Kategorya stepeni kaçestwa
Formı, konstituiruüşiye dannuyu kategoriü, obyedinäütsä odnorodnostü znaçeniy, otrajaüşix sootnoşeniye naliçestwuüşego kaçestwa, priznaka s normatiwnım yego znaçeniyem i, kak izwestno, obrazuütsä sintetiçeskim i analitiçeskim sposobami.
N. K. Dmitriyew sçital formı oslablenya i usilenya kaçestwa "abstraktnımi formami srawnenya", a formı stepeney srawnenya, gde srawneniye osnowano na sopostawlenii kaçestw raznıx predmetow,- "konkretnımi formami srawnenya". İ abstraktnıye, i konkretnıye formı srawnenya, po mneniü N. K. Dmitriyewa, isxodät ot odnoy normatiwnoy stepeni kaçestwa, kotoruyu w grammatikax nazıwayut polojitelnoy stepenü (Dmitriyew 1948, 83). Eta konsepsiya şiroko ispolzuyetsä pri opisanii prilagatelnıx w grammatikax sowremennıx türkskix yazıkow (SİGTÄ, 155).
Tradisionnaya grammatika wıdeläyet w sowremennom kumıkskom yazıke tri stepeni srawnenya: polojitelnuyu, srawnitelnuyu i prewosxodnuyu (Dmitriyew 1940, 70-72; Xangişiew 1995, 56-57). Ne yawläyetsä li wopros o trex stepenäx srawnenya w türkskix yazıkax priwnesennım indoyewropeyskim predstawleniyem? Po etomu powodu A.M.Şerbak pişet: "Eti stepeni türkologi neredko nazıwayut srawnitelnımi, imeya w widu ix blizost k opredelennım formam indoyewropeyskix yazıkow, i wıdeläüt w koliçestwe ot dwux do semi" (Şerbak 1977, 113). Polnostü razdeläya toçku zrenya A.M.Şerbaka, mı sçitayem, çto goworit o naliçii stepeney srawnenya w kumıkskom yazıke nelzä, "tak kak sootwetstwuüşiye formı wırajayut ne otnoşenya mejdu kaçestwami raznıx predmetow ili yawleniy, a kaçestwo samo po sebe, s toçki zrenya goworäşego, ustanawliwaüşego yego tojdestwennost "norme" ("krasnıy"), nedostatoçnost ("krasnowatıy") ili prewışeniye "normı" ("oçen krasnıy", "sowerşenno krasnıy") (Tam ce, 113). İ daleye: "Tolko soçetanya tipa iñ qızıl "samıy krasnıy", imenuyemıye prewosxodnoy stepenü, nemıslimı bez sopostawlenya kaçestw raznıx predmetow, odnako sopostawleniye zdes ne yawläyetsä neposredstwennoy osnowoy dlä osenki absolütnogo kaçestwennogo prewosxodstwa. Ono liş predpolagayetsä (Tam ce, 114).
W etoy originalnoy konsepsii A.M.Şerbaka nas ne ustraiwayet predlagayemaya awtorom "norma" otsçeta stepeni kaçestwa ("krasnıy"), kotoraya, na naş wzgläd, yawläyetsä takje priwnesennım indoyewropeyskim predstawleniyem. W deystwitelnosti, yesli mı priznayem w kumıkskom yazıke kategoriü stepeni kaçestwa (suşestwenno otliçnuyu ot kategorii stepeni srawnenya w slawänskix yazıkax), to doljnı priznat i fakt nesootwetstwiya samoy normatiwnoy stepeni kaçestwa primenitelno k materialu sowremennogo kumıkskogo yazıka. W etom otnoşenii predstawläyetsä interesnoy i perspektiwnoy toçka zrenya E.A.Poseluyewskogo (1974), utoçnäüşego i razwiwaüşego polojenya N. K. Dmitriyewa w otnoşenii polojitelnoy stepeni kak normı, uslownoy merı kaçestwa (Dmitriyew 1948, 83). Po yego nablüdenyam, toçkoy otsçeta wo wsex sluçayax sleduyet sçitat nulewuyu stepen kaçestwa.
