonu"), swäzanı s prostranstwennımi znaçenyami – naprawitelnım, dostigatelnım ili predelnım. Dağı söylemey ol tuwra iñilisleni ştabına bağıp teberdi (M. Yahyayew) "Bolşe ne razgowariwaya, on naprawilsä k ştabu añliçan". Hazirlik işler taña taba bitdi (M. Abukow) "Podgotowitelnıye rabotı zakonçilis k utru". Ullubiyni qarşılığına da tıñlamay, şaharğa yerli ozdurma çıqdı (M. Yahyayew) "Nesmoträ na wozrajenya Ullubya, yego prişlos prowodit do goroda".
Datelnıy padej s poslelogom göre "po" obrazuyet produktiwnıy tip wstawnıx sintagm so znaçeniyem "wosproizwodimoye wıskazıwaniye pripisıwayetsä goworäşim drugomu lisu". Sizin prikazığızğa göre men general Läxow bulan Groznıyda daw etdim (M. Yahyayew) "Po waşemu prikazu ya s generalom Läxowım woyewal w Groznom". Sizge göre bolsaq, bizge şo toyğa barma tüşmey (İ. Kerimow) "Yesli nam postupit po-waşemu, nam ne sleduyet idti na tu swadbu".
Mnogoobraziye predmetnıx swäzey, peredawayemıx posredstwom formı datelnogo padeja, wesma weliko, i wse oni ne mogut bıt pereçislenı. Wse-taki nazwannıye znaçenya datelnogo padeja mojno swesti k abstraksii: predmet yest obyekt, naxodäşiysä s kakim-libo yawleniyem w takom koswennom otnoşenii, kotoroye xarakterizuyetsä naprawlennostü k etomu obyektu. Etu abstraksiü i sleduyet priznat osnownım grammatiçeskim znaçeniyem formı datelnogo padeja.