Stradatelnıy zalog
Slowoformı stradatelnogo zaloga w kumıkskom yazıke obrazuütsä posredstwom affiksow -ıl i -ın. Eksponentı form stradatelnogo i wozwratnogo zalogow imeüt çastiçno sowpadaüşiye mexanizmı obrazowanya: osnowı, okançiwaüşiyesä na glasnuyu i soglasnuyu, i tot i drugoy zalog obrazuyut sootwetstwenno s pomoşü affiksa -ın. Affiks -ın upotrebläyetsä w stradatelnom znaçenii tolko posle osnow s koneçnım -l, a takje redko posle dwuslojnıx osnow, perwıy slog kotorıx zamıkayet -l, – eto slowa tipa aldan – "bıt obmanutım".
Sobstwenno-stradatelnoye znaçeniye türkskogo stradatelnogo zaloga – eto nekiy obraz, w kotorom otrajeno i zakrepleno takoye otnoşeniye mejdu deystwiyem i predmetom, pri kotorom predmet wıstupayet kak obyekt prämogo wozdeystwiya (Guzew 1986, 8).
Nazwannoye znaçeniye etoy formı realizuyetsä w primerax tipa: Çaqnı suwuqluğuna da qaramaylı, şaharğa köp xalq cıyılğan (İ. Kerimow) "Nesmoträ na xolodnuyu pogodu, w gorode sobralos mnogo narodu". Bugün şo şkolanı kürçüsüne birinçi taş salına (Z. Atayewa) "Segodnä w fundament toy şkolı stawitsä perwıy kamen". Onu haqında bugünlerde de Terik boy qumuqlanı wa özge xalqlanı arasında xabarlar aytıla, yırlar yırlana (İbrahimow-Qızlarlı) "W eti dni pro nego rasskazıwayut i poyut pesni sredi kumıkow, ciwuşix na beregu Tereka i sredi drugix narodow". tur. Xudadan canuna rahmat saculdu "Bogom na yego duşu bıli nisposlanı milosti" (Guzew 1990, 42); azerb. Mektub jazıldı "Pismo napisano" (Muasir…, 250); k.-balk. Çabaq qarmaq bla tutuladı "Rıba lowitsä udoçkoy" (Gr. k.-balk.yaz., 200); başk. Poçta samolöt menen kilterele "Poçta dostawläyetsä samolötom" (Gr. sowr. başk. yaz., 245); nog. Bir az bolgan yıyıntıkları tawesildi "Nemnogo bıwşiye zapası ix bıli zakonçenı"; xak. Agastar çilge çayxalçalar "Derewya raskaçiwaütsä wetrom" (Gr. xak. yaz., 179) i dr.
W priwedennıx primerax zalogowaya forma slujit signalom togo, çto predmet, imeüşiy otnoşeniye k deystwiü, yawläyetsä ne agensom, a pasiyensom.
Sredstwom ukazanya na istoçnik deystwiya, yesli takaya neobxodimost imeyetsä, pri peredaçe situasii, istolkowıwayemoy kak stradatelnaya, wıstupayet isxodnıy padej, a takje osnownoy ili roditelnıy padeji w roli ergatiwa (sm.: Guzew 1990, 42; Gr.sowr.başk.yaz., 245). Sr.: Ol yazğan kağızğa ispolkomdan cawap yiberile (Z. Atayewa) "Na yego pismo ispolkom posılayet otwet"; tur. Xudadan muhr uruldu himmatina "Bogom bıli otmeçenı yego wısokiye pomıslı" (Guzew 1990, 42). Pri etom soxranäyetsä wozmojnost transformasii w konstruksiü s grammatiçeskim subyektom: Ol yazğan kağızğa ispolkom cawap yibergen "İspolkom dal otwet na pismo, napisannoye im". Sr. takje kumıkskiy i başkirskiy sxodstwa tipa Poçta samolet bulan geltirile / başk. Poçta samolet menen kilterele "Poçta dostawläyetsä samoletom", kotorıye takje obladayut potensialnoy wozmojnostü k transformasii, gde aktualiziruyetsä rol subyekta kak podlejaşego: Poçtanı samolet geltire / başk. Poçtanı samolet kiltere "Poçtu dostawläyet samolet", gde w otliçiye ot predıduşego sluçaya aktualizirowan obyekt kak prämoye dopolneniye. Rassmatriwayemıye konstruksii so stradatelnım zalogom w kumıkskom i başkirskom yazıkax, wozmojno, rezultat inoyazıçnogo wliyanya (Gr. sowr.başk.yaz., 246).