Dannaya kategorya "slujit sredstwom peredaçi stepeni priznaka ili obstoyatelstwa i, sledowatelno, otnositsä k çislu kategoriy, w znaçenyax kotorıx naşli otrajeniye swoystwa elementow obyektivnoy deystwitelnosti" (Guzew 1987, 104), i w yee grammatiçeskom znaçenii zakreplena ideya o razliçii obyektow po stepeni kaçestwa, a takje po wremennoy sootnesennosti s kakoy-libo toçkoy otsçeta.
Kategoriü stepeni kaçestwa konstituiruyut prilagatelnıye i nareçya. Formı, wırajaüşiye nedostatoçnost, nepolnotu, oslablennuyu stepen priznaka, obrazuütsä pri pomoşi affiksow:
-raq: alaşa "nizkiy" – alaşaraq "nizkowatıy", giççi "malenkiy" – giççirek "malüsenkiy", asta "medlenno" – astaraq "potixonku";
-şılt: aq "belıy" – aqşılt "belowatıy", gök "siniy" – gökşılt "sinewatıy";
-suw: nazik "tonkiy" – naziksuw "tonkowatıy", bazıq "tolstıy" – bazıqsuw "tolstowatıy", uzun "dlinnıy" – uzunsuw "dlinnowatıy";
-ğılt: yaşıl "zelenıy" – yaşğılt "zelenowatıy", sari "celtıy" – sarğılt "celtowatıy", qızıl "krasnıy" – qızğılt "krasnowatıy";
-şumal: aq "belıy" – aqşumal "belowatıy", gök "siniy" – gökşumal "sinewatıy";
-ldın: qara "çernıy" – qaraldın "çernowatıy, temnowatıy";
-new: giççi "malenkiy" – giççinew "malüsenkiy";
-mtı: yılı "teplıy" – yılımtı "teplowatıy";
-oq: erten "utrom" – ertenoq "rannim utrom", tezden "dawno" – tezdenoq "dawnım-dawno", tez "rano" – tezoq "rano-rano".
W kaytakskom dialekte wstreçayetsä forma na -gina: giçgina "malüsenkiy", azgina "nemnogo". Sr. s uzb. yaxşigina "xoroşenkiy", kiçikkina "malüsenkiy"; nog. azgana "malowatıy", kişkene "malüsenkiy". Formant -gina prisoyedinäyetsä ne tolko k prilagatelnım, no i k çislitelnım: birgina bir "yedinstwennıy", ekigina eki "wsego liş dwe" i t. d. Pri etom aksentiruyetsä wnimaniye na nedostatoçnosti denotatow w koliçestwennom otnoşenii.
Lübopıtno, çto w karaimskom yazıke narädu s affiksom -çık umenşitelnuyu formu obrazuyet affiks -xına,-ğına, -xuna, -ğuna, -küna, -güna: kartxına "stariçok", dostxuna "drujok".
Yeşe odnoy spesifiçeskoy osobennostü kaytakskogo dialekta yawläyetsä naliçiye formı -tun: uzun "dlinnıy" – uzuntun "dlinnowatıy"; "dolşe".
W terskom dialekte predstawlen pokazatel -dırın: yaşıldırın "zelenowatıy", ağıldırın "belowatıy", qaraldırın "çernowatıy". Sr. s şor. koguldurum "sinewatıy", agıldırım "belowatıy" i t. d.
Formı, wırajaüşiye menşuyu stepen kaçestwa, sootwetstwuyut po znaçeniü russkim suffiksam -owat, -yewat. Wse pereçislennıye affiksı maloproduktiwnı.
