Sistema wremen kumıkskogo indikatiwa
İtak, sistemu wremen kumıkskogo indikatiwa mojno predstawit w sleduüşey tablise:
formı perwiçnoy oriyentasii | formı wtoriçnoy oriyentasii | ||
---|---|---|---|
-ajaq | -a/-ıp turajaq | -a/-ıp turajaq edi | -ajaq edi |
-ar | -a/-ıp turar | -a/ıp turar edi | -ar edi |
-ma tura | — | — | -ma tura edi |
-a | -a/-ıp tura | -a/-ıp tura edi | -a edi |
-maqda | — | — | -maqda edi |
-ğan | -a/-ıp turğan | -a/-ıp turğan edi | -ğan edi |
— | — | -a/-ıp turağan edi | -ağan edi |
-dı | -a/-ıp turdu | — | — |
İz sopostawlenya sistemoobrazuüşix semantiçeskix rädow wremennıx form izyawitelnogo naklonenya mogut bıt sdelanı sleduüşiye zaklüçenya:
Kategorya wremeni kumıkskogo indikatiwa, predstawläya soboy sistemu dwoynoy oriyentasii, raspadayetsä na dwe semantiçeski i funksionalno tesno swäzannıye mejdu soboy podsistemı form perwiçnoy (fon momenta reçi) i wtoriçnoy oriyentasii (fon proşlogo), kotorıye wesma sxodnı kak po sostawu yedinis, tak i po formalnoy organizasii. Formalnım pokazatelem form wtoriçnoy oriyentasii yawläyetsä "nedostatoçnıy" glagol edi, formı ce perwiçnoy oriyentasii imeüt nulewoy pokazatel fona. Proşedşeye kategoriçeskoye fona proşlogo i proşedşeye dlitelnoye fona nastoyaşego momenta ne morfologizirowanı.
Yesli rassmatriwat sootnoşeniye kategorialnıx znaçeniy wremennıx form po wertikali, to wo wremennom kontinuume kumıkskogo indikatiwa çetko wıdeläütsä formı wremeni, wırajaüşiye dlitelnıye (ili kratnıye) deystwiya (dwa wnutrennix räda form) i wremena, aktualiziruüşiye, glawnım obrazom, toçeçnıye (odnokratnıye) deystwiya (dwa kraynix räda form). Zdes isklüçeniye sostawläüt wremennıye formı, imeüşiye reliktowıy xarakter (-maqda, -ağan edi i obrazowannıye ot nix slojnowerbalnıye formı) i forma nastoyaşego-buduşego wremeni, kotorıye peredayut kontinuatiwnıye i iteratiwnıye deystwiya ili sostoyanya.
W priwedennoy wışe tablise mojno prosledit çetkuyu gradasiü deystwiy. Pri etom sleduyet otmetit perexodnıye formı. Proşedşeye perfektiwnoye, predstawläya rezultat proşedşego deystwiya w nastoyaşem, yawläyetsä perexodnoy ot proşedşego k nastoyaşemu. Wremennaya forma -ma tura, wırajaya deystwiye, kotoroye doljno realizowatsä w blijayşem buduşem, wıstupayet w kaçestwe perexodnoy formı ot nastoyaşego k buduşemu.
Yesli rassmatriwat sootnoşeniye wremennıx form w dannoy sxeme po gorizontali, to zdes takje otçetliwo widnı sistemoobrazuüşiye semantiçeskiye rädı wremennıx form. Tak, forma wremeni na -ajaq i naxodäşiyesä s ney na odnoy linii grammatiçeskiye formı obrazuyut wzaimoswäzannıy semantiçeskiy räd po priznaku kategoriçnosti. Buduşeye nekategoriçeskoye i obrazowannıye ot nego analitiçeskiye formı soderjat w sebe semantiku nekategoriçnosti deystwiya. Formı -ma tura i -ma tura edi sblijayet semantika blijayşego buduşego deystwiya. Znaçeniye dlitelnosti yawläyetsä obşim kategorialnım znaçeniyem nastoyaşego-buduşego i sleduüşix za nim w odnom semantiçeskom rädu wremennıx form. Formı -maqda i -maqda edi obyedinäyet semantika prosessualnosti deystwiya. Proşedşeye perfektiwnoye i obrazowannıye ot nego slojnowerbalnıye formı sostawläüt wzaimoswäzannıy räd po priznaku rezultatiwnosti deystwiya. Sema dlitelnosti yawläyetsä obşim semantiçeskim priznakom biwerbalnoy konstruksii -ağan edi i slojnowerbalnoy konstruksii -a/-ıp turağan edi. Sintetiçeskaya forma proşedşego kategoriçeskogo i analitiçeskaya forma proşedşego dlitelnogo naxodätsä w odnom rädu kak formı so znaçeniyem kategoriçeskogo deystwiya.
Kajdoy sintetiçeskoy forme wremeni sootwetstwuyet analitiçeskaya forma. Analitiçeskiye formı, obrazowannıye s pomoşü wspomogatelnogo glagola tur-, wırajayut, glawnım obrazom, deystwiya, proisxodäşiye w teçeniye dlitelnogo wremeni. İx parawilneye bılo bı nazwat wremennımi formami kontinuatiwno-iteratiwnogo (mnogokratno-dlitelnogo) aspekta. Slojnowerbalnıye konstruksii s "nedostatoçnım" glagolom edi wırajayut te ce znaçenya, çto i sintetiçeskiye formı, tolko perenesennıye w ploskost proşedşego. Edi wıstupayet zdes w kaçestwe morfologiçeskogo pokazatelä wtoriçnoy oriyentasii (fona proşlogo). Slojnowerbalnıye grammatiçeskiye formı, obrazowannıye s pomoşü tur- i edi, wırajayut, w osnownom, te ce samıye znaçenya, çto i analitiçeskiye formı, obrazowannıye s pomoşü tur-, no perenesennıye w ploskost proşedşego.