Kategorya sposobow glagolnogo deystwiya (aksionsart)
Osuşestwlennıye w posledniye godı issledowanya po obşey i türkskoy aspektologii obuslowili posledowatelnoye razgraniçeniye aspekta ("wida") i sposobow glagolnogo deystwiya ("aksionsarta"). Tem ne meneye dannaya problema na materialax mnogix türkskix yazıkow izuçena nedostatoçno. W etoy glawe mı xotim sosredotoçit wnimaniye na tom yawlenii, kotoroye w aspektologii prinäto nazıwat sposobami glagolnogo deystwiya ("aksionsartami"). Primenitelno k kumıkskomu yazıku woprosı, swäzannıye s razgraniçeniyem aspektnıx i aksionsartowıx znaçeniy spesialno ne stawilis, xotä predwaritelnoye opisaniye form wırajenya sposobow deystwiya mojno nayti w grammatiçeskix issledowanyax (sm.: Gaciaxmedow 1988, 28-37; Sultanmuradow).
W obrazowanii analitiçeskix form glagola w kumıkskom yazıke osobaya rol otwoditsä wspomogatelnomu glagolu tur-. Na naş wzgläd, on wıpolnäyet dwe funksii: a) morfologiçeskogo pokazatelä koliçestwennogo aspekta (sm. predıduşiy paragraf) i b) modifisiruüşego glagola, kotorıy soobşayet leksiçeskomu znaçeniü perwogo elementa razliçnıye ottenki sposobow deystwiya. Nazwannıye funksii glagola-modifikatora proyawläütsä w spesialnıx aspektualnıx kontekstax; w aktualizasii etix funksiy nemalaya rol prinadlejit i indiwidualnomu leksiçeskomu znaçeniü osnownogo glagola. Aspektualnoye soderjaniye slojnowerbalnoy konstruksii zawisit i ot formı glagola-modifikatora. Modifisiruyuşaya funksiya glagola tur- proyawläyetsä w sleduüşix znaçenyax: a) kogda glagol-modifikator imeyet formu imperatiwa, dannaya morfosema çasto realizuyet nezakonçennoye deystwiye kak prosess, sowerşayemıy predwaritelno, w ojidanii kogo- ili çego-libo (Yuldaşew 1977, 131): Alaysa, sen birazğa şu üyge girip tur "W takom sluçaye tı poka zaydi w etu komnatu"; b) naiboleye xarakternım dlä modeli -a tur- yawläyetsä oboznaçeniye nepolnotı proyawlenya deystwiya: Ya Tabuldu, bular bizin aralay turalar "Ey, Tabuldu, oni ce nas okrujayut"; w) analitiçeskaya konstruksiya -p tur- wırajayet rezultatiwnoye deystwiye, zakonçennoye ko wremeni reçi: Şaharğa getip turalar "Oni poyexali w gorod". Kak widim, aspektualnoye soderjaniye analitiçeskix obrazowaniy -a tur- i -p tur- ne yawläyetsä odinakowım, xotä w opredelennıx situasyax oni i mogut wıpolnät sinonimiçnıye funksii.
Model infinitiv + tur- ukazıwayet na postepennoye dostijeniye rezultata deystwiya: Saw vagonda birgine bir fonar yana. O da sönme tura (İ. Kerimow) "Wo wsem vagone gorit odin yedinstwennıy fonar. Tot toje wot-wot potuxnet". Rassmatriwayemaya konstruksiya obladayet menşimi slowoizmenitelnımi potensiyami, çem konstruksii s deyepriçastiyami na -a i -p. Naprimer, dannaya model ne upotrebläyetsä w forme infinitiva, w forme buduşego wremeni indikatiwa i t. d. Mejdu modelämi -a tur – i -ma tur – suşestwuyut sinonimiçeskiye otnoşenya, modeli ce -p tur- i -ma tur- takimi otnoşenyami ne obladayut, poetomu pri odnom i tom ce glagole mejdu nimi net otnoşenya swobodnoy transformiruyemosti i wzaimozamenimosti.
Glagolı naçinatelnogo sposoba obrazuütsä pri pomoşi modifisiruüşego glagola başla – "naçinat, pristupat", kotoraya ispolzuyetsä w kaçestwe sredstwa wırajenya inseptiwa. W sowremennom kumıkskom yazıke dannıy sposob glagolnogo deystwiya predstawlen tremä modelämi: -a başla-, -p başla- i -ma başla-: qorqa başladı "on naçal boyatsä", ala başladım "ya naçal brat", yırlap başladı "on naçal pet". Analitiçeskiye formı s başla – yawläütsä uniwersalnım sredstwom predstawlenya obobşennogo naçala lübogo deystwiya ili prosessa, w tom çisle i predelnogo, priçem fakt yego wozniknowenya ne soprowojdayetsä kakimi-libo konnotasyami (Nasilow 1989, 159). Mejdu wsemi nazwannımi formami, kak prawilo, suşestwuyut otnoşenya swobodnoy transformiruyemosti i wzaimozamenäyemosti. Tem ne meneye neobxodimo obratit wnimaniye na ottenki razliçya mejdu nimi.
