Mestnıy padej
W türkskix yazıkax on otliçayetsä yedinstwom grammatiçeskix (formalnıx) pokazateley i wırajayemıx imi znaçeniy.
İmä w forme mestnogo padeja oznaçayet predmet, yawläüşiysä mestom, toçkoy ili prostranstwom, w kotorom imeyet mesto kakoye-libo sobıtiye (1), momentom ili wremennım otrezkom, w kotorom ili w teçeniye kotorogo sobıtiye proisxodit (2):
(1) Zaripat şkolada yoq edi (İ. Kerimow) "Zaripat ne bılo w şkole". Talada habijay çaçğan edim (K. Abukow) "Ya poseyal kukuruzu na poläne". Sr.: tur. Benim bir yerde işim war… "U menä zdes w odnom meste yest rabota"; azerb. Meydanlarda, bagçalarda we bulwarlarda kozel alma agaçları uçalırdı "Na poläx, w sadax i bulwarax rastut yablonewıye derewya"; uzb. Biz şaxarda turamiz "Mı ciwem w gorode".
Dannoye znaçeniye yawläyetsä osnownım w semantiçeskom potensiale formı -da i w başkirskom (Gr.sowr.başk.yaz., 148), yakutskom (Gr.sowr.yak.yaz., 136), tatarskom (Sowr.tatar.yaz., 143), balkarskom (Budayewa, 44), salarskom (Tenişew, 110) i dr. yazıkax.
(2) Yazda o da qıyınlı iş (M. Abukow) "Letom ta rabota toje trudnaya". Geçortada Bataş birew çayqap uyandı (İ. Kerimow) "W seredine noçi Bataş prosnulsä ottogo, çto yego kto-to poträs". Sr.: azerb. Saat 11-de gonaglar çay stolunun başında toplanırken "W 11 çasow gosti sobralis wokrug stola za çaşkoy çaya"; uzb. Bolalik kunlarimda, uyqusiz tunlarimda… "W dni moyego detstwa, w bessonnıye noçi…"
Wremennoye znaçeniye w semantiçeskoy suşnosti mestnogo padeja swoystwenno tureskomu (İwanow 1977, 53), başkirskomu (Gr.sowr.başk. yaz., 148), yakutskomu (Gr.sowr.yakut.yaz., 136), karaçayewo-balkarskomu (Gr.k.-balk.yaz, 186) i drugim türkskim yazıkam.
W mestnıx, prostranstwennıx znaçenyax issleduyemıy padej sootnositelen s datelnım i isxodnım padejom kak padej so statiçeskim znaçeniyem mestonaxojdenya, protiwostoyaşim znaçenyam naprawlennosti deystwiya k obyektu (datelnıy padej) ili ot obyekta (isxodnıy padej). Sr.: Yol üstde üyge girmege xıyalım bar (Z. Atayewa) "Po puti nameren zayti domoy". Şo üylerde 12 ahlü yaşay (Z. Atayewa) "W etix domax ciwut 12 semey". Dağı etmege zat da bilmey, üyden çıqdım (Z. Atayewa) "Ne znaya, kak bıt dalşe, ya wışel iz doma".
Prostranstwenno-wremennıye otnoşenya w soderjanii obsujdayemoy padejnoy formı osobenno naglädnı pri odnowremennom ispolzowanii goworäşim w odnom i tom ce wıskazıwanii kak prostranstwennıx, tak i wremennıx znaçeniy: Şo waqtide tüpden yaman qıçırıqlar eşitildi (İ. Kerimow) "W eto wremä snizu razdalis straşnıye kriki". Şo waqtide dozorda toqtağan İsmayıl çaba geldi (M. Yahyayew) "W eto wremä pribejal İsmail, stoyawşiy w dozore".
W porädke sledowanya prostranstwenno-wremennıx znaçeniy w odnom i tom ce wıskazıwanii predpoçteniye otdayetsä wremennomu znaçeniü.