Forma stradatelnogo zaloga w kumıkskom yazıke peredayet i drugoy tip izmenenya isxodnoy osnowı, kotorıy predostawlen w konstruksiyax tipa Qapu açıldı (U. Mantayewa) "Worota otkrılis". W etom wırajenii glagol nazıwayet deystwiye ili sostoyaniye obyekta, woznikaüşeye tolko pod wozdeystwiyem izwne, no w silu xaraktera yego wospriyatya goworäşim priobretaüşeye status kak bı awtonomnogo deystwiya, kotoroye ne swäzano neposredstwenno s kauzatorom. Zdes imeyet mesto liş izmeneniye nabora semantiçeskix aktantow w storonu yego umenşenya. Takoye znaçeniye zalogowoy formı nazıwayut dekauzatiwnım znaçeniyem ("prowosiruyemoye" deystwiye) (Dolinina 1982, 77; 1991, 330-331). W literature o türkskix zalogowıx formax w dannom sluçaye goworät o medialnom znaçenii, ponimaya pod nim ograniçeniye proyawlenya prosessa sferoy subyekta. Poskolku agens ne prisutstwuyet w semantiçeskoy strukture dannoy konstruksii, to, kazalos bı, ona sxodna s semantiçeskoy strukturoy passiwa. Odnako passiw predstawläyet soboy preobrazowaniye aktivnoy konstruksii, i agens ili otodwinut na periferiü, ili snät, no implisitno soderjitsä w peredawayemoy situasii (Grunina 1987, 6). W medialnom stradatelnom zaloge net isxodnogo agensa. Formalno açıl- proizweden ot -aç-, odnako semantiçeskaya deriwasya imeyet obratnoye naprawleniye, t.ye. semantiçeski -aç- kak perexodnıy glagol – boleye slojnaya semantiçeskaya struktura (Grunina 1987, 6; Stepanow 1976, 414).
W türkskix dwuçlennıx stradatelnıx konstruksiyax tipa kumıkskogo Nuhay Batırmurzayewni "Nasipsiz Canbike" degen powesti 1914-nçü yılda yaratılğan "Powest Nugaya Batırmurzayewa "Nesçastnaya Canbike" sozdana w 1914-m godu" net subyektnogo dopolnenya. Odnako eto wowse ne znaçit, çto w ney ne mojet bıt oboznaçen subyekt. W nekotorıx sluçayax eto wozmojno. Tak, w çastnosti, bıwayet, kogda subyekt yawläyetsä posessorom obyekta, kak, naprimer, w priwedennom wışe wıskazıwanii. W etoy konstruksii imä obyekta zanimayet pozisiü koswennogo dopolnenya k podlejaşemu.
Kak sprawedliwo otmeçayet E. A. Grunina, passiwnaya funksiya stradatelnogo zaloga w türkskix yazıkax yawläyetsä proyawleniyem yego boleye şirokoy funksii snätya subyekta-agensa s pozisii grammatiçeskogo podlejaşego, çto swäzano s opredelennımi kommunikatiwnımi uslowyami wıskazıwanya i stilistiçeskimi parametrami teksta (Grunina 1987, 6).
W bolşinstwe türkskix yazıkow issledowateli otmeçayut "bezliçnoye" znaçeniye stradatelnogo zaloga. Poskolku eto znaçeniye ukazıwayet na otwleçönnogo, abstraktnogo proizwoditelä deystwiya, ili agensa, a termin "liso" rasionalneye ispolzowat tam, gde reç idöt o grammatiçeskom lise (naprimer, w finitnıx formax glagola), wsled za W. G. Guzewım, mı sçitayem selesoobraznım oboznaçat eto znaçeniye stradatelnogo zaloga terminom "otwleçönno-agentiwnoye" (Guzew 1986, 8).
