Suşestwitelnıye, imeüşiye tolko formu yedinstwennogo çisla
W türkskix yazıkax trudno nayti dostatoçno çetkiye i ustoyçiwıye yazıkowıye priznaki, po kotorım mojno bılo bı ustanowit razräd slow, upotrebläyemıx tolko w forme yedinstwennogo ili, naoborot, tolko w forme mnojestwennogo çisla, kak eto proisxodit, naprimer, w slawänskix yazıkax. W zawisimosti ot osobıx uslowiy konteksta i pereosmıslenya slowa (osobenno w yazıke poezii) forma çisla mojet poluçit neobıçnoye primeneniye.
W kumıkskom yazıke, kak i wo mnogix drugix yazıkax mira, predstawlenı weşestwennıye suşestwitelnıye, kotorıye, buduçi nazwanyami cidkostey, gazow, metallow, raznogo roda materialow i drugix obyektow realnoy deystwitelnosti, poddaütsä izmereniü, no ne sçetu, obıçno upotrebläütsä w yedinstwennom çisle. Nekotorım iz nix, kak i otdelnım abstraktnım imenam suşestwitelnım, mnojestwennoye çislo woobşe çujdo. Naprimer: Men de sement tileme gelgenmen (H. Dawudow) "Ya toje prişel prosit sement". "Busa yartı çelek sement alayım", – dedi ol (H. Dawudow) "W takom sluçaye wozmu polwedra sementa", – skazal on". No bolşinstwo suşestwitelnıx dowolno legko oblekayetsä w formu mnojestwennogo çisla i perestayut oboznaçat weşestwo kak takowoye, transponiruyas w podklass konkretnıx. Wpolne ponätno poetomu, çto suşestwitelnoye s weşestwennım znaçeniyem w yedinstwennom çisle i sootwetstwuüşeye yemu imä s konkretnım znaçeniyem (suw "woda" – suwlar "wodı", may "maslo" – maylar "masla") ne sostawläüt korreliruüşey parı i ne doljnı rassmatriwatsä kak formı odnogo i togo ce slowa. Forma mnojestwennogo çisla ukazıwayet ili na neskolko widow, sortow togo ili inogo weşestwa (Tamaşa aşlar aşay, dahnili suwlar içe, türlü morojnalanı tatıwlay (İ. İbrahimow) (bukw.) "Yedät razliçnıye blüda, püt wkusnıye wodı, probuyut razliçnoye morojenoye"), ili na to, çto imeyetsä neskolko yego kuskow (şeker "saxar" – şekerler "neskolko kuskow saxara"), ili na to, çto dannoye weşestwo zaklüçeno w neskolkix sosudax ("Yürü enni, aş da xabayıq, çaylar da içeyik", – dedi ol (H. Dawudow) "Teper poydem zakusim i wıpyem çayu", – skazal on"), ili na neskolko predmetow, sostoyaşix iz dannogo weşestwa (altın "zoloto" – altınlar "neskolko izdeliy iz zolota").
İtak, xotä weşestwennıye imena suşestwitelnıye dopuskayut koswennoye sçisleniye (putem swäzıwanya etix predmetow w wäzanki, raskladki w kuçi, wzweşiwanya, izmerenya i t. d.), forma mnojestwennogo çisla w nix mojet bıt ispolzowana w drugix seläx. No tem ne meneye neobxodimo zametit, çto sowremennomu kumıkskomu yazıku swoystwenno obrazowaniye na osnowe deriwasionnıx otnoşeniy reläsionnıx, sootnositelnıx suşestwitelnıx, imeüşix koliçestwennoye znaçeniye form çisla. Eti faktı nablüdaütsä u imen weşestwennıx w opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax. Naprimer: Nas suwlarda nege oynaysan ? (H. Dawudow) "Zaçem tı igrayeş w gräznoy wode?" Zdes sootnoşeniye form suw – suwlar imeyet koliçestwennoye znaçeniye, eta forma reläsionno-korreliruyuşaya.
Otwleçennıye (abstraktnıye) imena suşestwitelnıye, buduçi nazwanyami priznakow, swoystw, kak bı otçujdayemıx ot konkretnıx predmetow realnoy deystwitelnosti, w kumıkskom yazıke obrazuyut formı siñuläria pri pomoşi affiksa -lıq (Bammatow, 32): tazalıq "çistota", dosluq "drujba", baylıq "bogatstwo" i dr. Eto yawleniye xarakterno dlä mnogix türkskix yazıkow (Kononow 1960, 75; Gr.sowr.başk.yaz.,118 i dr.). W uzbekskom yazıke podobnıye imena suşestwitelnıye, priobretaya konkretnoye ili giperboliçeskoye znaçenya, mogut prinimat affiks -lar (Kononow 1960, 75). W kumıkskom yazıke räd otwleçennıx imen s affiksom -lıq woobşe ne prinimayet pokazatelä mnojestwennosti -lar: Bu şıplıq, rahatlık – aldatıw, yalğan (M. Yahyayew). "Eti tişina, spokoystwiye – obman". Derbentde hakimlik bolşewikleni qolunda (M. Yahyayew) "W Derbente wlast w rukax bolşewikow". Nekotorıye iz rassmatriwayemıx imen w kumıkskom yazıke mogut priobresti konkretno-predmetnoye znaçeniye, togda oni mogut oformlätsä affiksom mnojestwennosti: Yaxşılıqlar köp bolsun, yamanlıqlar yoq bolsun (İ. İbrahimow) "Pust budet bolşe xoroşego, ploxoye pust isçeznet".