Modeli -a + başla- i infinitiv + başla- oboznaçayut pristup k deystwiü, naçalnıy fazis deystwiya, obladaüşey dlitelnostü, a model -p başla- – naçalo i prodoljeniye deystwiya s ottenkom intensiwnosti w yedinom selom, kotoroye ne çlenitsä na fazisı. Semantiçeskiye potensii deyepriçastiya na -a pozwoläyet yemu obrazowat konstruksii pri pomoşi modifikatora başla – ot fazisnıx kompletiwnıx glagolow, naprimer, bite başla – "naçinat konçat", qoya başla – "naçinat ostawlät". Nazwannaya semantiçeskaya gruppa glagolow w forme deyepriçastiya na -p ne obrazuyet slojnowerbalnıx konstruksiy s modifikatorom başla-. Osobennostü analitiçeskoy formı -a başla – yawläyetsä takje to, çto ona so wspomogatelnım glagolom tur – mojet obrazowat trexelementnuyu konstruksiü: yırlay turup başla – "naçinat pet", söyley turup başla – "naçinat goworit", gele turup başla – "naçinat prixodit". Pri etom aspektualnoye soderjaniye biwerbalnoy konstruksii oslojnäyetsä ottenkom intensiwnosti.
Rassmatriwayemıye analitiçeskiye formı glagola mogut oboznaçat priobreteniye nawıka wperwıye i wosstanowleniye deystwiya posle boleye ili meneye prodoljitelnogo pererıwa; deystwuüşeye liso, o kotorom idet reç, kak bı naçinayet priobretat nowoye kaçestwo ili perexodit w drugoye sostoyaniye, libo posle prodoljitelnogo pererıwa wozobnowläyet prejneye sostoyaniye ili deystwiye: Xayrulla üç yıllıq traktorist kurslanı bitdirip, kolxozda işlep başladı (M. Xangişiew) "Xayrulla, okonçiw trexmesäçnıye kursı traktoristow, naçal rabotat w kolxoze". Caminatnı biraz unuta başladım (Z. Atayewa) "Ya ponemnogu naçal zabıwat Caminat".
W kaçestwe sredstwa wırajenya inseptiwa rassmatriwayemaya biwerbalnaya konstruksiya ispolzuyetsä wo mnogix türkskix yazıkax, naprimer, w uzbekskom: Toñ ota boşladi "Naçalo swetat" (Nasilow 1989, 158), w tureskom: simal jeli asa baslady "naçal dut sewernıy weter" (Guzew 1990, 136), turkmenskom: Eyyem meydanın yuzi yagtılıp başlapdı "Uje naçala osweşatsä powerxnost zemli" (Yuldaşew 1977, 115) i w nekotorıx drugix türkskix yazıkax.
İñressiwnaya naçinatelnost (opredelennoye deystwiye, naçalo i prodoljeniye kotorogo sostawläyet yedinoye seloye) s ottenkom intensiwnosti, reşitelnosti, pospeşnogo osuşestwlenya wırajayetsä biwerbalnoy konstruksiyey infinitiv + giriş – "bratsä, naçinat, pristupat": Bulanı qoyup, Raşit gazetler oxuma girişdi (M. Xangişiew) "Ostawiw ix, Raşit prinälsä çitat gazetı". Kelemetler, ozoqda, oğar inanmay, tüntmege girişdiler "Kelemetı, koneçno, ne poweriw yemu, pristupili k obısku".
Dannaya konstruksiya realizuyet tolko prosessnoye znaçeniye i ne dopuskayet sobıtiynogo. Ona ne obrazuyet slojnıx form ot deyepriçastiy na -a i -ıp. Spesifiçeskaya "dinamiçnost" zapreşayet ili zatrudnäyet yego obrazowaniye ot glagolow, oboznaçaüşix statiçeskoye, boleye ili meneye stabilnoye sostoyaniye. Naprimer, nelzä goworit yuxlama giriş – "pristupit ko snu", sönme giriş – "naçat tuşitsä" i t. d. Takim obrazom, w otliçiye ot modifikatora başla – ograniçenı i walentnostnıye xarakteristiki glagola giriş.