Otnoşenya, peredawayemıye mestnım padejom, goworäşiy mojet "obnarujiwat" i w sfere otwleçennıx ponätiy. Reç idet o perenosnom upotreblenii padejnoy formı (Guzew 1987, 91). Naprimer: Sizin de bolamı bulay hawada aylanağan küyügüz (U. Mantayewa) "U was toje bıwayut takiye dni, kogda proguliwayetes na wozduxe". Adamnı yaşawunda yañızlıqnı izleygen bir-bir günleri boladır (U. Mantayewa) "W cizni çeloweka, nawernoye, bıwayut dni, kogda on işet odinoçestwa".
Zaslujiwayet wnimanya to obstoyatelstwo, çto sam po sebe padejnıy pokazatel ne signaliziruyet o kakom-libo konkretnom prostranstwennom sootnoşenii predmeta, nazıwayemogo isxodnoy osnowoy, i drugogo predmeta ili deystwiya, nazıwayemıx w wıskazıwanii, kotorıye lokalizowanı otnositelno perwogo predmeta – (awzuñda "u tebä wo rtu"), na powerxnosti predmeta – Art tamında üyrenmegen yaşnı qolu, taqtanı yaman tırnap yazğan "a" harp bar edi (İ. Kerimow) "Na zadney stene bıla bukwa "a", kotoraya soskoblena rukoy doşkolnika (dosl. "neobuçennogo malçika"), rädom s predmetom – Ol temir yolnu yağında yañı qurulup turağan zawotğa qaradı (M. Abukow) "On posmotrel na zawod, kotorıy stroilsä okolo celeznoy dorogi" i t. d.
Pri opredelennıx kontekstualno-situatiwnıx uslowyax obstoyatelstwennoye znaçeniye mestnogo padeja preobrazuyetsä w obyektnoye, soxranäüşeye, odnako, swäz s semantikoy mestonaxojdenya, sredotoçya, priuroçenya i t. d. Zawur Anwarlarda tura (Z. Atayewa) "Zawur u Anwara (bukw. u Anwarow)". Meni hayım Caminatda (K. Abukow) "Ya dumayu tolko o Caminat".
Otliçiye ot sobstwenno-obstoyatelstwennıx znaçeniy zdes sostoit w bolşey zawisimosti padeja ot soçetaüşegosä s nim glawnogo slowa. Na obyektnoye ispolzowaniye mestnogo padeja ukazıwayet D.M. Xangişiew (40).
Wremennıye znaçenya mestnogo padeja ne ograniçiwaütsä oboznaçeniyem sobstwenno wremeni i mogut wırajat opredelennıy wremennoy promejutok çerez deystwiye, sostoyaniye ili sobıtiye, protekaüşeye wo wremeni: Bir stansiyada gelegende şolanı berip, eki kilo aş aldım (İ. Kerimow) "Na odnoy iz stansiy, kogda wozwraşalsä, ya otdal eti weşi i wzäl dwa kilogramma xleba". …Sawusğannı burnunu uçu çıqmaqlıqda wazirlerine işara ete (İbrahimow-Qızlarlı) "Kak tolko poyawläyetsä nos soroki, on podayet znak swoim weziram".
W swoyem predikatiwnom ispolzowanii isxodnıy padej oboznaçayet mestoprebıwaniye, mestonaxojdeniye, priuroçeniye k opredelennoy çasti prostranstwa: Tamaşa xalq bar bu şahardağılar (İ. Kerimow) "Udiwitelnıy eto narod – gorodskiye lüdi". Walä meni yanımda (M. Yahyayew) "Walä (naxoditsä) wozle menä". Oyuñ onda, özüñ munda (U. Mantayewa) "Twoi mısli tam, a sama zdes…" Sr. s tur. Hep ayni fikirdeyim "Ya wse togo ce mnenya".
Mestnıy padej w nekotorıx türkskix yazıkax mojet imet orudiyno-instrumentalnoye znaçeniye ili blizkoye k nemu znaçeniye sposoba osuşestwlenya deystwiya: Öz tilibizde laqır etdik ereturğan yerde (M. Yahyayew) "Mı pobesedowali na swoyem yazıke, stoya na tom ce meste". Olanı birisi gitarada oynay, birisi de qomuzda "Odin iz nix igrayet na gitare, a drugoy – na kumuze".
