İmä deystwiya (substantiwnıye formı)
Dolgoye wremä, naçinaya s "Grammatiki kumıkskogo yazıka" N. K. Dmitriyewa i konçaya şkolnımi grammatikami, formu -maq kumıkowedı rassmatriwali w kaçestwe infinitiva. Liş w posledniye godı issledowateli ponäli, çto T.Makarow bıl praw, nazıwaya dannuyu formu arabskim terminom "masdar" i rassmatriwaya w kaçestwe infinitivnoy formu na -ma, -me (-mağa, -mege) (Makarow, 44). Eto goworit o tom, çto newnimaniye k trudam predşestwennikow neizbejno wedet k utrate stol wajnoy dlä razwitya nauki preyemstwennosti. Poetomu, otdawaya dan wısokoy liñwistiçeskoy erudisii T. N. Makarowa, yego tonkomu yazıkowomu çutü i wıdaüşimsä liñwistiçeskim sposobnostäm, mı uwerenı: spesialist po kumıkskomu yazıku ne mojet oboyti T. N. Makarowa, ne riskuya otkrıt uje "otkrıtuyu Ameriku".
Wesma oşiboçnoy yawläyetsä toçka zrenya S. İ. Bekmurzayewoy, kotoraya otnosit formu na -ma, -me k "otglagolnım suşestwitelnım" (Bekmurzayewa, 15).
Wozmojno, issledowateli kumıkskogo yazıka, priçisläya -maq k infinitivu, oriyentirowalis na takiye türkskiye yazıki, w kotorıx deystwitelno imeyetsä infinitiv -mak i net nikakogo drugogo infinitiva, naprimer, w tureskom, azerbaycanskom, turkmenskom, çuwaşskom yazıkax.
Affiks rassmatriwayemogo imeni deystwiya w literaturnom yazıke imeyet dwa fonetiçeskix varianta: -maq i -mek. W bolşinstwe goworow kumıkskogo yazıka predstawlen variant -maq, a w kaytakskom dialekte etot variant imeyet formu -max. Upotrebleniye odnowariantnogo affiksa -max otmeçayut issledowateli azerbaycanskogo yazıka (Şiraliyew 1962, 283).
İmä deystwiya s pokazatelem -maq sposobno wıstupat samostoyatelno (wne form spesifiçeskix imennıx kategoriy). W takom swoyem ispolzowanii rassmatriwayemaya slowoforma wıstupayet w funksii podlejaşego i skazuyemogo:Har ne yerde yaxşı işlemek – bizin sıylı borçubuz "Gde bı ni bılo, xoroşo rabotat – eto naş swäşennıy dolg". Ahmatnı borçu şonu taşıp taş ustağa bermek (İ. Kerimow) "Dolg Axmeda – taskat eto i peredawat kamenşiku". Widimo funksionirowaniye dannoy formı wne spesifiçeskix imennıx kategoriy i tolknulo kumıkowedow rassmatriwat yee w kaçestwe infinitiva.
Substantiwnaya forma -maq sposobna wıstupat i s affiksami kategoriy, xarakternıx dlä imeni suşestwitelnogo:
a) w formax kategoriy prinadlejnosti: Şolay getip qalmağımnı ters görüp, yoldan taydım (Z. Atayewa) "Posçitaw nepriliçnım prosto tak uxodit, ya soşel s dorogi"; Soramağım da meni tüntmek murat bulan tügül edi (İ. İbrahimow) "To, çto ya sprosil, bılo ne potomu, çto xotel obıskat";
b) w razliçnıx padejnıx formax: Adillikdir añlamaq, az söylep, köp tıñlamaq (pogoworka) "Menşe goworit, bolşe sluşat i ponät i yest wospitannost". Awruyğanğa em tapmaqnı qayğısı dert bolur, aç bolğanğa aş tapmaqnı (pogoworka) "U bolnogo na ume – kak bı nayti lekarstwo, u golodnogo – pişu". "Bar busa", – dey başğası, toğuşmaqğa aylandırıp (U. Mantayewa) "A yesli yest?" – goworit drugoy, prewraşaya w şutku". Men sizden birewnü azarxanağa almaqnı tileymen (İ. Kerimow) "Ya proşu was wzät odnogo çeloweka w bolnisu"; Aradağı çaldan çalt atılmaqda Elmurza Maryamnı görüp qaldı (Atqay) "Bıstro pereprıgnuw çerez pleten, Elmurza tut ce uwidel Maryam". Üşümekden qollarıbız şötkeni tutup bolmay (K. Abukow) "Ot xoloda (naşi) ruki ne mogut derjat şetku". Sr.: tur. Olmaqun ma nisi budur "Smısl smerti (bukw. umiranya) takow" (Guzew 1990, 119); uzb. Uzim askar bolalarni kurmok uçun uzok-yakin coylarga borganman "Sama ya xodila w okrestnosti uwidet soldat" (Mamatow, 43).