Wspomogatelnıy glagol toqta – "ostanowitsä", "ostanawliwatsä" obrazuyet çetıre biwerbalnıye konstruksii. Rassmotrim ix.
Model -p toqta – oboznaçayet rezultatiwnoye deystwiye s ottenkom upreka, osujdenya: Şonçaqı ariw suratnı yırtıp toqtadıñ (Z. Atayewa) "Takuyu krasiwuyu kartinu tı wzäl i porwal". Men bugün eki alğannı inim anama aytıp toqtadı (A.Ustarxanow). "O tom, çto ya poluçil segodnä dwoyku, moy mladşiy brat wzäl da skazal moyey materi".
Neredko dannaya model ispolzuyetsä w reçi i bez ottenka upreka. Pri etom ona wırajayet: a) znaçeniye isçerpıwaüşey polnotı dostijenya rezultata deystwiya: Ekibiz de tınıp toqtadıq (İ. Kerimow) "Mı oba zamolçali". Xayrullanı qarşısına gelip toqtadı (M. Xangişiew) "On stal pered Xayrulloy"; b) reşimost subyekta sowerşit deystwiye implisiruyet predelnost deystwiya, dostijeniye rezultata, seli: Abakar Şurağa yerli poyezd bulan getme toqtaşdı (M. Yahyayew) "Abakar reşil do Şurı poyexat w poyezde". Raşit oğar kömek etme toqtaşdı (M. Xangişiew) "Raşit reşil yemu pomoç".
Model -a toqta upotrebläyetsä tolko w otrisatelnoy forme i wstreçayetsä oçen redko: Ullubiy arbadan tüşmey toqtay (M. Yahyayew) "Ullubiy ne slezayet s arbı". Ol gelginçe, men maşiñe minmey toqtadım (İ. İbrahimow) "Ya ne stal saditsä na maşinu, poka on ne prişel".
Reşimost sowerşit deystwiye wırajayetsä takje modelü -ajaqğa toqta: O hali Sagidat degen qıznı alajaqğa toqtaşdı (YÜ.Gereyew) "Teper on reşil cenitsä na dewuşke po imeni Sagidat". Yuxlamağa yatğanda Ayxalay oylaşdı wa erten işge özünü bayram maçiyleri bulan barajaqğa toqtaşdı (YÜ.Gereyew) "Posle togo kak uje legla spat, Ayxalay wdrug zadumalas i reşila utrom poyti na rabotu w swoix prazdniçnıx çuwäkax". Rassmatriwayemaya analitiçeskaya forma w otliçiye ot formı infinitiv + toqta wırajayet boleye kategoriçeskuyu reşimost sowerşit deystwiye. Ottenok kategoriçnosti peredayetsä affiksom -ajaq.
Wspomogatelnım glagolom qara – "smotret, posmotret" w kumıkskom yazıke predstawlenı dwe formı glagola, peredaüşiye xarakter protekanya glagolnogo deystwiya: -p qara- i -ma qara-. Utwerjdeniye L.S.Arkitskoy o tom, çto forma -p qara wırajayet "prizıw k sowerşeniü deystwiya" (Arkitskaya, 10) nujdayetsä w utoçnenii. Dannaya forma w kumıkskom yazıke oboznaçayet deystwiye, sowerşayemoye subyektom bez uwerennosti w polojitelnom isxode, kak popıtka, proba: söylep qarama – "poprobowat pogoworit", aytıp qarama – "poprobowat skazat", göterip qarama – "poprobowat podnät". Ol özünü kolxozğa işge barma süyegenin Marjanatğa aytıp qaray (M. Xangişiew) "On probuyet skazat Marjanat o swoyem namerenii rabotat w kolxoze".
İssleduyemaya model w opredelennıx aspektualnıx situasyax mojet realizowat i znaçeniye ugrozı. Pri etom qara – wıstupayet obıçno w forme powelitelnogo naklonenya. Obıçno pri analitiçeskoy forme s dannım znaçeniyem upotrebläyetsä i çastisa bir: Şo zwenolanı sen buzup qara, seni bulan soñ söylerbiz (Atqay) "Tı tolko poprobuy razwalit te zwenya, s toboy budem goworit potom". Bir aytıp qara "Tı tolko poprobuy skaji".