Suşestwitelnıye, oboznaçaüşiye obşestwennoye yawleniye, ili otnoşeniye k opredelennoy professionalnoy gruppe, ili samo naimenowaniye dannoy sosialnoy ili professionalnoy gruppı, takje otnosätsä k siñuläria. W uzbekskom (Kononow 1960, 75), başkirskom (Gr.sowr.başk.yaz., 118), a takje w kumıkskom yazıkax eti suşestwitelnıye obrazuütsä glawnım obrazom s pomoşü affiksa -çı-lıq: malçılıq "ciwotnowodstwo", milletçilik "nasionalizm", yolbaşçılıq "rukowodstwo", deputatlıq "deputatstwo", qardaşlıq "bratstwo". Haywançılıqda şolay zakon bar (M. Abukow) "W ciwotnowodstwe yest takoy zakon". Bizin xalqğa milletçilik xas tügül "Naşemu narodu ne prisuş nasionalizm". Adamlıq nedir – añlamaq, az söylep, köp tıñlamaq (pogoworka) "Çto takoye çeloweçnost: ponimat, menşe goworit, bolşe sluşat". Wse oni yawläütsä sobiratelnımi suşestwitelnımi.
Nekotorıye otglagolnıye imena s affiksom -ıw takje otnosätsä k siñuläria: görüw "wideniye", girişiw "wstupleniye", bişiw "pospewaniye", sürüw "paxota", küylew "nastroyka" i dr. Men onu kitabına ullu girişiw yazdım "Ya napisal na yego knigu bolşoye wstupleniye".
Wo wsex türkskix yazıkax tak nazıwayemıye "unika", t.ye. predmetı, suşestwuüşiye w yedinstwennom ekzempläre, otnosätsä k siñuläria tantum: ay "luna", gün "solnse", Tañçolpan "Wenera", Allah "Allax", cennet "ray". Allahutaala menden geçip qoyar buğay (A. Qurbanow). "Allax, nawernoye, prostit menä". " Tañçolpan yulduz", – dep, papam kökge barmağı bulan görsetdi (H. Dawudow) ""Wenera", – proiznes moy papa i pokazal palsem na nebo".
Sobstwennıye imena w silu opredelennosti swoyego znaçenya ne nujdaütsä w kwantitatiwnoy aktualizasii, no inogda wse-taki oformläütsä affiksom -lar i w etix sluçayax obnarujiwayut smeşeniye leksiçeskogo znaçenya. Özü busa Ajawlağa barma alğasadı (M. Yahyayew) "Sam ce pospeşil k Ajaw" (Ajaw = Ajaw + yee rodstwenniki). Osmanlar qoş da etip biçen çala turup göründüler. Osman çala. Gülaybat biçenni cıyıp yürüy. Yuwuqda otlap turağan onu baytalı da görüne (H. Dawudow). (bukw.) "Osmanowıx ya zastal na senokose. Osman kosit. Gülaybat sobirayet. Nedaleko pasetsä i yego loşad" (Osmanlar = Osman + Gülaybat + loşad). Xalq: "Tarıq tügül bizge Gosinskiyler, Uzun–Haciler!" – dep qıçıra edi (M. Yahyayew) "Ne nujnı nam ni Gosinskiye, ni Uzun-Gaci!" – kriçal narod". (Gosinskiyler = Gosinskiy + yego storonniki. Uzun-Haciler = Uzun-Gaci + yego storonniki).
Nazwanya mesäsew, nauk, uçebnıx dissiplin ispolzuütsä tolko w forme yedinstwennogo çisla: yanwar, fevral, mart; biologya, istorya, arxeologya, matematika i t. d., a takje otglagolnıye imena, obrazowannıye w osnownom pri pomoşi affiksa -lıq: Qız bulan görüşüp bolağanın-bolmayğanın bilmeygenlik Ahmatnı yüregin yara edi (İ. Kerimow) "Neznaniye, smojet on wstretitsä s dewuşkoy ili net, razrıwalo serdse Axmeda". Yusup şo portfelni görsetmekni tiley (İ. Kerimow) "Yusup prosit pokazat yemu tot portfel".
Takim obrazom, kumıkskomu yazıku ne çujdı imena suşestwitelnıye, imeüşiye tolko formu yedinstwennogo çisla.