Formı sledowanya za nastoyaşim momentom (buduşiye wremena)
W sowremennom kumıkskom yazıke predstawlenı sleduüşiye grammatiçeskiye formı, signaliziruüşiye ob otnesennosti deystwiya k buduşemu: -ajaq i -ar. Formoizmeneniye osuşestwläyetsä liçnımi affiksami 1-go tipa.
Swoyeobraziye buduşego wremeni sostoit w tom, çto ono yeşe ne woplotilos w deystwitelnost. W otliçiye ot proşlogo – wremeni pamäti i nastoyaşego – wremeni tekuşego opıta dlä subyekta reçi, buduşeye predstawläyet soboy wremä woobrajenya (Sabaneyewa, 48).
Buduşeye kategoriçeskoye (forma -ajaq), kak i w drugix türkskix yazıkax, ispolzuyetsä dlä wırajenya buduşego deystwiya, w sowerşenii kotorogo goworäşiy ne somnewayetsä. Negerekler etsegiz de, men Cansuratnı şoğar berejekmen (Q.Şamsutdinow) "Çto bı wı ni delali, ya wse rawno wıdam Cansurat za nego". Eto znaçeniye yawläyetsä osnownım w semantiçeskoy suşnosti dannoy formı w azerbaycanskom (Axundow 1958, 10-11), tureskom (Grunina 1975, 44), başkirskom (Dmitriyew 1948, 152), karakalpakskom (Baskakow 1952, 432), tatarskom (Tumaşewa 1986, 57) i drugix türkskix yazıkax.
Drugaya forma plana buduşego – buduşeye nekategoriçeskoye – takje yawläyetsä obşetürkskoy i imeyet pokazatel -ar, k kotoromu prisoyedinäütsä liçnıye affiksı perwoy gruppı. Wo wsex türkskix yazıkax, w kotorıx dannaya forma predstawlena, ona signaliziruyet prospektiwnıye deystwiya s ottenkom nekategoriçnosti. "Mağa bir zat bolsa, art-artından üç keren atışarman", – dedi Mahaç (İ. Kerimow) "Yesli so mnoy çto-nibud sluçitsä, ya wıstrelü tri raza podräd", – skazal Maxaç".
W semantiçeskom potensiale sintetiçeskix form buduşego wremeni takje mojno wıdelit nekategorialnıye znaçenya. Nesomnenno to, çto forma -ajaq wırajayet deystwiye, proyesiruyemoye w sferu buduşego. Odnako i buduşeye kategoriçeskoye ne isklüçayet togo, çto realizasya deystwiya naçata do momenta reçi. Dannuyu semu implisiruyut obıçno predlojenya, soderjaşiye ritoriçeskiy wopros Men seni artıñdan qaçan bolğunça yürüjekmen?! (İ. İbrahimow) "Do kakix por ya budu xodit za toboy".
Buduşeye nekategoriçeskoye mojet wırajat dopolnitelnıy ottenok kaçestwennoy xarakteristiki subyekta. Eto deystwiya obıçnıye, obobşennıye. Deystwiye, osuşestwläüşeyesä obıçno, obladaüşeye toy ili inoy stepenü regulärnosti, mojet stat priznakom subyekta. Ol, adam eşikni açğandoq, başın göterip, irjayar, yerinden turup, onu aldına bağıp yürür…, qolun alıp, salamlaşar (İbrahimow) "On, kak tolko otkroyut dwer, podnäw golowu, ulıbnetsä, wstaw, podoydet k nemu, wozmet ruku, pozdorowayetsä". Eto znaçeniye w semantiçeskoy prirode dannoy formı sleduyet sçitat odnim iz drewneyşix znaçeniy, o çem swidetelstwuyut pamätniki drewnetürkskoy pismennosti (Kondratyew 1970, 32), a takje drugiye dokumentı raznıx wekow (sm.: İwanow 1968, 139); Şukurow 1966, 74-80). Ono yawläyetsä dominiruüşim w semantiçeskoy suşnosti formı na -ar wo mnogix sowremennıx türkskix yazıkax.
Obe formı plana buduşego mogut ispolzowatsä w opisatelnoy funksii. Men birazdan Moskwağa barajaqman. Şonda, ozoqda, yoldaş Leninni birdağı görejekmen. Kawkaz xalqlanı tarıq-geregi haqında onu bulan söylejekmen (Kerimow) "Skoro ya poyedu w Moskwu. Tam ya, koneçno, yeşe raz wstreçus s towarişem Leninım. Ya pogoworü s nim o nujdax kawkazskix narodow". Petrowskiyni de, Temir-xan-şuranı da qaytarıp alırbız, Najmutdinni taw qaqalağa tığarbız, ondan da quwarbız (Kerimow) "Petrowsk i Temir-xan-şuru mı wozmem obratno. Najmutdina stesnim w gornıye uşelya, ottuda toje wıgonim". Poskolku formı buduşego wremeni wırajayut idealnıye deystwiya, ix funksionirowaniye w reçi w dannom sluçaye ne imeyet kakoy bı to ni bılo emosionalnosti, ekspressii.
Analitiçeskiye formı plana buduşego obrazuütsä pri pomoşi wspomogatelnogo glagola tur-. Wspomogatelnıy glagol tur- wnosit w semantiçeskuyu suşnost sintetiçeskix form znaçeniye dlitelnosti i mnogokratnosti.
Analitiçeskaya forma blijayşego buduşego wremeni obrazuyetsä ot infinitiva na -ma i wspomogatelnogo glagola tur-. Bir gezik qarayman, bir qurdaşım arıp, batılıp qalma tura (M. Xangişiew) "Odnajdı smotrü: odin iz moix druzey lişilsä sil i wot-wot utonet". Osnownım w semantiçeskom potensiale dannoy formı yawläyetsä deystwiye, oriyentirowannoye w blijayşeye buduşeye.
W terskom dialekte zafiksirowana forma na -oq / -aq so znaçeniyem blijayşego buduşego. Ona ispolzuyetsä w sluçaye twerdoy uwerennosti goworäşego w sowerşenii deystwiya i otnositelnoy wremennoy blizosti etogo deystwiya s nastoyaşim momentom (Olmesow 1994, 73-74).