Probnaya zawäzka deystwiya mojet implisirowat isprobowaniye ili popıtku (Dmitriyew 1940, 141): popıtka mojet bıt uje sdelana, i subyekt naxoditsä w ojidanii rezultata, ili ce predlagayetsä subyektu sdelat yee (eto zawisit ot formı glagola-modifikatora): Men onu bulan söylep qaradım (M. Xangişiew) "Ya poprobowal pogoworit s nim". Men sağa bir zatnı aytayım, Raşit, oylaşıp qara (M. Xangişiew) "Ya tebe koye-çto skaju, Raşit, a tı podumay".
Nazwannoye znaçeniye w kaytakskom dialekte kumıkskogo yazıka wırajayetsä ne pri pomoşi modifikatora qara-, a pri pomoşi baq-: aytıp baqma – "poprobowat skazat", söylep baqma – "poprobowat pogoworit". Takoye ce yawleniye mı nablüdayem i w nekotorıx drugix türkskix yazıkax, naprimer, w tatarskom, gde w literaturnom predstawlen modifikator karau, a w dialektax bagu (Ganiyew 1982, 105).
Model infinitiv + qara- wırajayet liş popıtku, probu, stremleniye sowerşit to ili inoye deystwiye: Olar bulan erişmek yaxşı tügülnü oylap, Kämil de, Salim de ariw söyleme qaradı (Z. Atayewa) "Podumaw, çto sporit s nimi bespolezno, Kämil i Salim popıtalis pogoworit spokoyno". Ol yañıdan yuxlama qaradı (U. Mantayewa) "On snowa popıtalsä usnut". W poslednem primere znaçeniye prosessa, naprawlennogo na dostijeniye predela, oslojnäyetsä dopolnitelnım modalnım ottenkom celanya, stremlenya, popıtki. Pri etom celaniye, stremleniye ne dostigayet swoyey seli.
Modifisiruüşiy glagol aylan- "wertetsä, wraşatsä", "krutitsä", "krujitsä", "prewraşatsä", "obxodit" obrazuyet dwe modeli:-p + aylan- i infinitiv + aylan-, kotorıye aktualiziruyut raznıye sposobı glagolnogo deystwiya. Biwerbalnaya konstruksiya -p aylan- wırajayet neopredelenno-motornıy sposob deystwiya: çabıp aylanma "begat", alğasap aylanma "speşit", yürüp aylanma "xodit". Qonaq bulan tanış da bolmağansan, yaş yimik masxaralar etip aylanasan (İ. Kerimow) "Yeşe i ne uspel poznakomitsä s gostem, a şutiş, slowno rebenok". Abzardağı tawuq-cijekni quwalap aylana (M. Yahyayew) "Wo dwore gonäyet kur i sıplät".
İnoy xarakter imeyet slojnowerbalnaya konstruksiya -ma aylan-. Ona wırajayet konatiwnoye znaçeniye: Şoğar göre sawutnu men yurtlularımdan cıyma aylanaman (M. Yahyayew) "Poetomu ya xoçu sobrat orujiye u selçan". W priwedennom primere wırajena naprawlennost deystwiya na dostijeniye rezultata, stremleniye, celaniye, popıtka w soçetanii s ukazaniyem na nedostignutost rezultata.
Konatiwnıy sposob glagolnogo deystwiya wırajayetsä i modelü -ma urun – "stalkiwatsä", "popıtatsä", "wozitsä", "bratsä". Rabyat Raşit de bulan birge yurtda konsert salma urundu "Rabyat s Raşidom poprobowali podgotowit konsert w selenii". Ol maşinni yaqma urundu, tek yağıp bolmadı (Atqay) "On poprobowal zawesti maşinu, no ne smog". Woznikayet wozmojnost sinonimii i wzaimozamenimosti glagolow-modifikatorow urun-, qara-, aylan-, obyedinäyemıx obşim znaçeniyem konatiwnosti. Funksionalnıye wozmojnosti wspomogatelnogo glagola urun- ograniçenı: on ne obrazuyet analitiçeskix konstruksiy ot deyepriçastiy. Krome togo, obşeye znaçeniye konatiwnosti, obyedinäüşeye nazwannıye tri glagola-modifikatora, isçezayet u modifikatora aylan-, kogda on obrazuyet formı wırajenya sposobow glagolnogo deystwiya ot deyepriçastiya na -p. İnoy funksionalnıy xarakter imeyet forma na -p qara-, w kotoroy narädu s konatiwnostü podçerknut semantiçeskiy moment semelfaktiwnosti.