Analogiçnoye yawleniye nablüdayetsä w uzbekskom (Kononow 1956, 101), tureskom (İwanow 1975, 56), azerbaycanskom (Muasir az., 64) yazıkax.
Otnoşenya, protiworeçaşiye osnownomu znaçeniü mestnogo padeja, wırajayut obstoyatelstwennıye mestoimenya. Reç idet o takix sluçayax, kogda eta forma upotrebläyetsä dlä ukazanya na obyekt, k kotoromu naprawleno dwijeniye. Abay görüp: "Munda gel", – dedi (M. Yahyayew) "Abay, uwidew, skazala: "İdi süda!" Qayda bara busa, meni de ala (M. Yahyayew) "Kuda bı on ni şel, menä toje beret".
Wozmojno, eto reliktı obyektnogo ispolzowanya mestnogo padeja w kumıkskom yazıke, kotoroye predstawleno w nekotorıx sowremennıx türkskix yazıkax, naprimer w tureskom (Guzew 1987,93), uzbekskom (Kononow 1960, 101), başkirskom (Gr.sowr.başk.yaz., 148).
İmä w mestnom padeje yawläyetsä komponentom ustoyçiwıx soçetaniy, wırajaüşix çast selogo (drobnıye çisla): Beşde ekige beşde üçnü qoşsa, saw bir bola "Dwe pätıx plüs tri pätıx poluçitsä odno seloye".
Pokazatel mestnogo padeja -da w soçetanii s -maq priobretayet formoobrazowatelnuyu funksiü, kotoraya usmatriwayetsä, naprimer, w obrazowanii nastoyaşego dlitelnogo wremeni. Glagolnoye imä na -maq w forme mestnogo padeja ispolzuyetsä glawnım obrazom w oguzskix i karluksko-uygurskix yazıkax i funksioniruyet kak finitnaya forma glagola, peredawaya neprerıwnoye dlitelnoye deystwiye-sostoyaniye (Kononow 1960, 102; Şerbak 1977, 66). Doslarım tüyünmekde, duşmanlarım köp bolup (Y. Qazaq) "Druzya moi w peçali ottogo, çto u menä wragow stalo bolşe".
Prostranstwennoye znaçeniye mestnogo padeja çasto sposobstwuyet prosessu adwerbializasii. Adwerbializasii w forme mestnogo padeja obıçno podwergaütsä slowa s wremennım znaçeniyem (yazda "letom", qışda "zimoy") i mestnım znaçeniyem (onda "tam", munda "zdes" i dr.).
W nekotorıx türkskix yazıkax wstreçaütsä sluçai, kogda wmesto logiçeski ojidayemogo mestnogo padeja upotrebläyetsä datelnıy padej (Kononow 1980, 154; Gaciyewa 1973, 132). Podobnoye yawleniye şiroko rasprostraneno w finno-ugorskix yazıkax (Serebrennikow 1960, 282-284). W kumıkskom yazıke takoye ispolzowaniye padejnıx form wstreçayetsä srawnitelno reje. Sr.: Ol taqtağa özünü atın yazdı i Ol taqtada özünü atın yazdı "On napisal na doske swoye imä". Obyasnit wışepriwedennıye sluçai upotreblenya padejnıx form dowolno trudno. N. Z. Gaciyewa predpolagayet, çto w tak nazıwayemuyu dotürkskuyu epoxu datelnıy i mestnıy padeji wırajalis odnoy i toy ce formoy, kak eto do six por imeyet mesto w sowremennom moñolskom yazıke (Gaciyewa 1973, 133). Wozmojno, çto eti trudno obyasnimıye sluçai datelnogo padeja wmesto mestnogo yawläyetsä reliktom boleye drewnego sostoyanya, kogda datelnıy i mestnıy padeji oboznaçalis odnoy formoy.
Analiz faktiçeskogo materiala pozwoläyet polagat, çto osnownım w semantiçeskoy suşnosti mestnogo padeja yawläyetsä predmet w funksii obyekta, s kotorım kakim-libo obrazom (statiçeski) sopräjen drugoy obyekt.