Wo wsex türkskix yazıkax w obrazowanii stepeni kaçestwa osobaya rol otwoditsä affiksu -raq, kotorıy obıçno sçitayetsä pokazatelem srawnitelnoy stepeni. Sr.: tur. Bir soz ajidam kim sakkardan datlurak "Ya skaju skaz, kotorıy slaşe saxara" (Guzew 1987, 104); uzb. "…yuzlarni may yana kuçlirok olowlantirdi…" (Kononow 1960, 163); başk. Agidel Dimden ozonorak "Agidel dlinneye Demı" (Gr.sowr.başk.yaz., 195); k.-balk. Alğından ese kengirek colla işlep tebredik "Mı naçali stroit boleye şirokiye, çem ranşe, dorogi" (Gr.k.-balk.yaz, 145); kum. Tawlanı alaşaraq tumanı… (iz pesni) "Nizkoye oblako gor". Erterek qaytıp gelgensen (N. Batırmurzayew) "Tı slişkom rano wernulsä".
Sfera funksionirowanya affiksa -raq w razliçnıx türkskix yazıkax predstawlena po-raznomu. W kumıkskom yazıke yego funksionirowaniye ograniçiwayetsä tolko sferoy prilagatelnıx i otdelnıx nareçiy, a w başkirskom yazıke sfera upotreblenya dannogo affiksa dostatoçno şiroka i oxwatıwayet nareçya, prilagatelnıye, suşestwitelnıye w prostranstwennıx padejax, mestoimenya, glagolı, poslelogi, çastisı, modalnıye slowa (Psänçin, 15-16).
Funksionalnım naznaçeniyem wsex nazwannıx form kategorii stepeni kaçestwa yawläyetsä reprezentasya minimalnoy stepeni priznaka, kaçestwa po srawneniü s predpolagayemoy normoy.
Dowolno produktiwnoy yawläyetsä w karaçayewo-balkarskom yazıke umenşitelnaya forma mestoimeniy, çislitelnıx i nareçiy na -çıq: buçuq "etot malenkiy", azçıq "nemnojko" (Xabiçew 1989, 187). W kumıkskom yazıke dannaya forma ne predstawlena.
W çislo form kategorii stepeni kaçestwa neobxodimo wklüçat i formı intensiwa, obrazuüşiyesä putöm polnoy ili nepolnoy reduplikasii: uzun-uzun "dlinnıy-dlinnıy", tüppe-tüz "sowerşenno prawilnıy" i t. d. Eti formı detalno opisanı w grammatikax türkskix yazıkow, a takje w normatiwnıx grammatikax po kumıkskomu yazıku (sm.: Dmitriyew 1940, 70-72; Xangişiew 1995, 57-58).
W çislo form intensiwa wklüçayut takje soçetanya prilagatelnıx so slowami lap, iñ, çink, çink de, ötesiz, ajayıp, bek, köp, zor i t. d., peredaüşiye znaçenya "samıy", "oçen", "çrezmerno", "sowerşenno": iñ biyik "samıy wısokiy", lap yaxşı "samıy xoroşiy", çink de ariw "samıy krasiwıy". Podobnıx soçetaniy besçislennoye mnojestwo, i oni ne imeüt prämogo otnoşenya k morfologii, tak kak yawläütsä otnositelno swobodnımi: k odnomu i tomu ce prilagatelnomu mogut prisoyedinätsä raznıye slowa, wırajaüşiye bolşuyu ili menşuyu (kraynüyü) meru nasışennosti priznaka. Wmeste s tem, nekotorıye iz takix slow wıstupayut tolko s opredelönnoy gruppoy prilagatelnıx ili daje s kakim-libo odnim prilagatelnım.
Takim obrazom, w kategorii stepeni kaçestwa w kumıkskom yazıke obyedinenı rodstwennıye po swoim znaçenyam formı, predstawläüşiye pri etom dwa razliçnıx sposoba texniçeskogo preobrazowanya slow – affiksasiü i reduplikasiü (polnuyu ili çastiçnuyu).