Analiz aspektualnıx kontekstow, w kotorıx funksioniruyut analitiçeskiye formı s qara-, urun-, aylan-, dayet osnowaniye utwerjdat, çto priznak konatiwnosti soçetayetsä s yawno wırajennoy prosessnostü, to yest stremleniye, celaniye ne dostigayut swoyey seli, popıtka yawläyetsä bezuspeşnoy. Wozmojnost realizasii deystwiya menşe wsego predstawlena w biwerbalnoy konstruksii s qara-: Ol yañıdan yuxlama qaradı, hatta gözlerin de yumdu. Tek yuxusu gelmedi (Z. Atayewa) "On snowa popıtalsä usnut, daje glaza zakrıl. Odnako ne smog".
Mı popıtalis obosnowat naliçiye w sowremennom kumıkskom yazıke slojnowerbalnıx konstruksiy, sostoyaşix iz infinitiva i glagola-modifikatora i wırajaüşix xarakter protekanya deystwiya. Eti konstruksii ne predstawläüt soboy xaotiçeskuyu, neorganizowannuyu sistemu, w kotoroy net kakix-to opredelennıx, zakonomernıx swäzey i wzaimozawisimostey. Naprotiw, takiye swäzi i wzaimozawisimosti ne tolko imeütsä, no i mogut bıt zafiksirowanı wesma strogim obrazom, osobenno w otnoşenii k slojnowerbalnım konstruksiyam, obrazowannım ot deyepriçastiy na -a i -p. Sleduyet obratit wnimaniye na "izwestnuyu odnorädnost otmeçennıx znaçeniy" morfologiçeskix form s infinitivom, "kak bı prinadlejnost ix k yedinomu rädu znaçeniy" (İwanow 1969, 153): -ma tur- wırajayet gotownost sowerşit deystwiye; -ma başla – naçinatelnost; -ma giriş – "iñressiwnuyu naçinatelnost"; -ma toqta – "reşimost sowerşit deystwiye"; -ma qara-, -ma aylan-, -ma urun – konatiwnost; popıtku, probu sowerşit deystwiye.
Sozdayetsä wpeçatleniye, çto wse ukazannıye biwerbalnıye formı glagola w kumıkskom yazıke "wırajayut razliçnıye modifikasii nekoyego obşego znaçenya – stepeni polnotı uçastiya subyekta w deystwii" (İwanow 1969, 153).
S predelnımi glagolami çasto ispolzuyetsä model -p get-. Ona prednaznaçena w osnownom dlä gruppı glagolow stanowlenya, razwitya i peredayet znaçeniye iñressiwa, no s toy poprawkoy, çto eto znaçeniye swäzıwayetsä s inxoatiwnımi glagolami – glagolami stanowlenya: Ruhlanıp getdi (Atqay) "On wdrug wooduşewilsä". Onu beti ağarıp getdi (Atqay) "Yego liso wdrug poblednelo". Wspomogatelnıy glagol get- "uyti, uxodit" soçetayetsä tolko s "prosessiwami", t.ye. s glagolami, semantika kotorıx swäzana s samim subyektom prosessa (Nasilow 1989, 162). Sr.: uzb. Kun botiş paytda osmon kizarib ketdi "Wo wremä zakäta nebo pokrasnelo" (Nasilow 1989, 162). W tureskom yazıke rassmatriwayemaya forma wırajayet "monotonno razwertıwaüşeyesä deystwiye" (Kuznesow 1966, 228).
Osobıy sposob glagolnogo deystwiya, kotorıy mojno nazwat "evolütiwnım sposobom deystwiya glagolow stanowlenya ili kursornım" (Nasilow 1989, 164) wırajayetsä modelü -a/-p + bar. Primerı:Dada Aliyewiçge baqğan yaqda pikrum alışınıp bara (Atqay) "Moye mneniye o Dade Aliyewiçe menäyetsä". Tawuşlar astaraq uzaqlaşa bara "Golosa postepenno udaläütsä". Sr. s uzb. Towuşlar tobora mendan uzoklaşa bordi "Golosa postepenno udalälis ot menä" (Nasilow 1989, 164).
Dannaya morfologiçeskaya aksionalnaya forma podderjiwayetsä leksiçeskimi sredstwami toqtawsuz "besprerıwno", "neprerıwno", günden gün "s kajdım dnem", "izo dnä w den". Osobennostü mutatiwnıx glagolow (glagolow sredinnoy fazı deystwiya) yawläyetsä "aksionalnaya semantika, kotoraya goworit o dinamike priznaka, t.ye. yego izmenenii w naprawlenii predela so znakom narastanya ili oslabewanya" (Nasilow 1989, 163).