Otmetim, çto -maq kak slowoizmenitelnıy pokazatel otnositsä k çislu maloupotrebitelnıx i znaçitelno ustupayet w koliçestwennom otnoşenii pokazatelü -ıw w peredaçe analogiçnogo soderjanya. W nekotorıx sluçayax forma -maq legko transformiruyetsä w formu na -ıw, w drugix sluçayax podobnaya transformasya newozmojna. Eto, widimo, zawisit ot leksiko-semantiçeskoy prirodı glagolnoy osnowı.
Forma s pokazatelem -maqlıq takje sposobna wıstupat wne form imennıx kategoriy: Araqnı tübüne taba bir yerinde qaralğan salamlağa sarğalğan salamdar qatışmaqlıq tamaşa işmi dağı! (İ. Kerimow) "Razwe udiwitelno to, çto knizu stoga w odnom meste poçernewşiye solomı smeşanı s celtımi". Ona mojet funksionirowat w formax kategorii prinadlejnosti i w padejnıx formax: Olar şo gişi qorqmaqlıqdan adaşğan busa yaray dep oyladı (Z. Atayewa) "Oni podumali, çto tot çelowek poteräl razum, rasterälsä, potomu çto bıl ispugan".
Rassmatriwayemaya forma predstayet kak proizwodnaya ot -maq i xarakterizuyetsä wozmojnostü parallelnogo funksionirowanya s posledney, priçem, tolko w ix ispolzowanii wne form imennıx kategoriy. W substantiwnom ispolzowanii sinonimiçeskiye transformasii newozmojnı.
Forma s pokazatelem -ıw funksioniruyet w formax kategorii prinadlejnosti w razliçnıx padejax: Telefonnu zırıllawu qartnı sözün beldü (Ş. Alberiyew) "Telefonnıy zwonok prerwal slowa starika". Günnü uzağında atışıw qızğın küyde yürülüp turdu (İ. Kerimow) "W teçeniye dnä prodoljalas intensiwnaya strelba". Arzamas, Sarapul şağarlarda yarlılanı baylağa qarşı sawut atışıwları bola (B. Atayew) "W gorodax Arzamas, Sarapul bıwayut woorujennıye napadenya bednıx na bogatıx". Sr. s uzb. Adaşuwi mumkin emas "Ne mojet bıt, çtobı zabludilas (oşiblas)" (Mamatow, 44).
Forma s pokazatelem -ış wstreçayetsä redko: Bilmeymen, olağa qarşı uruşda bizge kömek bolarmı, bolmasmı (B. Atayew) "Ne znayu, w borbe protiw nix budet nam pomoş ili net". Yürüşün yol bilsin, turuşun qol bilsin (pogoworka). Yürekge göre bola yürüş (pogoworka) "Kakoye serdse, takaya ce poxodka (bukw. xojdeniye)".