Eto çrezwıçayno produktiwnoye znaçeniye stradatelnogo zaloga w türkskix yazıkax. Obsujdayemoye znaçeniye realizuyetsä w sleduüşix primerax: Yırda bir neçe söz bulan bolğan işni tolu suratı berile (K. Sultanow) "W pesne neskolkimi slowami daötsä boleye polnoye opisaniye situasii". Tek yanğız bir zahmat bulan yaşamağa bajarılmay (M. Abukow, 41) "Odnako newozmojno cit odnim trudom". tur. Kejif için bu saatte yagmur altinda dola $ilmaz "W takoye wremä pod dojdöm ne brodät radi udowolstwiya" (Guzew 1990, 45); uzb. Yarim soatda kişlokka yetildi "Za polçasa dobralis do kişlaka" (Kononow 1960, 192-193); başk. Togız katlı yort palına başlandı "Naçalos stroitelstwo dewätietajnogo doma" (Gr. sowr. başk. yaz., 245); yakut. Manna die tutullar "Zdes stroitsä dom"(Gr.sowr. yak. yaz., 268) tatar. Buarada son yatıla, irte torıla "W eti dni prixoditsä pozdno lojitsä i rano wstawat" (Sowr.tatar.yaz., 213) i t. d.
Blagodarä etoy semantiçeskoy osobennosti upotreblenya, stradatelnıye glagolı mogut wıstupat w kaçestwe skazuyemogo bezliçnogo, neopredelenno-liçnogo i obobşenno-liçnogo predlojenya. Stradatelnıy zalog mojet funksionirowat ne tolko w sostawe finitnıx form w funksii skazuyemogo, no i w sostawe imennıx form w funksii drugix çlenow predlojenya. Men añlaşılmayğan küyde aytdımmı dağı? (İ. Kerimow) "Razwe ya wıskazalsä neponätno?" Olardan qutulmaylı, ne şo bay Krasnodar krayğa, ne şonda yaşayğan xalqğa yallıq-paraxatlıq yoq (İ. Kerimow) "Poka ne oswobodätsä ot nix (wragow), ni bogatomu Krasnodarskomu krayu, ni narodu, ciwuşemu tam, swobodı i spokoystwiya ne widat".
Yeşö N. K. Dmitriyew obratil wnimaniye na slabuyu differensiasiü wozwratnıx i stradatelnıx glagolow w türkskix yazıkax (Dmitriyew 1948, 181). Tak, yesli affiks -n- sleduyet posle osnow na -la, -le, to glagol mojet wırajat kak wozwratnoye, tak i stradatelnoye znaçeniye. Zalogowoye znaçeniye w dannom sluçaye opredeläyetsä po kontekstu ili po semantiçeskoy suşnosti glagolnoy osnowı: işlenme "stroitsä" – stradatelnıy zalog, paydalanma "polzowatsä" – stradatelnıy zalog i t.p. Tem ne meneye w sowremennom kumıkskom yazıke srawnitelno redko prixoditsä imet delo s besspornımi sluçayami wırajenya sobstwenno-stradatelnogo znaçenya.
B. A. Serebrennikow, priwodä mnogoçislennıye primerı iz raznıx yazıkow, obratil wnimaniye na to, çto odnim iz putey obrazowanya stradatelnogo zaloga bıl put razwitya na baze wozwratnogo zaloga, i obyasnäl eto sleduüşim obrazom. "W tom i w drugom sluçaye subyekt ispıtıwayet opredelennoye deystwiye. Pri wozwratnom znaçenii on ispıtıwayet na sebe sobstwennoye deystwiye, pri passiwnom znaçenii on ispıtıwayet na sebe deystwiye drugogo subyekta. Çaşe wsego nablüdayetsä omonimya dwux zalogowıx pokazateley. Sluçai prewraşenya passiwnogo znaçenya w znaçeniye wozwratnoye ne otmeçenı. Poetomu wozwratnoye znaçeniye sleduyet sçitat perwiçnım" (Serebrennikow 1974, 211).
Srawnitelno nebolşaya gruppa perexodnıx glagolow dopuskayet obrazowaniye parallelnıx form – i s affiksom -ıl i s affiksom -ın: çeçilme "snimatsä, razwäzatsä" – çeçinme "razdetsä", giyilme "nositsä" – giyinme "odewatsä", geçinme "umirat, uyti iz cizni" – geçilme "prostit" i nekotorıye drugiye. Eto yawleniye wstreçayetsä kak s sowremennıx, tak i w drewnix yazıkax (Şerbak 1981, 110).