Model -ıp + qal "ostawatsä" imeyet aksionsartowoye kaçestwennoye znaçeniye, xarakterizuüşeye deystwiye kak neojidannoye, sluçaynoye, nezawisimoye ot woli subyekta: Basir bulanı ayrılağanın görüp qala (A.Salawatow) "Basir sluçayno uwidel, çto oni rasstaütsä". Har gün bir zat çığıp qala (Atqay) "Kajdıy den (neojidanno) çto-to sluçayetsä".
Nelzä ne soglasitsä s D. M. Nasilowım, kotorıy priznayet osnownım w semantiçeskoy suşnosti dannoy biwerbalnoy konstruksii znaçeniye urownä "nakoplenya priznaka" (Nasilow 1989, 170) w moment yego fiksasii. Ob etom goworät sleduüşiye primerı: Ogorotlar birden qurup qaldı (Z. Atayewa) "Ogorodı wdrug wıgoreli (wısoxli)". Ol birden semirip qaldı (İ. İbrahimow) "On wdrug silno poprawilsä". Sr. s uzb.: Ança semirib kolibdi "On silno potolstel" (Nasilow 1989, 171).
Biwerbalnaya konstruksiya -a + qal – wırajayet deystwiye, kotoroye çut bılo ne sowerşilos (a), a takje mnogokratnost, postoyannıy, regulärnıy xarakter deystwiya (b):
a) Araqğa ot tüşe qaldı "Skirda çut bılo ne sgorela". Öle qalğan "On çut bılo ne umer". Sr.: Ol ölme az qaldı "On çut bılo ne umer";
b) Yazıw uwaq ekenge tirele qalaman (Atqay) "Poskolku şrift melkiy, ya zapinayus". Mağa tarıq bolğanda izley qalaman "Kogda mne nado bıwayet işu (dolgo). İzley qalğanman geçe-gün seni (Anwar) "Dnem i noçü işu tebä".
Forma -a/-ıp qoy- obnarujiwayet znaçeniye dowedenya do sostoyanya, nastupaüşego w rezultate sowerşenya deystwiya, nazıwayemogo isxodnoy osnowoy: Tilimni taşnı tübüne salıp, yançıp qoyarman (M. Xangişiew) "Yazık swoy poloju pod cernow i razdawlü". Atası-anası onu güçden birewge berip qoyajaq (M. Yahyayew) "Roditeli yee nasilno wıdadut za kogo popalo".
Na naş wzgläd, dannaya forma takje mojet realizowat znaçeniye urownä "nakoplenya priznaka" w moment yego fiksasii. Ob etom goworät sleduüşiye primerı: aytıp qoydum "ya wzäl i skazal", berip qoydum "ya wzäl i otdal". Tak, yesli goworäşiy komu-to çto-to otdal, to w predlojenii Sahatımnı men oğar sawğat etip qoydum "Ya wzäl da podaril yemu swoi çası" otmeçen fakt izwestnoy peredaçi çasow w moment yego fiksasii. Dopolnitelnım semantiçeskim momentom zdes yawläyetsä otmeçennıy YÜ.D.Djanmawowım moment wnezapnosti, neojidannosti (Djanmawow, 216).
Razliçaütsä formı -a qoy- i -ıp qoy- stepenü "nakoplenya priznaka", dowedennostü ili nedowedennostü do sostoyanya, nazwannogo isxodnoy osnowoy. Sr.: Taş, qolumdan sıpğırılıp, tüşe qaldı "Kamen, soskolznuw s ruk, çut bılo ne upal" i Taş, qolumdan sıpğırılıp, tüşüp qaldı "Kamen, soskolznuw s ruk, upal".
Biwerbalnaya konstruksiya -ıp + gel- imeyet aksionsartowoye kaçestwennoye znaçeniye, xarakterizuüşeye deystwiye kak energiçnoye, rezko proyawläüşeyesä. Xarbuznu urluqları çığıp gele (Z. Atayewa) "Semena arbuza naçinayut dawat wsxodı". Şonçaqı ariw çaq buzulup gele "Takaya xoroşaya pogoda portitsä".
Forma -a gel- ukazıwayet na dlitelnost i iteratiwnost oboznaçayemogo glagolnoy osnowoy deystwiya: Artına tıñla, ayta gelemen (Z. Atayewa) "Sluşay kones, rasskazıwayu po porädku". Xatalarıñnı tüzley gelemen "Ya isprawläü twoi oşibki".