W nekotorıx türkskix yazıkax dannaya forma, kak i w kumıkskom yazıke, wstreçayetsä redko, naprimer, w tureskom (Guzew 1990, 120), w drugix türkskix yazıkax yawläyetsä samoy proizwoditelnoy iz wsex imennıx form, naprimer, w uzbekskom yazıke (Mamatow, 43). Naiboleye rasprostranennımi w sisteme imennıx form glagola w kumıkskom yazıke yawläütsä formı, proizwodnıye ot -ğan. Dannıye formı, w otliçiye ot rassmotrennıx wışe substantiwnıx form, reprezentiruyut "opredmeçennıye" prosessı, pri etom w nix soxranäyetsä wremennoye znaçeniye, prisuşeye formam na -ağan, -ğan i -caq: predşestwowaniye (1), odnowremennost (2) i sledowaniye (3) po otnoşeniü k wremennomu planu skazuyemogo:
1) forma na -ağanlıq: Batırnı yüregi awruyğanlıqğa ayıp etme tüşmey (B. Atayew) "Za to, çto u Batıra bolit serdse, ne nado yego obwinät". Erkekler onu oylaşmayğanlıqnı men erteden bilemen (Ş. Alberiyew) "To, çto mujçinı ob etom ne dumayut, mne dawno izwestno". Haybat olanı bir üyünde turağanlıq sayalı oğar Aqmurza bulan köp olturma tüşe (Ş. Alberiyew) "Tak kak Xaybat ciwet w odnoy iz ix komnat, yey prixoditsä çasto posidet s Akmurzoy".
forma na -ğanlıq: Ağa-inileni de aralıqları buzulğanlıq görüne (B. Atayew) "Widno, çto isportilis otnoşenya i mejdu bratyami". Soltanmut rus paçağa xır turğanlıqnı da uşatmay (B. Atayew) "Yemu ne nrawitsä i to, çto Sultanmut protiw russkogo sarä"; İnisi Eldar biy ağası şahğa tartağanlıqğa razileşmey, açuwlana (B. Atayew) "Mladşiy brat, ne soglaşayas, obijayetsä za to, çto starşiy brat tänet yego na storonu şaxa".
forma na -ajaqlıq wstreçayetsä redko: Amma gelejekde Soltan özünü yüregine neçik teren yara salajaqlıqnı o bilmey edi (Ş. Alberiyew) "Odnako on ne znal, çto Soltan w buduşem tak gluboko ranit yego serdse". Şeklik, inanmaslıq güçlene (B. Atayew) "Usiliwayetsä somnitelnost, nedoweriye". W poslednem primere forma na -maslıq nazıwayet opredmeçennoye deystwiye s otrisatelnım znaçeniyem. Dannaya forma takje predstawlena w tureskom (Guzew 1986, 310) i w uzbekskom (Mamatow, 44) yazıkax.
Razliçiye xoroşo illüstriruyetsä srawneniyem sleduüşix wıskazıwaniy: Olar birçe turağanlıq – ullu nasip "To, çto oni wmeste ciwut, – bolşoye sçastye". Olar birçe turğanlıq – ullu nasip "To, çto oni wmeste cili, – bolşoye sçastye". Olar birçe turajaqlıq – ullu nasip "To, çto oni budut cit wmeste, – bolşoye sçastye". Sr.: Olar birçe turmaqlıq – ullu nasip "To, çto oni ciwut wmeste, – bolşoye sçastye". W poslednem primere wırajayetsä deystwiye, indifferentnoye po otnoşeniü k grammatiçeskoy toçke otsçeta.
Takim obrazom, imena deystwiya -maq, -ıw, -maqlıq, -ış prosto nazıwayut "opredmeçennıye" deystwiya, togda kak formı "priçastiye + -lıq" signaliziruyut o fakte sowerşenya deystwiya (w proşlom, nastoyaşem ili buduşem). U goworäşego na kumıkskom yazıke imeyetsä wıbor: yesli yemu neobxodimo aktualizirowat nelokalizowannıye wo wremeni deystwiya, on wıbirayet formı -maq, -maqlıq i -ıw (reje -ış), yesli ce yest neobxodimost w aktualizasii lokalizowannogo wo wremeni deystwiya, goworäşiy wıbirayet formı -ağanlıq, -ğanlıq ili -ajaqlıq.