Kak otmeçayut uçenıye, grammatiçeskiye znaçenya zalogow predpolagayut kommunikatiwnuyu fokusirowku subyekta ili obyekta deystwiya w opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax (Leykina 1978). Pri stradatelnom zaloge podçerkiwayetsä tot uçastnik situasii, kotorıy uje podwergalsä wozdeystwiü so storonı agensa, priçem swäz mejdu etim uçastnikom i agensom ostayetsä suşestwennoy, nezawisimo ot togo, wırajen posledniy ili net. Onu eskadrilyası sawlay flotğa aytıla, özgelege ülgü bolup salına, Qızıl bayraqlı Baltıq deñiz flotnu komanduüşiyini xas prikazı bulan daw hawa flotnu aslu özegi bolup belgilene (İ. Kerimow) "O yego eskadrilye goworit wes flot, stawit drugim w primer, prikazom komanduüşego Krasnoznamennım Baltiyskim flotom opredeläyetsä serdsewinoy woyenno-wozduşnogo flota". Adres neçe lde ariw yazılğan, tek onda posılkanı alağan gişini poç nomeri görsetilmegen (İ. Kerimow) "Adres napisan oçen krasiwo, odnako na nem ne ukazan nomer poçtı, komu adresowana posılka". W priwedennıx primerax perwiçnaya fokusirowka obyekta dana formami stradatelnogo zaloga. W podobnıx kontekstax kommunikatiwno wajen obyekt i fokusirowka obyekta wedet k drugim funksionalno-semantiçeskim osobennostäm stradatelnogo zaloga – k ustraneniü opredelennosti subyekta ili ukazaniü na yego periferiynıy xarakter. İnaçe goworä, stradatelnıy zalog predstawläyet deystwiye ne s toçki zrenya wıpolnäüşego yego subyekta, a s toçki zrenya nablüdaüşego lisa, wosprinimaüşego obyekt i preterpewayemoye im deystwiye. Sr.: Kolxoznu prawleniyesi onu sudğa bergen, şo da Yusupğa tapşurulğan eken (İ. Kerimow) "Prawleniye kolxoza otdalo yego pod sud, i eto, okazıwayetsä, poruçeno Yusupu" i transformasiü etogo wıskazıwanya Kolxoznu prawleniyesi onu sudğa bergen, şonu da Yusupğa tapşurğan "Prawleniye kolxoza otdalo yego pod sud, i eto poruçili Yusupu". Yesli imet w widu razgraniçeniye planow kommunikatiwno-kontaktiruüşey i kommunikatiwno-informiruüşey reçi, to stradatelnıy zalog otnositsä k sredstwam posledney. Yego funksiya, suşnost zaklüçayetsä prejde wsego w organizasii teksta.
Takim obrazom, funksionalnım priznakom deystwitelnogo zaloga yawläyetsä fokusirowka subyekta na proizwoditelä aktivnogo deystwiya (sostoyanya), naprawlennogo ili nenaprawlennogo na obyekt, a funksionalnım priznakom stradatelnogo zaloga – fokusirowku obyekta na inertnogo predmeta, kotorıy oxwaçen deystwiyem, proizwolno sowerşayemım agensom. W etom protiwopostawlenii fokusirowki subyektno-obyektnıx otnoşeniy zaklüçayetsä grammatiçeskiy xarakter zaloga, ne izmenäüşego leksiçeskogo znaçenya glagolow.
Predstawläyetsä interesnım yeşe odin priznak, swäzannıy so strukturno-semantiçeskoy organizasiyey stradatelnogo zaloga w kumıkskom yazıke. Prosessı, predstawlennıye w stradatelnom zaloge, swäzanı s realizasiyey, kak prawilo, predelnıx prosessnıx situasiy. İmenno etim i sleduyet obyasnit newozmojnost obrazowanya form stradatelnogo zaloga ot nepredelnıx glagolow tipa yaşama "cit", qalma "ostatsä", alma "brat", bilme "znat", süyme "lübit" i t. d. U predelnıx prosessnıx situasiy otmeçayetsä wajnoye swoystwo: deystwiye w nix ne ostayetsä tojdestwennım; ono menäyetsä, priblijayas k swoyemu isxodu. Predelnaya toçka oznaçayet kaçestwenno nowıy priznak predmeta – sostoyaniye, yawläüşeyesä rezultatom dannogo deystwiya, naprimer, yığılmaq "upast", qaralmaq "çernet", açılmaq "otkrıtsä" i t. p.