Po-raznomu kwalifisiruyut türkologi analitiçeskuyu formu -ıp ber-. P.A.Kuznesow nazıwayet yego "aspektom wnezapnosti", A. N. Kononow i W. G. Guzew analitiçeskoy formoy, wırajaüşey "bıstrotu, stremitelnost, legkost sowerşenya deystwiya, oboznaçennogo perwoy osnowoy glagola" (sm.: Kononow 1956, 209; Guzew 1990, 139). İssleduyemıy material podtwerjdayet wtoruyu toçku zrenya: Masalanı yarım sahatdan çeçip berdim (İ. İbrahimow) "Ya reşil zadaçu za polçasa". Men onu maşinin bir günden yaraşdırıp berdim (İ. İbrahimow) "Ya poçinil yego maşinu w teçeniye dnä".
Model -ıp + taşla – wırajayet polnotu proyawlenya rezultata, bıstrotu i intensiwnost yego dostijenya. Moment intensiwnosti eksplisiruyet sememu "wdrug". Takoy sposob glagolnogo deystwiya mojno nazwat intensiwno-rezultatiwnım" (Nasilow 1989, 167). Sr.: Ol mağa gelgen kağıznı yırtıp taşladı "On razorwal pismo, kotoroye prişlo mne" i uzb. U xatni yirtib taşladi "On razorwal pismo".
Analitiçeskaya forma -a/-ıp çıq- wırajayet polnotu sowerşenya deystwiya nad obyemnım affisirowannım obyektom (Xojiyew 1966; Nasilow 1989, 168). Sr. Kitapnı men eki keren oxup çıqdım "Ya dwajdı proçital etu knigu". Ol yazğan xabarğa göz qaratıp çıqdım (K. Abukow) "Ya prosmotrel rasskaz, napisannıy im"; uzb. "Foton"-dagi jurnallarnı sinçiklap ukib çikiñlar "Wnimatelno proçtite jurnalı na "Fotone".
Model -ıp + yiber "posılat, otprawlät" ispolzuyetsä dlä peredaçi iñressiwnogo sposoba deystwiya, s dopolnitelnımi znaçenyami intensiwnosti, stremitelnosti i wnezapnosti wozniknowenya prosessa: Abay bu xabarnı xalqnı arasında yayıp yibere (Ayaw Akakow) "Abay rasprostranila etu west w narode". Qadalıp işlep yiberdi (M. Xangişiew) "On naçal userdno rabotat". Dannaya forma swoyey iñressiwnoy semantikoy kak bı nadstraiwayetsä nad sredinnoy fazoy osnownogo prosessa-sostoyanya, oboznaçaya naçalnuyu granisu yego suşestwowanya.
Model -ıp + yürü- "xodit" wırajayet duratiwnıy sposob deystwiya: dlitelnost proyawlenya prosessa wo wremennıx ramkax: Xalqnı arasında ol ne tüşse de aytıp yürüy "On xodit sredi lüdey i goworit çto popalo". Tarıqnı da, tarıqsıznı da söylep yürüme (İ. İbrahimow) "Ne gowori to, çto nujno i ne nujno".
İntensiwnost deystwiya wırajayetsä formoy ıp + terbe- s dopolnitelnım semantiçeskim ottenkom dlitelnosti: Bir zatnı aytıp terbedi (Atqay) "On bez konsa goworil odno i to ce". Bu da küylewüçnü qolları bulan sebip terbedi (M. Xangişiew) "İ etot userdno rukami razbrasıwal udobrenya".
Energiçnost, intensiwnost deystwiya wırajayetsä i formoy -a/-ıp oltur-. Osnownım w semantiçeskoy suşnosti formı -a/-ıp oltur- yawläyetsä oboznaçeniye "neojidannogo deystwiya, kotoroye ne odobräyetsä goworäşim" (Djanmawow, 221): Men özünü sırtına tebip bitginçege, mağa şu balahnı salıp olturdu (YÜ.Gereyew) "Poka ya uspel tolknut yego w spinu, on mne natworil etu bedu". Qarawsuz qoyup, üylerin urlatıp olturdu "On ostawil bez prismotra, i u nego sworowali dom".
İntensiwnost deystwiya w yeyö dlitelnosti i nezawerşennosti wırajayetsä analitiçeskoy formoy -a bil-: Şu yerdegi hawanı ariwlügünden adam tınış alıp toya bilmey "Ottogo çto w etix mestax xoroşiy wozdux, çelowek ne mojet nadışatsä". Bir işleme başlasa, talğınça toqtay bilmey "Yesli on naçnet rabotat, to ne perestanet, poka ne ustanet" (Djanmawow, 222).
Forma -ıp al- wırajayet energiçnoye i intensiwnoye deystwiye: Nina erten ne etme gerekni oylaşıp aldı (Atqay) "Nina userdno dumala o tom, çto nujno delat utrom". …Ayzanat Paxuzdek bulan biyip de aldı (M. Xangişiew) "…Ayzanat potansewala s Paxuzdek".