Rassmotrim sootnoşeniye kategorii stepeni kaçestwa s funksionalno-semantiçeskim polem srawnenya.
Standart srawnenya w kumıkskom yazıke oformläyetsä neskolkimi sposobami. Osnownım yawläyetsä morfologo-sintaksiçeskiy sposob, pri kotorom denotat, oboznaçaüşiy boleye silnıy priznak imeyet formu osnownogo padeja, a nazwaniye srawniwayemogo predmeta upotrebläyetsä w isxodnom padeje. Podobnım obrazom oformläyetsä standart srawnenya i w drugix türkskix yazıkax. Sr.: kum. Ol menden ullu, senden giççi "On starşe menä, mladşe tebä"; başk. Bala baldan tatli (pogow.) "Ditä slaşe möda"; k.-balk. Kitap tetraddan qalındı "Kniga tolşe tetradi"; uzb. Oltin temirdan ogir "Zoloto täjeleye celeza "; nog. Bu üy o üyden biyik "Etot dom wışe togo doma".
Drugim wajnım sposobom wırajenya srawnenya w kumıkskom yazıke yawläyetsä takje morfologo-sintaksiçeskiy sposob, pri kotorom nazwaniye srawniwayemogo predmeta stawitsä w winitelnom padeje, a prilagatelnoye prinimayet affiks prinadlejnosti tretyego lisa -sı i zanimayet postpozisiü po otnoşeniü k obyektu srawnenya: Dünyanı yartısın yelegen güçlüleni güçlüsü özüne iriya bolup toqtasın dep buyruq etgen (İ. Kerimow) "On prikazal, çtobı podçinilis yemu zawoyewawşiye polowinu mira silneyşiye iz silnıx" Sayit yaşlanı arasında aburlusu (M. Yahyayew) "Sayit boleye uwajayemıy iz detey".
Suşestwuyut i drugiye sposobı wırajenya standarta srawnenya. Oni ne predstawläüt slowoizmenitelnoy operesii. Wajnım predstawläyetsä sleduyuşaya mısl. W räde sowremennıx türkskix yazıkow nameçayetsä tendensiya k preimuşestwennomu ispolzowaniü pri srawnenii form na -raq… (Şerbak 1977, 115). Morfologiçeskiye pokazateli stepeni kaçestwa w kumıkskom yazıke ne ispolzuütsä pri oformlenii standarta srawnenya. Oformleniye standarta srawnenya bez modifikatorow, obrazuüşix formı minimalnoy stepeni kaçestwa, goworit o tom, çto morfologiçeskiye obrazowanya s affiksami -raq, -şılt, -suw… ne yawläütsä formami srawnitelnoy stepeni i nikogda ne yawlälis imi.
O tom, çto formı kategorii kaçestwa ne imeüt otnoşenya k kategorii stepeni srawnenya, goworit i ix funksionirowaniye w yazıke i w reçi. Pri oformlenii srawnenya predikat so znaçeniyem priznaka zanimayet postpozisiü (Men senden ulluman "Ya starşe tebä"), formı ce stepeni kaçestwa zanimayut prepozisiü po otnoşeniü k opredeläyemomu predmetu (qarayawuz qız "smuglaya dewuşka"). Takim obrazom, prilagatelnıye i nareçya, reprezentiruüşiye kategoriü kaçestwa i oformläüşiye formulu srawnenya, imeüt swoyo sobstwennoye fiksirowannoye mesto w sostawe slowosoçetanya i predlojenya.
Krome togo, çasti reçi, oformläüşiye dannıye kategorii w sostawe predlojenya, razliçaütsä po swoyey funksionalnoy prednaznaçennosti: oformläya kategoriü stepeni kaçestwa, prilagatelnıye i nareçya wıstupayut w sintaksiçeskoy funksii opredelenya ili obstoyatelstwa, w sostawe formul srawnenya oni funksioniruyut w kaçestwe wırazitelä ili nositelä predikatiwnogo priznaka.