Biwerbalnaya konstruksiya -ırğa bol – peredayet twerdoye reşeniye subyekta sowerşit kakoye-libo deystwiye: Axşamğa taba biz qotanğa barırğa bolduq (Z. Atayewa) "K weçeru mı reşili otprawitsä w kutan". W başkirskom yazıke dannaya forma otliçayetsä osoboy funksionalnoy aktivnostü i wırajayet to ce samoye znaçeniye, çto i w kumıkskom yazıke (Zaynullin 1988, 42).
Faktiçeskiy material kumıkskogo yazıka podtwerjdayet mısl o tom, çto "aspektualnıye smıslı otliçaütsä wısokim urownem otrajenya realnıx xarakteristik protekanya prosessow, poetomu i grammatiçeskiye sredstwa, s pomoşü kotorıx w wıskazıwanii wırajaütsä eti smıslı, otliçaütsä dostatoçno yasnoy motiwirowannostü (Nasilow 1989, 194), odnako "podawläüşeye bolşinstwo etix obrazowaniy predstawläyet soboy slowoizmenitelnıye grammatiçeskiye formı i konstituiruyet kategoriü aspektualnosti" (Guzew 1990, 139).
Rassmotrennıye wışe slojnowerbalnıye konstruksii predstawläüt w kumıkskom yazıke wajnuyu çast funksionalno-semantiçeskoy sferı sposobow wırajenya glagolnogo deystwiya. Sposobı glagolnogo deystwiya ne predstawläüt soboy oppozisiy rädow grammatiçeskix form s odnorodnım soderjaniyem, oni ne opiraütsä na spesialnuyu sistemu form. Ot odnogo i togo ce glagola w kumıkskom yazıke nelzä obrazowat wse formı sposobow glagolnogo deystwiya. İ eto yasno, poskolku soçetatelnıye wozmojnosti osnownogo glagola i glagola-modifikatora w sprägayemoy forme opredeläütsä wozmojnostämi semnogo soglasowanya ukazannıx komponentow i soçetatelnımi sposobnostämi glagolow, prinadlejaşix k razliçnım leksiko-semantiçeskim razrädam ili gruppirowkam (Nasilow 1984, 129).
Sposobı glagolnogo deystwiya ne predstawläüt soboy zamknutogo ili obosoblennogo funksionalno-semantiçeskogo polä aspektualnosti. Oni wsegda wıstupayut wo wzaimodeystwii s wremennımi formami glagola i s funksionalno-semantiçeskim polem koliçestwennogo aspekta (ob aspektualnıx znaçenyax wremennıx form glagola w türkskix yazıkax sm.: Grunina 1975). Deystwiya po xarakteru protekanya mogut razliçatsä pri ix obşey prinadlejnosti k odnomu i tomu ce temporalnomu diapazonu i sowpadat pri ix wklüçenii w raznıye temporalnıye diapazonı. Tak, w aspektualnom plane razliçaütsä reprezentasii deystwiy w wırajenyax aytma qaradı "on popıtalsä goworit" pri obşem otnoşenii k proşedşemu; naprotiw, oni ne razliçaütsä w aspektualnom otnoşenii w predlojenyax Ol getme tura "On wot-wot uydet" i Ol getme tura edi "On sobiralsä uxodit". Funksionalno sposobı glagolnogo deystwiya i grammatiçeskaya kategorya aspekta sblijaütsä potomu, çto obe eti kategorii obrazuyut analitiçeskiye slowoizmenitelnıye formı (funksionalno-imennıye formı): glagolnıye substantiwı (imena deystwiya), glagolnıye atributı (adyektiwnıye formı).
Suşestwennoye znaçeniye dlä aspektualnosti imeyet analiz kontekstualnogo ispolzowanya form wırajenya sposobow glagolnogo deystwiya (aspektualnıx situasiy), zawisimost realizasii xaraktera protekanya deystwiya ot leksiçeskogo znaçenya glagola. Eto problemı spesialnogo issledowanya.
Wopreki wıskazannomu w liñwistiçeskoy literature po kumıkskomu yazıku kritiçeskomu i skeptiçeskomu otnoşeniü k ideye aspektualnıx znaçeniy (Djanmawow, 222-224) predlojennoye istolkowaniye kumıkskoy kategorii aspektualnosti predstawläyetsä rasionalnoy i perspektiwnoy. Selesoobrazno ne otwergat naliçiye kategoriy koliçestwennogo aspekta i aksionsarta w kumıkskom yazıke, a stremitsä k boleye glubokomu wıyawleniü etogo razliçya.